Поўны збор твораў. Том 1
Аповесьці, апавяданьні, прыпавесьці
Васіль Быкаў
Памер: 656с.
Мінск 2005
— Каб жа ў врага, — захваляваўся і Гаворка. — А то ў сялян забіралі. Вы ж і маю кароўку зьелі.
— Хопіць табе ўжо, Гаворка, пра кароўку плакаць. Людзі жыцьці аддавалі...
— А заадно і жонку збаёдалі! Завошта?
— А нашто кінуў без прыгляду? Маладую і прыгожую, — спрабаваў усё зьвесьці на жарт Пухлякоў. Відаць, ён адчуў, што сп’янелы Гаворка можа нарабіць сваркі, якое цяпер Пухлякоў не хацеў.
Але, сказаўшы тое, Гаворка таксама асеў. Некалі ўсё тое было яму надта балюча, але з гадамі мінулася, заслоненае новымі бедамі ды новымі клопатамі, якіх у яго пс бракавала ніколі. Бракавала хіба аднаго — грошай.
— Ды кіпьце вы! — каторы раз крычаў ім Скакун. — Лепей наліць. Ці ёсьць што наліць?
Але наліць, мабыць, ужо не было чаго, абедзьве бутэлькі ляжалі каля ног парожііія, і Пухлякоў, як заўжды ў гэткіх выпадках, закамандаваў:
— Гаворка, Гаворка, ня жміся. У цябе там засталося. Давай яшчэ на бутэлечку. Косыдя, а лу жыва — туды і назад!
Той камапдзірскі тон ня надта падабаўся Гаворку, але і яму раптам закарцела дадаць яшчэ. Здалося — недабор! Ён ужо забыўся на свой памер пра штаны ды ўсё іншае, засупуў руку ў кішэню і выцягнуў астатнюю жменю «зайцоў». Ня лічачы, аддаў Скакуну — на, бяжы. Гаворка — ня жмінда...
Скакун пабег па гарэлку, а яны ўтрох прадаўжалі спрачацца. Усе пачуваліся нядобрыя і раззлаваныя, і ўжо не зразумець было, што таму стала прычынай. Гаворка адчуваў неспатольную глухую крыўду, якая накоплівалася ў яго на
Пухлякова, а той, пібы страціўшы да яго цікавасьць, зьвяртаўся да аднаго Яшкоўскага.
— Ну як — адсудзіў працу?
Яшкоўскі толькі махнуў рукой.
— Ня трэба было ў БНФ уступаць.
— Уступаць ці пе ўступаць — то маё канстытуцыйпае права, — ваўкавата даводзіў Яшкоўскі, прысланіўшыся да сьцяны побач.
— Во тады і радуйся з свайго права. Канстытуцыйнага. A з чаго есьці хлеб будзеш? Раней бы ў райкам зьбегаў, a цяпер?..
— Ды ўжо як-нсбудзь...
Гаворка слухаў іхшою зласпаватую гутарку, і яму захацелася прысесьці. Як стаяў, плячмі пасунуўся ўніз па сьцяне і зыісрухомеў на цэментным доле, ня маючы як выпрастаць погі. Нейкі час чуў, як Пухлякоў даказваў штосьці пра беларускі нацыяналізм, а Яшкоўскі цьвердзіў, што кампартыя ўжо страціла крэдыт даверу. Пасьля ў іхшоіо лянівую гаману ўмяшаўся рэзкі Скакуноў голас, — мабыць, афганец вярнуўся з гастранома. У мутнаватай Гаворкавай сьвядомасьці мільганула пытаныіе: «Ці прынёс?». Але адказу на яго ён не дачакаўся і заснуў...
А як адчуў сябс зноў, зразумеў, што сядзіць каля новага «масквічовага» кола, ад якога патыхае сьвежаю гумай. Хтось побач спрачаўся ці, можа, сварыўся, алс хто — таго Гаворка зразумець ня мог. Ды й не стараўся. Ен памкнуўся авалодаць сабой, каб устаць, бо сядзець, скурчыўшыся пад сьцяной, было дужа нязручпа, ламала ў крыжы. Аднак, здаецца, пя ўстаў і паваліўся зноў...
А як зпоў прачнуўся, было зусім цёмпа і ціха. Памацаў вакол рукамі і сьцяміў, што па-ранейшаму быў у гаражы — сыдюдзёііая цагляная сьцяна з аднаго боку і гладкая бакавіна аўтамабіля з другога. Гаворкавы ногі няўклюдна выпрасталіся пад «масквічовае» днішча. Спакваля Гаворка прыслухаўся. Дзесь паблізу чулася сомпае дыханьне чалавска, ды каго — было певядома. Тады ёп з патугай, не адразу, пачаў уставаць па ногі. Неяк ускараскаўся і, хапаючыся за сьцяну і аўтамабіль, стаў прабірацца да выхаду. Але металічныя
дзьверы былі шчыльна зачыненыя, ён моцна пахістаў іх аберуч, ды марна — падобна, знадворку вісеў замок.
Пачуваўся Гаворка кепска, як заўжды з пахмельля, — слабым і разьбітым. Нават цягнула на ваніты. Каб ня надта дакучаць сабе, сеў пад дзьвярыма, дзе ня так сьмярдзела гаражом, прыпёрся плячмі да дошкі-папярэчыны. Мабыць, знадворку была яшчэ ноч, ніводная шчыліна ў дзьвярах не сьвяцілася. Значыць, належала чакаць. Можа, да самай раніцы. Найперш, як часта бывала, станам авалодала пахмельная перажыванка — што нарабілі? Пакрысе пачаў прыпамінаць, як пілі, што гаварылі. Адчуваў, гаварылі штось брыдкае. Ды гэтыя дваццаць марак, з якіх усё пачалося. Чорт іх ведае, можа, ня трэба было іх браць, як бы яны не вылезьлі яму бокам. Захацеўшы, можна і з драбязы зрабіць няшчасьце. Гаворка ўжо меў на той конт сякі-такі вопыт. Асабліва па ранейшым часе.
Але ж і сябры — глядзі ты — замкнулі, і сядзі. 3 якім гэта намерам? Каб уберагчы ад бяды ці здаць у выцьвярэзьнік? У выцьвярэзыііку ён ужо быў двойчы, адзін раз яго туды здала жонка. I ўсё праз згрызоты. А можа, і добра, што здала, усё ж ноч праспаў, як чалавек. А дома што — заўжды пілавала яго дзень пры дні. Калі сама была цьвярозая. A калі выпівала, таксама пілавала, a то калі і білася. Нядобрая яму выдалася трэцяя яго жонка. I ўжо, канешне, апошняя, што зробіш...
А калісь была першая. Маладая, прыгожая і ласкавая. Ды Бог ці людзі не далі разам пажыць. Бедная Аўгінка, хто ж мог меркаваць, што ўсё так абыдзецца... Тады ён думаў, што ягопае шчасьце — навек. Аказалася, на колькі кароткіх месяцаў...
Ён добра адслужыў свас два вайсковыя гады, стаў выдатпікам баявой і палітычнай падрыхтоўкі, здаў нормы на значкі «Варашылаўскі стралок», «ГТО» ды «ПВХО». Восеньскай парой у новых юфтавых ботах і даўгім чырвонаармейскім шынялі вярнуўся дамоў — у суседняс з мястэчкам Падбярэзьзе. Тыдпяў колькі фарсіў у вайсковым, вадзіўся з местачковымі сябрамі-камсамольцамі — ладзілі сьпектаклі ў Доме сацкультуры, дзе і пазнаёміўся з Аўгінкай, настаўні-
цаіі мясцовай школы. Тая толькі ўлетку скончыла педтэхнікум і прысхала з Полацку. Дужа падабалася яму Аўгілка, але як ёл сказаў ёй пра жаліцьбу, пе адразу на тое пагадзілася. Сказала, што мала яшчэ знаёмыя, трэба пачакаць, прывыкпуць адно да адлаго. Ёл не настойваў. Тым болей, іпто і так дзень пры длі, асабліва ўвечары, прападаў у яе каморцы, дзс яна кватаравала ў старых Когалаў. I сталася так, што ажапіцца стала неабходна — Аўгйіка зацяжарыла. На сьвята Чырволай Арміі яны запісаліся, і ён перавёз маладую жонку да маці ў Падбярэзьзе. Але, пэўна, не ў пару ялы пажаліліся, а можа, ле ў пару і ларадзіліся пават, — такі крыважэрлы наставаў час. Увеслу яго злоўку прызвалі ў войска, — за які месяц да пачатку вайны. Зборы, казалі, будуць тры месяцы, аказалася — чатыры крывавыя гады. Увосель Аўгіпка ларадзіла сынка — пад нямецкай акупацыяй ужо, пахавала ягоную маці, у той час, як ёл масьціў бярвельлем «ляжлёўкі» лад Волхавам. Ваяваў ёл ла сваёй вайсковай сьпецыяльласьці — сапёрам, болей рыдлёўкай і сяксрай, чымсі вілтоўкай. Алс і ў сапёрах хапіла вайлы лад завязку — трапіў у акружэльле, з якога ледзьвс выкараскаўся лад восель. У часс бамбоўкі быў паралелы асколкам пад гіравую лалатку, ляжаў аж у трох шпіталях, лакуль ачуляў. А як ачуляў, злоў траліў ла фролт, гэтым разам ла Трэці Бсларускі, дачакаўся алерацыі «Баграціёл» і адразу ж лалісаў ліст у вёску. Адказу, адлак, ле атрымаў, хоць ужо амаль усю Беларусь вызвалілі ад акупацыі, і Гаворкаў сапёрлы батальёл ладкаваў мост цераз раку Нараў у Польшчы. Тады ёл лалісаў у ссльсавет, каб хто адказаў, што сталася з салдацкаю жолкай Гаворкай Аўгільляй. I праўда, леўзабаве атрымаў адказ — ла паперцы са школьлага сліытка, але з сілім штэмпелем угары. Пасьля ля раз думаў: лепш бы ёл яго не атрымліваў, той доўгачакалы ліст, які ёл праклінаў усё жыцьцё. Алс хіба згадаеш, дзе літо напаткаеш...
Сакратарка ссльсавста Нямчылава лаведамляла, што грамадзялка Гаворка Аўгільля Мікалаеўла ў часе Вялікай Айчьлліай ваі’шы супрацоўлічала з лямецка-фашысцкімі захоплікамі.
Для Гаворкі тос паведамлсльлс сталася як выбух снара-
да ў бліндажы, ён быў ашаломлены, панішчаны і дзён колькі не прыкмячаў навокал нічога, не зважаў ні на абстрэлы, ні на бамбоўкі, а камандзіры толькі дзівіліся ягонай адвазе і вытрымцы. Праз колькі дзён, зьнямогшыся ў самотных перажываньнях, паказаў ліст земляку Пракопчыку, які шчыра паспачуваў яму, бо ў самога сям’я загінула ў партызанскай блакадзе. Цяпер у спагадзе і спачуваньні займеў патрэбу Гаворка.
А тут, як на ліха, надышла пара афармляцца ў партыю, кандыдацкі стаж у Гаворкі ўжо скончыўся. Неяк сьцюдзёным восеньскім адвячоркам пасьля дажджу камуністы батальёна сабраліся за пагоркам на краі бярэзьнічку. Часу мелі небагата, камандзіры выступалі коратка. Трох кандыдатаў — сяржанта і двух радавых — прынялі хутка і без пытаньняў, Гаворка быў апошні. Пра яго добра сказаў на сходзе ягоны ўзводны, лейтэнант Трахман: і працавіты, і руплівы, і справе партыі Леніна-Сталіна адданы. Ніхто не тіярэчыў супраць таго, каб Гаворку прыняць у шэрагі ВКП(б). I тады побач падняў руку ягоны зямляк Пракопчык і сказаў, што ў яго ёсьць заўвага: Гаворкава жонка супрацоўнічала з нямецкафашысцкімі акупантамі.
Уся невялічкая партыйная грамада на бярозавым узьлеску на момант зьнерухомела ад тых словаў. Нават сакратар партячэйкі капітан Казлоў хвіліну ня ведаў, што сказаць, толькі спытаў Гаворку: ці праўда тое? Гаворка ўстаў і сказаў, што так напісана ў лісьце з сельсавета. На тым сход і скончылі, кандыдатуру Гаворкі нават не паставілі на галасаваныіе. I ён, не перакурыўшы з усімі, на адзіноце паплёўся да ракі, дзе з раніцы зьбіваў жалезнымі скобамі вялізныя бярвеньні-рамы.
Дзён колькі затым ён ні з кім не размаўляў ва ўзводзе, ды салдаты і ня надта набіваліся размаўляць з ім. Камандзіры, праўда, як заўжды, крыкліва камандавалі, ён усіх слухаўея і ўсё выконваў — куды пайсьці, што рабіць. Рабіў усё моўчкі. 3 земляком Пракопчыкам стараўся не спатыкацца нават позіркам, хоць яны рабілі адну справу і працавалі заўсёды поруч. Увогуле крыўды на яго ў Гаворкі не было, але не было і ранейшай шчырасьці. Канешне, Гаворка разу-
меў, што пра ліст трэба было калісьці сказаць пачальству, але ёл ня мог выбраць для таго момант і ўсё адкладваў. Во і даадкладваўся...
Пэўна, ёл прыдрамаў трохі, седзячы пад дзьвярыма, і раптам прахапіўся, адчуўшы, як дзьверы за яголай сьпіной скалалуліся, затрэсьліся, бы ад землятрусу. I ён, не пасьпеўшы што зразумець, паваліўся сьпіной з парога. На дварэ ўжо разьвіднела, побач з замком у руках стаяла злосная Скакупова жонка.
— Дапіліся, чэрці паласатыя...
Мабыць жа, і напраўду дапіліся, Гаворка адчуваў тое выразна і пакутна. Скакуніха з лаялкай і праклёламі ўзялася тузаць у «Масквічы» свайго соннага афганца, а Гаворка падняўся і паныла паплёўся ў канец завулка. Ён усё яшчэ пакутна адчуваў гэты недарэчны пераход ад учарашняе п’янасьці да ранішпяй цьвярозасьці і ішоў, пэўна ня ведаючы, куды. Абы далей ад таго злоснага бабскага крыку, які ўсё гучаў ззаду. Хай яго слухае Скакул — ён маладзсйшы.
КНІГІ ОНЛАЙН
