КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Было ральле, мястэчка ляніва прачыналася. Дзе-нідзе ў дварах адчуваўся рух — то найперш рупіліся пра жывёлу, у каго яна яшчэ не зьвялася; старыя мужчыны стаялі каля сваіх брамак. Пасьля лачной бессані, дачакаўшыся раныія, курылі, пекаторыя, мабыць, мяркуючы, як і Гаворка, дзе паправіць галоўку. Усс цікавалі за пустой яшчэ вуліцай. 3 Гаворкам ніхто не вітаўся, ды і ён не вітаўся ні з кім — проста ішоў вуліцай да цэптра. Як заўжды, ногі самі лесьлі туды, дзс быў паратунак ад радасьцяў і пакутаў п’ялай начы. Шкада толькі, што ў кішэні зноў было пуста. Так ён апынуўся ля сьвежапафарбаванага ў блакітлы колер павільёла з бліпічастымі ўгары літарамі «Эксклюзіў» і сеў ла мармуровых прыступках. Памятаў гэтыя прыступкі драўлялымі, затым з бетолу, запляваяымі і густа закідалымі акуркамі. Цялер яны былі гладкія, аж сьлізкія — зусім культурныя, бы ў горадзе. Што зчачыць — прыватызацыя!.. Гаворка ля ведаў, колькі было часу, адчуваў толькі, што рана. Алс ісьці яму лс было куды ды і ле было мочы, і ён сядзеў. Пазіраў ла пустую, гразкую пасьля ўчарашляга даж- джу вуліцу, думаў. I тады прыпамятаў, што колісь, можа, у гэткае рапыіе таксама сядзеў недзе тут на лаўцы пад тыпам і слухаў гаркотпы аповед аднаго старога... Можа, каб пачуць той аповед, ён і дабіраўся за паўтысячу вёрст з вайны, дзе на машынах, дзе псхатой. Аднойчы трохі пад’ехаў чыгункай.... Тыдзень перад тым на Нараве, неяк уранку пасьля сьнеданьня наважыўся падысьці да нампаліта і, стрымліваючы хваляваныіе, сказаў: «Дазвольце зьвярнуцца, каб далі водпуск зьезьдзіць дадому... Ну, паконт жонкі». Нампаліт сыіярша трохі зьдзівіўся, падумаў і раптам сказаў: «Пішы дакладную». Гаворка тут жа напісаў тое, што сказаў нампаліту, і яшчэ праз дзёп пару атрымаў у штабе камандзіроўку — на пяць сутак «па асабістых абставінах». Калі ён зьбіраў увечары свой прадуктовы хатуль, нехта ў змроку зласьліва мовіў: «Едзе жонку застрэліць. Во пашэнціла...» Увесь час, як дабіраўся праз Польшчу і Заходнюю Беяарусь, у ягоных Bymax гучэў той нядобры голас, і Гаворка думаў: табе б так пашэнціла! За дарогу ён, падобна, счарнеў ад таго шанцаваньня... На бліжняй да мястэчка ўшчэнт разьбітай станцыі цягнік пе спыняўся, і Гаворку давялося скакаць на хаду, ледзь не разьбіўся аб слуп. Абапал яшчэ валяліся рэшткі паўзрываных, скінутых з рэек вагонаў, у балоце ляжаў на баку ржавы нямецкі цеплавоз. Ад чыгункі ішоў пехатой — прасёлкамі праз пустыя восеньскія палі, колісь знаёмыя спаленыя ў вайну вёскі. За паруйнаванымі Ласкутамі яго дагнала парожпяя фурманка з хлопцам, які паганяў дубцом здыхлаватага рыжага коніка. Гаворка падбег і на хаду ўскочыў у калёсы. «Куды едзеш?» — папытаўся хлопца. «Куды трэба», — адказаў падлетак, нс азірнуўшыся. Гаворка памаўчаў трохі, разумеючы, што зямляк злуецца на яго самаўпраўства. «Партызан, мабыць?» — «Партызан, пу», — адказаў той і тады азірнуўся. «I шмат псмцаў забіў?» — «Ня меней, чым ты. Падрыўнік я». — «Ого! — зьдзівіўся Гаворка.— Я во тожа падрыўнік. Сапёр — па-вайсковаму». — «Калі па-вайсковаму, дык мінёр», — паправіў суровы падлетак, і Гаворка зноў падзівіўся: ведае! Ня кожны вайсковсц разумеў розьніцу паміж міпёрам ды сапёрам, а гэты малакасос цяміць. I ён папытаўся: «Слухай, а ты не з мястэчка?» — «3 Глуздоў я». Глузды былі па той бок мястэчка, колісь Гаворка хадзіў туды на танцы. «А Падбярэзьзс ведаеш?» — запытаўся ён. «А то як жа? Там у лесе наш лагер быў». — «Гэта калі — вясной?» — «Не, залетась. Як падбярэзскага старасту застрэлілі». — «Старасту застрэлілі? А завошта?» — «Завошта, завошта... Каб немцаў не навёў». Тыя зласпаватыя падлеткавы словы адгукнуліся ў Гаворкавай душы повай трывогай, ён нібы адчуў недзе блізка ад іх і сваю балючую таямніцу. «А болей пікога там не застрэлілі?» — «Не, болей нікога. Казалі, хацелі настаўніцу адну расстраляць, што да каменданта бегала. Але пусьцілі». — «Якую настаўніцу?»— «Ай, ня ведаю. Я тады на чыгунку пайшоў...» Гаворка болей ні пра што не пытаўся. Ён ужо стаў баяцца праўды, якая, па сутнасьці, яго і вяла сюды. Цяпср ён ііібы хацеў абмінуць яе. Ды як абмінеш, калі япа стала ўпоперак ягопага лёсу, бы костка ўпоперак горла. Ужо на зьмярканьні, псрайшоўшы ладны прасьцяг пустога поля, ён выйшаў па падбярэзскі выган. Вёскі пс было. Сям-там горбіліся зарослыя пырнікам ды крапівой куп’істыя пагоркі пажарышчаў, сярод якіх бялелі абсмыленыя бакі псчаў. Толькі Яшкаў клён ля мастка раскашаваў у сваёй адзіноце, падзіва не крануты ні вайной, ні пажарамі. У зямлянцы на краі вёскі тулілася нейкая сям’я прыезджых, на лаўцы паміраў стары. Тыя людзі былі нсзнаёмыя, нікога тут пя ведалі. Гаворка прылёг зводдаль у закіданым паламаным садку і крыху паспаў пад воглым шынялём. Як пачало днець, павалокся цераз поле ў мястэчка. Мястэчка было далей ад лссу, на пачатку вайны там стаяў нямецкі гарнізон, пакуль яго пя выкурылі партызаны. Хоць і яно было моцна разбурана, асабліва ў цэнтры, алс там маглі надарыцца знаёмыя людзі, ужо яны што-колечы ведалі. Там ён і спаткаў на вуліцы старога Тумаша, з сынам якога Рыгорам колісь разам прызываўся на службу, а да таго нават сябраваў трохі. Тумаш нёс на плячах ладную, мабыць, цяжкаватую ношку ў мяшку. Гаворка спыніў яго і радасна павітаўся. Стары скінуў з пляча свой мех, выпрастаўся, высмаркаўся, папытаўся, ці ня мае салдат закурыць? Закурыць у Гаворкі было, ён адмераў старому добрую шчапоць «маршанкі», абодва яны закурылі. «Во, нясу тавар на продаж, — сказаў Тумаш. — Грушы. Можа, хто купіць...» Гаворка сьпярша папытаўся пра Рыгора — дзе ён, ці жывы хаця? «Каб жа ведаць, дзе? Няма. 3 прошлага лета няма», — дрыготкім ад жалю голасам сказаў стары. «Але ж хіба ён ня ў арміі быў?» — пытаўся Гаворка. «Быў і ў арміі, пасьля ў палоне, пасьля і ў партызанах быў. Але ж ты ведаеш, што тут у блакаду тварылася. I во дагэтуль няма». — «I я жонку шукаю», — сказаў Гаворка і аж зацяў дых, чакаючы пачуць ііешта важнае. Ды стары змоўчаў, бы прыпамінаючы ўжо забытае. «Казалі, яна нешта з немцамі... 3 камендантам быццам», — працягваў нясьмела дапытвацца Гаворка. «Нічога яна і з немцамі, і з камендантам, дарма людзі брэшуць... Гэта ж як яно атрымалася, на маіх жа вачах усё...» Перш чым прадоўжыць размову, Тумаш азірнуўся, пашукаў позіркам здатнае месца і, убачыўшы непадалёк чыюсь лаўку пад тынам, скіраваў туды. Там яны селі поруч. Гаворка быў поўны хвалюючай, амаль балючай увагі. Стары пачаў распавядаць, як у тое лета прыйшлі ў раён немцы, устанавілі ў мястэчку гарнізон. Савецкія начальнікі пазьнікалі, некаторыя ўцяклі на ўсход, а некаторыя перайшлі да немцаў. Добраахвотна ці па заданьні — хто ведае. Іх бралі, асабліва ў паліцыю, — начальнікаў і найбольш акружэнцаў; лавілі камуністаў, пастралялі некаторых. Увосень пастралялі ўсіх яўрэяў, закапалі ля могілак у вялікай яме. Невядома, ці паліцаі стралялі, але закопвалі — факт, шмат хто бачыў. Калгасы не распускалі, сказалі, каб калгасы былі, як і да вайны. Але ж сялянам ужо апрыкралі тыя калгасы, і яны, як засталіся без савецкай улады, адразу паразьбіралі сабе ўсё — і коней, і інвентар, і зямлю. Памяталі ж яшчэ, дзе чые былі піўкі, дзе ішлі межы. Вясной, як толькі надышла пара, кінуліся ўсе ў поле. Так улеглі ў працу, як не працавалі даўно. Немцы не пярэчылі, хаця і не падахвочвалі на аднаасобніцтва, вядома ж, лепей браць з агульнага, чым спаганяць з кожнага. Партызанаў тады яшчэ не было, у лясах было ціха. «Усю тую вясну ў палях кіпсла праца — сеялі ярыну, саджалі бульбачку, нашу карміцельку. Але — у каго было чым араць і сеяць. У каго дома сядзелі мужчыны. А ў каго адпы бабы? Ці не было коней? Як у некаторых местачкоўцаў ці настаўнікаў. Во і твая Аўгіньня. Матку ж тваю пахавала зімой, па руках малое, ты — на вайне, у Чырвонай Арміі. Паліцаі ды стараста пакуль не прыдзіраюцца, алс глядзяць коса — настаўніца ж ды чырвонаармейская жолка. I каня тожа няма. Адкуль жа конь? Твой жа бацька каня ў калгас лс здаваў, бо пя меў, сам парабкаваў па фальварках. Ну што было Аўгіныіі рабіць? Можа, і ня трэба было ісьці да таго камснданта, яшчэ як-псбудзь ратавацца ад голаду. Але ж у яс быў свой, жапочы розум. Ну, малога на рукі і — у мястэчка. А камендантам, скажу табе, быў пажылы аднарукі немец. Замест другой рукі меў чорны пратэз — казалі, быццам у Францыі страціў руку. Ну, дзеўка — да яго, можа, заплакала пават, ня ведаю. Той з перакладчыкам пытаецца: дзс муж? Можа б, Аўгіныіі прыдумаць што іншае, а яна шчыра прызнаецца: па фронце. А гарод запахаць няма як. Дзіцё малое, сама пя ўмее. 1 што думаеш? Назаўтра прыязджаюць два псмцы з плугам, быстра ўзаралі гарод, пасадзіла жанчына бульбачку. Займела надзею. Добра? Але ж ці ўсё добра? Злыя вочы ўсюды згледзяць, што хочуць. Пачалі мянціць языкамі, дзівіцца: як гэта немсц капя даў? Завошта? Чым яму настаўніца спадабалася? А вядома, што можпа ладумаць на маладую жанчыпу. Ды яшчэ прыгожую... Ну, і во як улетку загрымела на дарогах ды ў пушчы, прыйшлі і ў Падбярэзьзе. Найперлі застрэлілі старасту — ці было за літо, ці ле — хто знае. Маслакоўцы тыя, як стаялі, мала каго чапалі, а як прыйшлі варашылаўцы, тыя ўсіх лераварашылі, усё ворагаў шукалі. Быццам ня ўсіх ялічэ лсрад вайной выкаранілі. Ну і пастралялі нямала — і ворагаў і ляворагаў. Ня надта разьбіраліся. Нехта на Аўгільню даказаў — карову забралі. Другім разам і самую арылітавалі, павялі ў лес. Праўда, лсўзабаве вярнулася. Алс затым зьнікла разам з малым. Ці зьсхала куды, ці ялічэ літо — хто всдас». Седзячы побач на лаўцы, Гаворка слухаў тое і бы плыў у тлумным тумане. Што тут рабілася, на ягонай пакутнай радзіме, а ён і ня ведаў. Ён думаў-уяўляў зусім нават іншае. Тое, што чытаў у газетах, што чуў ад камандзіраў ды палітрукоў на занятках. А тут во што!.. Бедная, няшчасная Аўгінка. Нашто пакінуў яе ў гэтай клятай старане, дзе ўсе для яе былі ворагі. Адзін добры чалавек і той немец. Во што яе і згубіла. Між тым Тумаш тлумачыў: «Усе тады гаварылі: дзіўны немец! Нібы пават добры. A я табе скажу — і нічога дзіўнага. Бо салдат. Усё ж, як ні кажы, салдат да салдата спагаду мае. Хоць і з варожых арміяў. Памягаю, на той вайне, на мікалаеўскай, як нас у палон у Прусіі ўзялі...» Гаворка болей ня слухаў — не мог ужо слухаць старога. У ягонай душы разгараўся пакутны пажар — боль, сорам і гнеў. I адчуваньне ўласнай віны, што гэтак лёгка паверыў у праўду таго жахлівага ліста з сельсавета. У той ранак ён хацеў дачакацца сакратарку, каб хоць зірнуць у яе паганыя вочы.