Поўны збор твораў. Том 10. Кніга 2
Артыкулы, эсэ, прадмовы, выступленні, інтэрв’ю, гутаркі, калектыўныя творы (1981 -1990)
Васіль Быкаў
Памер: 640с.
Мінск 2019
Падчас першапублікацыі ў кн. «Здзек» у прадмове В. Быкава адсутнічае другі абзац зверху: «Але ці можна такімі метадамі і ў такой атмасферы пабудаваць што-небудзь прыстойнае, не кажучы ўжо пра справядлівае сацыялістычнае грамадства?»
1 Лукашук А. «Лісты цяпер для мяне — манна нябесная»: перапіска
з Васілём Быкавым // Быкаў на Свабодзе. С. 566.
В млре прекрасного (стар. 438)
Друкуецца паводле кн.: Глебов Е. Сувенлры: пьесы для фортеплано / [вступлтельное слова В. Быкова; послесловле II. Оловнлкова]. Млнск, 1989, дзе апублікавана ўпершыню ў якасці прадмовы. Друкавалася таксама: Евгенлй Глебов. Судьбы серебряные струны: воспомлнанля, лнтервью, посвяіцення, эссе / авт. концепцля кн., ред.сост. Ларлса Глебова. Млнск, 2010.
Датуецца часам першай публікацыі.
Глебаў Яўген (1929-2000) — беларускі кампазітар; народны артыст СССР (1984).
Стар. 438. ...одного йз лучшйх свойх балетов «Альпййская баллада>... — Балет «Альпійская балада» (лібрэта Р. Чарахоўскай) быў пастаўлены Дзяржаўным акадэмічным вялікім тэатрам Беларусі ў 1967 г.
1990
Зварот да выбаршчыкаў (стар. 441)
Друкуецца паводле кн. «Крыжовы шлях». Упершыню — газ. «Знамя юностл», 1990, 25 лют. пад назвай «Пусть решлт народ!» у рубрыцы «Открытым текстом». Друкавалася таксама пад назвай «Зварот да выбаршчыкаў» у кн. «На крыжах» і ў 36. тв.: у 6 т., т. 6.
Датуецца часам першай публікацыі (ва ўсіх кніжных выданнях памылкова ўказаны красавік 1989 г.).
Падчас публікацыі зварота ў кн. «Крыжовы шлях» быў скарочаны перадапошні абзац: «Воля народа не павінна прапасці марна». Апроч таго, у газ. «Знамя юностл» пад зваротам пазначана: «Народные депутаты СССР Васлль Быков, народный плсатель Белорусслл, Владлмлр Платонов, академлк AH СССР л АН БССР, Млхалл Савлцклй, народный художнлк СССР».
[Ннтервью газете «Советская молодежь»] (стар. 442)
Друкуецца паводле газ. «Советская молодежь» (Рыга, Латвія), 1990, 4 мая, дзе ўпершыню апублікавана пад назвай «Васлль Быков: Сегодняшнлй крлзлс — от тотальной лдеологлзацлл». Інтэрв’ю ўзяў Сяргей Шапран.
Датуецца 22 сакавіка 1990 г. — паводле запісу аўтара інтэрв’ю.
Стар. 442. ...нынешнее белорусское руководство... — Мусіць, маецца на ўвазе Сакалоў Яфрэм (нар. у 1926) — беларускі партыйны дзеяч, у 1987-1990 гг. — першы сакратар ЦК КПБ.
Стар. 443. ...членом «Комйтетпа-58»... — Так яшчэ называлася Беларускае гісторыка-асветніцкае таварыства памяці ахвяраў сталінізму «Мартыралог Беларусі», у склад якога першапачаткова ўваходзілі Р. Барадулін, В. Быкаў, В. Вячорка, Н. Гілевіч, А. Грыцкевіч, М. Дубянецкі, У. Конан, Я. Кулік, А. Мальдзіс, 3. Пазьняк, П. Панчанка, П. Садоўскі, К. Тарасаў, М. Чарняўскі і інш.
Стар. 443. В прошлом году, напрймер, no йнйцйатйве «Мартыралога» было реабйлйтйровано около пятйдесятй деятелей лйтературы й йскусства Белоруссйй. — Быкаў прыгадваў у «Доўгай дарозе дадому>: «Яшчэ вясной я зьвяртаўся да яго [старшыні ВС БССР Георгія Таразевіча. — Уклад.] з просьбай аб рэабілітацыі шмат якіх дзеячаў культуры. Перад тым на нарадзе ў ЦК мы зьвярталіся да Я. Сакалова наконт рэабілітацыі А. Гаруна і Ц. Гартнага, але Сакалоў сказаў, што, “на жаль”, няма адпаведных дакумэнтаў. Пасьля прыватным чынам я гутарыў наконт таго ж з другім сакратаром Ігруновым, але ўсё бяз вынікаў. Таразевіч сказаў: “Складзіце сьпіс і падайце мне быццам на памілаваньне”. Я абзваніў усе творчыя саюзы, тэатры, кансэрваторыю — набраў 55 чалавек, аднёс у Вярхоўны Савет. I празь якія два месяцы выйшаў указ, падпісаны Таразевічам, аб рэабілітацыі ўсіх, апроч Ф. Аляхновіча, крымінальная справа якога знаходзілася ў Літве, дзе ён загінуў»1.
Стар. 444. «Весь мйр не стойт слезйнкй ребенка». — Маецца на ўвазе вядомы выраз з рамана Ф. Дастаеўскага «Братья Карамазовы»: Іван Карамазаў, размаўляючы з братам Алёшам, паслушнікам праваслаўнага манастыра, кажа пра непрыманне Бога, які дазваляе пакуты нявінных дзяцей, — супрацьпастаўляючы «слязінку дзіцяці» будучай сусветнай гармоніі, Іван Карамазаў адпрэчвае гармонію, што дасягнута такім коштам.
В железной раковнне (стар. 446)
Друкуецца паводле кн. «На крыжах», дзе апублікавана пад назвай «“Лнтературная газета”». Упершыню — «Лнт. газета», 1990, 4 крас. пад назвай «В железной раковнне».
Датуецца часам першай публікацыі.
Стар. 447-448. В самую пору застоя, когда за некоторые публйкацйй на автора этйх строк обрушйлась зубодробйтельная крйтйка партййной й военной печатй, когда любое партййное меропрйятйе в Іродно, чему бы оно нй посвягцалось, сводйлось в йтоге к йзлюбленной теме проработкй Быкова за его «клевету» на геройзм Советской Армйй в годы Велйкой Отечественной войны... — Размова ідзе пра другую палову 1960-х — пачатак 1970-х, калі разноснай крытыцы
1 Гэтае выданне, т. 8, с. 383.
падвяргаліся тры аповесці Быкава: «Мёртвым не баліць», «Праклятая вышыня» і «Круглянскі мост».
Стар. 449. НТЛ — «Нсправнтельно-трудовой лагерь».
Стар. 449. ...йз концентрацйонного лагеря Штутптгоф... — Штутгаф — нацысцкі канцэнтрацыйны лагер, які быў створаны ў 1939 г. на тэрыторыі акупаванай Трэцім рэйхам Польшчы побач з мястэчкам Штутгаф (цяпер — Штутава), на ўсход ад Данцыга (Гданьска).
Стар. 449. ...до родного хутора под Белостоком. — Карпюк нарадзіўся ў вёсцы Страшава Беластоцкага ваяводства.
Стар. 450. ...первому секретарю обкома КПБ Мйкуловйчу. — Мікуловіч Іван (1918—?) — беларускі партыйны дзеяч, у 19681972 гг. — першы сакратар Гродзенскага абкома КПСС.
Стар. 451. Первым делом его отстранйлй от работы секретаря областного отделенйя СП БССР... — Карпюк узначальваў Гродзенскае абласное аддзяленне СП БССР у 1965-1970 гг. і ў 1978-1992 гг. Быў зняты ў 1970 г. па надуманай падставе. У выніку аддзяленне СП апынулася пад пагрозай закрыцця, пакуль узначаліць яго не пагадзіўся Быкаў (афіцыйна абавязкі старшыні ён выконваў з мая 1971-га па люты 1978 г.).
Стар. 451. Жйть стало не на что, кормйть семью было нечем. Время от временй пйсал заявленйя в Лйтфонд об оказанйй матерйальной помоіцй, но помоіць оказывалась маленькой суммой раз в год. Другой помоіцй ждать было неоткуда. — Сапраўды, Быкаў пісаў у верасні 1970 г. у лісце да расійскага перакладчыка Паўла Кабзарэўскага: «У меня все слава богу, а вот А. Карпюк вот уже четвертый месяц без работы н без заработка. Пребывает в черном теле»1. У гэты час Быкаў шукаў розныя шляхі, як дапамагчы сябру, у якога была сям’я — жонка-настаўніца і дзве маленькія дачкі. Напрыклад, пісьмова звяртаўся да сакратара праўлення СП М. Ткачова: «А. Карпюку патрэбна матэрыяльная дапамога хоць бы ў выглядзе фінансіравання з выпадку творчай камандзіроўкі. Калі гэта немагчыма зрабіць на яго імя, дык я прашу аформіць такую камандзіроўку на мяне. Вельмі прашу Вас аб гэтым»2.
Стар. 451. Друзья... Блйжайшйй йз нйх, доцент медйнстйтута Б. Клейн, был также йсключен йз napmuu й лйшйлся работы... — Клейн Барыс (нар. у 1928) — беларускі гісторык. У 1971-1972 гг. быў падвергнуты палітычнаму пераследу за адмову прыняць удзел у антыізраільскай кампаніі савецкай прэсы. Быў пазбаўлены вучонай ступені кандыдата гістарычных навук і звання дацэнта з забаронай
1 Рукапісны тэкст. Арыгінал. БДАМЛМ. Ф. 31, воп. 2, адз. зах. 297, арк. 3.
2Рукапісны тэкст. Арыгінал. БДАМЛМ. Ф. 281, воп. 1, адз. зах. 140, арк. 2.
друкавацца, удзельнічаць у грамадскай дзейнасці і змяняць месца сталага жыхарства. У правах вучонага адноўлены ў 1979 г. Доктар гістарычных навук (1989), прафесар (1990). 3 1992 г. жыве ў ЗША.
Стар. 451. ...автор этйх строк, будучй беспартййным, подвергся жесткому прессйнгу партййных й охранйтельных органов, включая мордобойрукамйуголовныхэлементов... — Быкаў прыгадваў у «Доўгай дарозе дадому»: «Аднойчы ўвечары ён [Б. Клейн. — Уклад.] прыйшоў да мяне на кватэру, мы пасядзелі трохі, і я пайшоў яго праводзіць дадому. Самую важную частку размовы, вядома, прыпасалі да гэтага часу. Клейн жыў недалёка, у цэнтры гораду, каля турмы. Прайшлі ў адзін канец, затым у другі. Было ўжо цёмна, людзей на вуліцы трапляла няшмат. Ля самага пад’езду раптам перад намі выніклі трое, заступілі дарогу. Сьпярша мы нават не зразумелі, чаму яны перагарадзілі нам вузкі шлях, як тут жа атрымалі па ўдары ў твары — я і Барыс. У таго адразу ўпалі пад ногі акуляры, я здушана крыкнуў: “У чым справа?” I зноў атрымалі — другі раз. Тады мы закрычалі — на ўсю вуліцу. Адзін таропка перайшоў на другі бок, дзе ўжо стаяў трэці зь іх групы. Астатні раптам наблізіўся амаль ушчыльную, але замест таго, каб ударыць, ціха сказаў: “Простнте, ребята!" і пайшоў да тых двух»1.
Стар. 452. ...в Гродненскйй горком, где его первый секретарь Могйльнйцкйй... — Магільніцкі Адам (1930 2011) — беларускі партыйны дзеяч, у 1962-1971 гг. — першы сакратар Гродзенскага гаркома КПБ.
Стар. 453. белостокскйй пйсатель Олек Омельяновйч — Дакладней — Амільяновіч Аляксандр (нар. у 1923) — польскі журналіст, блізкі сябар А. Карпюка.
Стар. 454. На заседанйй бюро ЦК КПБ благодаря заступнйчеству покойного П. Машерова Карпюк йзбежал йсключенйя, отделавшйсь строгйм выговором (за «нейскренность перед партйей, намеренйе улучшйть автобйографйю») — надо же было как-то оправдать многолетнйе усйлйя органов, napmannapama й прокуратуры. — Сам А. Карпюк прыгадваў, што пасля разгляду ягонай справы на бюро ЦК КПБ (калі першы сакратар ЦК П. Машэраў упікнуў яго: «Вы, таварыш Карпюк, калі бачылі што-небудзь заганнае, то, як сапраўдны камуніст, павінны былі ў першую чаргу сюды прыйсці ды выкладваць, што маеце, а вы як рабілі? Вылезеце на трыбуну ды галосіце на ўсю рэспубліку. Я, бывала, прывязу з Масквы гасцей у Саюз пісьменнікаў Беларусі, а яны з Быкавым, Адамовічам павылазяць на трыбуну ды на гасцей валяць, а мне хоць скрозь зямлю праваліся! Вось за што мы вас зараз разбіраем») неўзабаве быў выкліканы ў Гродзенскі гарком КПБ для азнаямлення з рашэннем бюро ЦК. «Надзіва, там зноў былі пералічаны ўсе мае ўяўныя злачынствы, — прыгадваў Карпюк, — a пад канец стаяла: ЦК пакідае мяне ў партыі не таму, што не было за
' Гэтае выданне, т. 8, с. 243-244.
што выключаць, а з-за майго шчырага раскаяння ды прызнання памылак. [...] Так і ўзялі нада мной бюракраты верх»1.
Стар. 455. ...создал ряд кнйг, ставшйх заметным явленйем в современной белорусской лйтературе. За одну йз нйх получйл лйтературную премйю йменй М. П. Мележа. — Літаратурную прэмію СП БССР імя I. Мележа Карпюк атрымаў за кнігу «Сучасны канфлікт» (1985).
КНІГІ ОНЛАЙН
