Поўны збор твораў. Том 8
Мэмуарная проза
Васіль Быкаў
Памер: 576с.
Мінск 2009
Бадай, кожнай вясны да Вялікадня канчаліся хлеб і бульба, пачыналася пара траўнікаў - жахлівых коржыкаў зь лебяды і крапівы. I так аж да жніўня, калі дасыіявала бульба ў агародзе і пачыналі жаць ячмень - на крупы. Жахлівая пара на 7 гадоў - да самай вайны.
Улетку напярэдадні пятай клясы пачуў ад старэйшых, што ў Кубліцкую школу прыехала дужа сімпатычная на- стаўніца расейскай мовы. Увосень давялося пазнаёміцца зь ёй. Гэта сапраўды была маладая ўсьмешыстая Клаўдзя Якаўлеўна Пашута. Неяк так здарылася, ужо хлопцы-пяці- клясьнікі дужа палюбілі яе, а яна нас таксама. (Чаго нельга, зрэшты, сказаць пра нашых дзяўчынак.) Зь пятай [клясы] ўсе наступныя гады прайшлі ў атмасфэры тае ўлюбёнасьці ў гэтую настаўніцу, ды і яна неяк не па-настаўніцку выказ- вала сваю прыхільнасьць. Вядома, я па-расейску вучыўся выдатна, можа таму яна заўжды ласкава адносілася да мяне - бывала, падыдзе, пакладзе руку на мае валасы, далікат- на пагладзіць. Канешне, было страшэнна няёмка, амаль сорамна, але і радасна. I хто ведае, што болей значыла ў лёсе падлетка - тая яе навука па расейскай мове і літара- туры ці проста надта чалавечае, мацярынскае ці сястрын- скае стаўленьне да яго...
Зь беларускай мовай усё якраз склалася наадварот. Вы- кладаў яе суровы, рэзкі Андрэй Дзям’янавіч Курчанка, кульгавы ад нараджэньня. Яго ўсе баяліся, асабліва дзяў- чаты. Можа з тае прычыны я ня мог дазволіць сабе ня выканаць хатняга заданьня, ня вывучыць урок. Затое вык- лікаў ён мяне рэдка, і як толькі я пачынаў адказваць, са- джаў на месца і ставіў «выдатна». Іншай адзнакі за гады вучобы ў Кублічах па беларускай мове і літаратуры я ня меў.
Зусім іншае было з матэматыкай. Можа таму, што выкла- даў яе чалавек, былы завочнік пэдінстытуту, які сам бяс- конца блытаўся ў алгебры каля дошкі. А можа, была тут мая віна. Справа ў тым, што кожную хвіліну я чытаў кніжкі. Чытаў на ўроках, калі можна было. На матэматыцы было можна, бо настаўнік рэдка адрываўся ад сваіх канспэктаў
і дошкі, і, вядома, ягоных тлумачэньняў я ня слухаў, аддаў- шыся прыгодам Жуль Вэрна ці Вальтэра Скота. Таму па алгебры ў мяне заўсёды было «пасрэдна», як па астатніх прадметах «выдатна». Аднойчы ў канцы паўгодзьдзя ды- рэктар выклікае і пытаецца: «У чым справа, Быкаў, чаму ў цябе па алгебры скрозь “пасрэдна”? Хацелі цябе залі- чыць у выдатнікі, ды як з “пасрэдна” залічыш?».
Што праўда, то праўда - цераз тое «пасрэдна» я не пераступіў ні тады, ні празь некалькі гадоў.
У той год, як хварэў і не хадзіў у школу, недзе знайшоў старую, яшчэ дарэвалюцыйнага выданьня кніжку Ж. Вэр- на «3 гарматы на месяц». Чамусьці мне здалося, што па- беларуску гэтая кніжка ня выдадзена, бо ня мае перакладу. I некалькі тыдняў я сядзеў над перакладам, сьпісаў дзяся- так вучнёўскіх сшыткаў. А пасьля паслаў ліст у «Піянэр Беларусі» з пытаньнем, куды мне паслаць пераклад. Ат- рымаў адказ з тлумачэньнем, што калі ёсьць тэкст ра- сейскі, то навошта беларускі, у нас вывучаюць расейскую мову, таму прачытаюць і па-расейску. Што ж, можа і так, падумаў я, і тыя сшыткі пакрысе пусьціў на хатнія патрэ- бы.
Поруч з расейскай літаратурай, вядома, захапляла бе- ларуская. Найперш у тыя гады дзяцінства аповесьці Янкі Маўра «Палескія рабінзоны», «Сын вады», «Амок». Але таксама і кніжкі нядаўніх і будучых «нацдэмаў» Міхася Зарэцкага, Васіля Каваля, а таксама Міхася Лынькова. Паэзія цікавіла менш, апроч хіба «Новай Зямлі» Я. Кола- са, якая добра чыталася, як складная проза ці што. 3 пры- чыны майго «запойнага» чытаньня я ня меў клопату і з мовай - амаль без памылак пісаў дыктанты і сачыненьні. У старэйшых клясах сядзеў на адной парце з Шуркам Андрэйчыкам, які быў даволі слабаваты па мовах, затое добра петрыў у матэматыцы. I мы ўтварылі зь ім адмет- ную каапэрацыю: на мовах ён бязбожна сьпісваў у мяне, a на матэматыцы - я ў яго. Настаўнікі, мабыць, бачылі тое, але неяк заплюшчвалі вочы. To і дзякуй ім.
Зрэшты, настала пара, калі настаўнікам стала не да вучняў. У Кублічах разьмяшчалася пагранкамэндатура, самая вялікая мураванка ў цэнтры мястэчка была занята пагранічнікамі, каля школы была стайня і вайсковы цір, у якім часьцяком бахалі такія прыцягальныя для вучняў стрэлы. Але ішлі рэпрэсіі. Арыштавалі аднаго капітана, мужа нашай настаўніцы Акулавай, пасьля інтэнданта ка- мэндатуры (казалі, за шкодніцтва і плот, які ён пабудаваў [і які] паваліў вецер у буру). Пасадзілі нашага дырэктара (таго, што купіў мне чаравікі). Прозьвішча яго было Кар- чэўскі. (Гэта за тое, што абразіў бюст Леніна ў ДСК442, a наша вучаніца Голда Меерсон убачыла і даказала.) Па- садзілі шмат каго з навакольных вёсак, у тым ліку і нашай: Бобрык[а], Азевіча, Барыса Быкава, Лявіцкага, Альхімоўс- кага і іншых. Бацька таксама кожную ноч чакаў арышту - за матку, у якой былі родзічы па той бок польскай граніцы. Але бацьку неяк бярог Бог. Ці, можа, Назараў Кузьма, наш вясковец, прымак з былых чырвонаармейцаў, які ажаніўся з адной мясцовай жанчынай. Ен быў расеец, актывіст, і, вядома, меў дружбу з пагранічнікамі і мясцовымі гэпэуш- нікамі. А іх вушацкі начальнік Перацяцькін некалькі разоў начаваў у яго, піў гарэлку, там яны абмяркоўвалі, каго можна ўзяць яшчэ. I бралі. Ніхто з узятых тады не вярнуў- ся, хоць усе рэабілітаваныя пасьля 1956 году.
Крыху раней да тых масавых рэпрэсіяў мы назіралі незвычайную зьяву - масавы пераход мяжы з Полыпчы. Ішла ў асноўным моладзь, хлопцы з гармонікам. Ранічкай, ідучы ў школу, мы бачылі, як іх вялі з пагранзаставы каля Лісічана ў Кублічы. Хлопцы былі вясёлыя, добра апрану- тыя, у ботах, весела віталіся з намі. А пасьля заняткаў, ідучы дадому, часам мы зноў бачылі іх - на санях ці нават у кузавах палутарак, як іх везьлі пасьля допыту далей, у Полацак. Тады ўжо выгляд іхні быў іншы, ніхто не ўсьміхаўся! Сядзелі, паныла зьвесіўшы галовы, часам зь сінякамі на тварах.
Гэта грамілі КПЗБ443.
У Астроўшчыне жыў селянін Бобрык, бедны гаротны чалавек з хворай жонкай і трыма малымі хлапчукамі. У той вёсцы ён зьявіўся пасьля рэвалюцыі і вайны. А да таго жыў недзе ў Расеі. Неяк упершыню трапіўшы ў ягоную хату, я быў зьдзіўлены. На яе сьценах віселі некалькі жывапісных (невялічкіх, праўда) карцін, выкананых алей- нымі фарбамі, якія бачыў упершыню. Крыху пасьля такія ж карціны (алеем) я ўбачыў у культмагу ў Вушачы, то быў нейкі стэпавы пейзаж і вядомая карціна В. Зайцава «Ча- паеў» (копія, вядома). У абедзьвюх карцінах мяне моцна вабіла неба зь белымі аблокамі, я некалькі разоў пры- ходзіў у той культмаг, каб толькі паглядзець на карціны. Але доўга глядзець было нельга. Сорамна.
А ў Бобрыка быў эцюд з хвояй і хатай, яшчэ, здаецца, з возерам. Яшчэ ў яго былі падшыўкі «Нівы» за некалькі год і «Огонёк», здаецца, за 90-я гады XIX ст.
He адразу я наважыўся папрасіць пачытаць... А як прачытаў, аддаваць ужо не было каму - ворага народу Бобрыка арыштавала НКВД. I я думаў - ці не праз тыя царскія падшыўкі і панскія карціны на сьценах?
Увосень 1939 году, як вядома, Заходняя Беларусь была далучаная да Усходняй. To была радасьць, асабліва для маці, якая з 20-га году нічога ня ведала пра сваіх у Завул- ку. Але радасьць хутка змарнела, калі даведалася, што старая мяжа засталася, і яе, як і раней, захоўваюць паг- ранічнікі, нікога ні туды, ні адтуль не пускаюць. Аднак маці чакала. Між тым настала вясна 1940 году. I зь ёй, як заўжды, галадуха, не было хлеба, скончылася бульба. Тады мама наважылася. Неяк уначы бацька павёў яе ў Чырвоны Бор, адкуль яна ўжо адна выправілася парушаць дзяржаў- ную мяжу. I парушыла, і праз пару дзён вярнулася. Пры- несла на плячы ў торбачцы кіляграмаў шэсьць мукі і не- вялічкі кумпячок, наплакалася, нахвалявалася і, здаецца, пастарэла на дзесяць год. Брат Лявон жыў зь немалой сям’ёй небагата, але такой нэндзы, як у калгасах, ня ведаў і толькі дзівіўся - лаяўся, як мама расказвала пра яе жыцьцё. Мабыць, адчуваў, што гэткае ж неўзабаве чакае і яго.
У дзяцінстве чытаў таксама газэты - сваю раённую, «Віцебскі рабочы», выпісваў (зрэдчас) «Пнонерскую прав- ду». Хацелася верыць у праўдзівасьць таго, што пісалі газэты. А ў газэтах тады было скрозь выкрыцьцё ворагаў народу і выкананьне плянаў пяцігодкі. Калі бацька скар- дзіўся на жыцьцё, спрабаваў суцяшаць: вось скончыцца пяцігодка, будзе лепш. На што бацька злосна адказваў: скончыцца пяцігодка - пачнецца яшчэ якая халера. Тут лепш ня будзе. Я не спрачаўся, але думаў: ну чаго бацька не разумее - вось жа газэты пішуць! Такая наіўнасьць! Аж цяпер сорамна за яе перад бацькам, якога даўно няма.
Пра лён пісаў ужо, як «выбівалі» яго зь сялянаў. Тое ж з хлебам. Сходы, вобыскі, арышты сабатажнікаў. Неяк надумалі пабіць жорны, каб не малолі, здавалі збожжа дзяржаве. Пайшлі па вёсцы і ва ўсіх пабілі верхнія камяні. Пабілі і ў нас, кінулі кавалкі ў крапіву пад плот. Але бацька змайстраваў абручы і ноччу, як пасьне вёска, неяк змацуе тыя кавалкі і паціху зьмеле на хлеб. А ранкам кіне тыя ж кавалкі на ранейшае месца ў крапіву, бо хадзілі, правяралі, ці ляжаць там, куды яны кінулі.
Зрэшты, тое апісана мною ў «Сьцюжы». Гэта ўжо ня выдумка, гэта балючая праўда.
Вучні ў новай (нядаўна пабудаванай за царквой) школе былі розныя па нацыянальнасьці, у асноўным беларусы. Хоць шмат было і яўрэйскіх дзяцей зь мястэчка. Круглы выдатнік (шматгадовы) быў у нас Сьвярдлоў Мэер, ста- рэйшы за мяне гады на два-тры, зь ім мы разоў колькі езьдзілі ў Вушачу на якія школьныя мерапрыемствы, ад- нойчы ў лягэр у Стайкі. 3 ягоным стрыечным братам Лёвам мы вучыліся ў адной клясе. Было нямала і дзяўчат-яўрэек. Амаль усе яны загінулі ў верасьні 1941 году ў рове пад магільнікам каля Ушачы. Мэер Свярдлоў, праўда, пасьля вайны жыў у Маскве, працаваў у нейкай паштовай скрын- цы. Адносіны беларусаў і яўрэяў былі абсалютна нармаль- ныя, сяброўскія: я ня памятаю ніводнага канфлікту на
нацыянальнай глебе. Вясковыя хлопцы сябравалі зь мес- тачковымі, так, як іхнія бацькі і дзяды сябравалі. Местач- коўцы-яўрэі былі гандляры і рамесьнікі, кавалі, ваўначосы, лудзільшчыкі, паяльшчыкі, шаўцы і краўцы. Мая маці, напрыклад, усё жыцьцё мела прыязнасьць да Рывы-Рывіткі, як яна яе звала, што была краўчыха. Яна часам шыла нам пінжакі, кашулі, за якія маці плаціла то кавалкам сала, то яйкамі. Па ўзаемнай згодзе і выгадзе.
КНІГІ ОНЛАЙН
