Пра рэльеф Беларусі
Вольга Якушка, Аляксандр Мацвееў
Выдавец: Народная асвета
Памер: 54с.
Мінск 1994
VII. Гравітацыйны: шлейфы, нішы, тэрасы. , оі_ • VIII. Тэхнагенны (антрапагенны): насыпы, кар еры, выем , каналы, тэрыконы..
IX Біягенны: балотныя нізіны.
Першыя два тыпы рэльефу, якія падрабязна Раз^ папярэднім раздзеле, адносяцца да рэліктавых — старажытных. дпе яны захавалі вялікае значэнне ў будове зямноя паверхні.
' У рэпьефе тэрыторыі рэспублікі, які фарміруецца на сучасным этапеР найбольшую ролю адыгрываюць працэсы формы, што адносяцца да трэцяга тыпу і створаны разбуральнан і збіральн дзейнасцю цякучых вод.
ВЫНІКІ ДЗЕЙНАСЦІ ЦЯСУЧЫХ вод
Вядома, што перамяшчэнне паверхневых вод в“клі^ гпавітацыі і накіравана зверху ўніз. Так рухаюцца вод . , -
пчках веснавых ручаях, у дробных дажджавых струменьчыках ₽ка р«в“ Па меры руху йякучая aaaaauKOHaae раз-
буральяую (эразійную) і збіральную (а^уя^йкую) работу, вепічыня якой залежыць ад масы вады і асабліва ад У плынГ г зн ад ухілу. Адным з важнейшых вынікау дзеянасці паверхневых вод Уз’яўляюІца рачныя даліны, якія ’перасякаюць тэоыторыю Беларусі і ствараюць асаблівоі далінны рэльеф. сучасных умовах у рачных далінах пераважае бакЯвая эрозія якая садзейнічае іх пашырэнню, а таксама перанос ^атэрыялу і намнажэнне алювію ў рэчышчы і на поймах Рэ\Каб пачной дзейнасці, дастаткова сказаць, што у год за межы рэспуолі стане. Усяго ў Беларусі 20,8 тыс. рэк з агульнан даужынен 90,6 ТЫСКожная больш ці менш вялікая рака стварала сваю даліну на ппацягу доўгага часу, пры гэтым у эпохі абледзяненняу мнопя даліны’пахаваліся па^ л&ам. а ў апохі ра<™ва«"Я ледав.ка, я ы раскансерваваліся і ўмяшчалі ў сабе патокі расталых вод. . вын У такіх змяненняў у далінах фарміраваліся рачныя тэрасы, складана пабудаваныя поймьТ. Па будове рачной даліны можна меркаваць_аб яе пахолжанні. атаяах разаіаая і напрамку сучасных геамарфалагічных працэсаў.
Дзейнасць часовых дажджавых і расталых в°д ™раеяР^ лагчынныя сістэмы. Утварэнню гэтых
чаюць пароды лёсападобнага складу, значная стромкасць схілау, а таксама нерацыянальная дзейнасць чалавека: в“вядзен”е ЛЯС разворванне стромкіх схілаў, будаўн.цтва дарог > г Д. Агульная копькасць яроў і лагчын у рэспублшы перавышае 32 тыс. 3 іх 13 /о актыўна развіваюцца, разбураючы ворыўныя зем/\"аяян7^^^^ ў даўжыню і шырыню штогод на некалькі метрау. Агульная плошча зямель, пашкоджаных яравай эрозіян, каля 14 тыс. км «
На схілах Навагрудскага, Мазырскага узвышшау, уздоуж рэк, што перасякаюць Мсціслаўскую, Горацкую, Аршана-Магілеу-
Мал. 10. Схіл яра ў лёсападобных пародах Навагрудскага ўзвышша
скую павышаныя раўніны,даўжыня ярава-лагчынных сістэм дасягае 3—5 км, а глыбіня 30—40 м (мал. 10). Яры вызначаюцца надта стромкімі, амаль вертыкальнымі схіламі, нярэдка яны галінуюцца з дапамогай бакавых адвяршкоў. Дно яроў звычайна cyxog, толькі ў час моцных дажджоу і раставання снегу па дне цячэ часовы ручай. С-хілы, складзеныя сугліністымі лёсападобнымі пародамі, нацягваюць вільгаць, ро0яцца няўстойлівымі, аплываюць, абвальваюцца, захоўваючы пры гэтым стромкія сценкі. Лагчыны — апошняя стадыя развіцця яроў. Яны вызначаюцца спадзістымі схіламі, пакрытымі травяністай і хмызняковай расліннасцю, па дне цячэ пастаянны ручай.
«...Позна ўвечары мы прыехалі ў старажытны горад Мсціслаў. Нас цікавілі вялікія яры, пра якія мы даўно чулі. Доўга ісці не давялося. Вуліца, па якой мы ішлі, раптам абрывалася ў глыбокі з зелянінай роў. Стромкая сцяжынка прывяла нас на дно, дзе весела цурчаў халаднаваты ручай, акружаны густой травой і хмызняком. Гэта была тыповая старажытная лагчына. Прайшоўшы да канца лагчыны, мы пераканаліся, што яна ўпадае ў раку Віхру — правы прыток Сожа. Падняўшыся па схілу даліны ўверх, мы апынуліся на краі злёгку хвалістага плато, якое працягнулася да самага гарызонту. Паверхня плато зелянела азімымі. Нідзе не было нават адзнакі лесу. Пасля вільготнай змрочнай лагчыны тут было асабліва сонечна і цёпла. Але высокі і стромкі схіл ракі быў літаральна зрэзаны ярамі. Яны ўтварылі цэлую сістэму, разыходзячыся ад галоўнай лагчыны накшталт галін вялікага дрэва».
Працэс росту яроў звязаны з механічным разбурэнйем рыхлых лёсападобных парод расталымі і дажджавымі водамі. Пры гэтым вяршыня яго рухаецца, падаецца ўверх да водападзелу, штогод павялічваючыся па даўжыні на 2—3 і больш метраў. Даўжыня яроў дасягае тут 1—2 км, а глыбіня — 20—25 м. Схілы маладых яроў настолькі стромкія, што падняцца па іх у час дажджу практычна немагчыма. Рухаючыся ўверх па схілу, яры разбураюць агароды і палі, падкопваюцца пад гаспадарчыя і жылыя памяшканні. Вясной па ярах выносяцца тонкія гліністыя часцінкі — найбольш каштоўная частка глебы. Нездарма ў народзе яры называюць «вора.гамі» (мал. 11).
3 развіццём эразійна-акумуляцыйнага рэльефу ў геамарфалогіі звязана паняцце глыбіні і гушчыні расчлянення. Найбольш значная глыбіня расчлянення (ваганне абсалютных адзнак на плошчы ў
Мал. 11. Яры Мазырскага ўзвышша
1 км2) да 50—60 м ларактэрна для ўзвышшаў і павышаных раўнін. На водна-ледавіковых раўнінах яна паніжаецца да 10 м, а ў нізінах не перавышае 5 м. Гушчыня расчлянення (агульная даўжыня эразійнай «сеткі на плошчы ў 1 км2) на нізінах і раўнінах 0,3—0,5 км/км2, на схілах краявых узвышшаў і паблізу буйных рачных далін павялічваецца да 1—3 км/км2 і больш.
Расказваючы аб эразійна-акумуляцыйцым рэльефе, дадзім характарыстыку найбольш буйных рачных далін. .
Рака Заходняя Дзвіна бярэ пачатак з возера Каракіна на Валдайскім узвышшы. Яе даўжыня складае 1020 км, у тым ліку працягласць на тэрыторыі нашай рэспублікі 328 км. Характэрнай асаблівасцю басейна з’яўляецца значная колькасць азёр, на долю якіх прыпадае ў сярэднім каля 3 % усяго вадазбору. Плошча вадазбору ў межах Рэспублікі Беларусь 33 200 км2. Гушчыня эразійнай сеткі 0,45 км/км2. Рака амаль на ўсім сваім працягу суднаходная. Даліна мае трапецападобную форму, а на некаторых участках (ля пасёлка Руба) — каньёнападобную. Шырыня ў асноўным 3—4 км, у раёне ўпадання Улы і ў крайняй усходняй частцы Беларусі дасягае 10—15 км. Глыбіня ўрэзу змяняецца ад 20—30 м да 40—50 м. У будове даліны часцей за ўсё вылучаюцца пойма і дзве надпойменныя тэрасы. Рэчышча ракі звілістае, мае шырыню 100—150' м. Вышэй Віцебска ў даліне ракі выхады даламітаў утвараюць'парогі на працягу 12 км. Пры зліцці з Дзісной таксама вылучаецца парожысты ўчастак, створаны скопішчамі буйных валуноў, якія ў летні час узвышаюцца над вадой. Заходняя Дзвіна вызначаецца даволі высокімі паводкамі дзякуючы значнай глыбіні і стромкасці даліны.
Рака Нёман пачынаецца (пад назвай Нёманец) паблізу пасёлка Верхні Нёман Уздзенскага раёна Рэспублікі Беларусь. Яе даўжыня 937 км, у тым ліку на тэрыторыі рэспублікі 459 км. Плошча вадазбору беларускага ўчастка ракі 35 000 км . Гушчыня эразійнай сеткі 0,47 км/км2. Суднаходства пастаяннае ніжэй Гродна, а ў спрыяльныя гады таксама на ўчастку ад в. Купіск да г. п. Масты. Шырыня даліны ў Беларусі часцей за ўсё 1,5—5 км, аднак сустракаюцца асобныя азёрападобныя пашырэнні да 15—20 км (пры ўпаданні Заходняй Бярэзіны, Моўчадзі). Ля Мастоў, пры зліцці з Котрай, у раёне Гродна адзначаюцца ‘звужэнні даліны да 0,4—0,9 км. Глыбіня ўрэзу ў раёне Гродна, дзе даліна мае каньёнападобны выгляд, і на адрэзку ад в. Гожа да ракі Чорная Ганьча дасягае 40 м, тут рака ўтварае скразны ўчастак, перасякаючы Гродзенскае ўзвышша (мал. 12).
Для даліны на асобных участках характэрна выразна прыкметная асіметрыя, прычым ад вусця Сулы да вусця Заходняй Бярэзіны больш высокім з’яўляецца левы бераг, а на месцы ўпадання Бярэзіны да Моўчадзі — правы, затым да вусця Котры стромкія схілы размяшчаюцца па чарзе з абодвух бакоў. Барты даліны часта прарэзваюцца ярамі і лагчынамі, асабліва шматлікімі ў межах Гродзенскага ўзвышша. У даліне Нёмана вылучаецца серыя тэрас (да 10—12), але часцей за ўсё выяўлены пойма і дзве надпоймен. ' 27
Мал. 12. Даліна ракі Нёман у раёне г. Гродна
ныя тэрасы. Рэчышча ракі мае шырыню ад 35—90 м да 120— 150 м.
Рака Заходні Буг бярэ пачатак на заходніх схілах Падольскага ўзвышша. Даўжыня — 826 км, у Рэспубліцы Беларусь — 169 км. Плошча вадазбору на тэрыторыі Беларусі 10,4 тыс. км2. Шырыня даліны 1—3 км (да 7 км і болйш паміж вёскамі Збунін — Прылукі). Урэз даліны 5—7 м (да 10 м). Суднаходства ажыццяўляецца ад Брэста ўніз па цячэнню. У даліне вылучаюцца пойма і першая надпойменная тэраса. Шырыня рэчышча да ўпадання Мухаўца вагаецца ад 50—70 м да 130 м, ніжэй павялічваецца да 150— 200 м.
Рака Днепр бярэ пачатак на Валдайскім узвышшы і праходзіць па тэрыторыі Рэспублікі Беларусь сваім верхнім цячэннем. Даўжыня ракі 2145 км (да стварэння вддасховішчаў — 2285 км), у тым ліку на тэрыторыі нашай рэспублікі 700 км. Плошча вадазбору ў Беларусі 105 тыс. км2. Гушчыня эразійнай сеткі‘0,39 км/км2. На ўсім беларускім адрэзку рака суднаходная. Шырыня даліны да Шклова 0,5—1,5 км, ніжэй — да 5—10 км, а ў раёне Рэчыцы пры зліцці з далінай Сожа — да 30—50 км. Сумесная даліна Дняпра і Прыпяці мае яшчэ большыя размеры — да 85 км. Максімальная глыбіня ўрэзу (70—80 м) устаноўлена ў раёне Оршы, дзе рака перасякае Аршанскае ўзвышша.
У даліне Дняпра вылучаюцца пойма і дзве надпойменныя тэрасы. Шырыня рэчышча ля Оршы 80—130 м, Магілёва — 64— 170 м, Жлобіна— 138—224 м, Рэчыцы —J55—180 м. У 9 км вышэй Оршы выхады дэвонскіх парод утвараюць у рэчышчы парогі, якія называюцца Кабялякскімі.
Рака Бярэзіна (дняпроўская) — адзіны з буйных вадацёкаў 28
(даўжыня 613 км), які пачынаецца і канчаецца ў межах Беларусі вы^ТТ^ Ў забалочаным паніжэнні на паўднёэразійнай сет/о^ ВадазборУ 24500 ™2Гушчыня
р ннан сеткі 0,35 км/км . Суднаходства магчыма ад в Броды 300 мСуУвяархоўРіадаа5(510 ™ аДлВуСЦяЬ ШыРыня даліны ад 200урэз аі 10-°5 м ла57о °АМ ' «ЛЬШ У СЯрЭДНІМ ’ ніж»>м цячэнні, . менныя тэпясы л Л 2°~25 М' ВылУчаюВДа пойма і дзве надпойсхіл часцей
на^ІХ^э^ ПРЭВаГа берЭГа’ ’ ТЭраСЫ ЛепШ выяЎлены мu Вэ4ыш4а пеРасякае рэшткавыя азёры (Медзазол, Палік), у =17^0^^ на рукавы-Шырыня рэчышча ў вярхоуі 15—20 м, ля Беразіно — 60-90 м, ля Бабруйска 95115 м, у нізоуях — да 150 м.
пачын“ц£а% 3J бУ^ЫМ ЛеВЫМ прытокам Дняпра. Сож
648 км Z493 ™ пя к П°^3еНЬ ад Смаленска і, прайшоўшы Лпп.., 493 Бедарусі), упадае ў Днепр ля Лоева. Шматлі-
КНІГІ ОНЛАЙН
