Пра што іграе піяніст
Анатоль Разановіч
Выдавец: Беларусь
Памер: 192с.
Мінск 2019
У галаве ў Андрэя мільганула думка, што піяніст іграе тут апошні раз. Мільганула на імгненне, і ён тут жа забыўся пра яе. Сядзеў, слухаў музыку. Думаў пра сябе, пра Марту. Прыгадваў штосьці з мінулага, спрабаваў уявіць сваю прышласць тут, у Быдгашчы...
Думкі рваліся, блыталіся. Востра, недарэчы заныла скалечаная ступня. Андрэй нагнуўся, звычна і моцна сціснуў левую нагу вышэй чаравіка, пачаў паволі расціраць. Калі музыка скончылася, Андрэй крайком вока ўгледзеў, што піяніст ідзе да яго. Андрэй выпрастаўся, правёў далонню па ўспацелым гарачым ілбе, прыпадняўся, ветліва запрасіў:
— Калі ласка, прысаджвайцеся.
Пажылы музыка кіўнуў, моўчкі сеў, падазваў афіцыянта:
— Прошэ кавы.
Гледзячы на Андрэя, спытаў:
— Якая музыка вам больш даспадобы?
— Ваша — уся, — прызнаўся Андрэй.
— Гэта не мая музыка, — сурова заўважыў піяніст. — Гэта музыка вялікіх кампазітараў: Баха, Шуберта, Глінкі, Шумана, Бізэ, Ліста, Агінскага, Рахманінава... Гэтыя кампазітары даўно сышлі ад нас. Сучасных я ведаю мала. Але музыку тых, каго ведаю, выконваю з асалодаю. Напрыклад, Райманда Паўлса. Я цаню яго як кампазітара і выканаўцу. Люблю ягоную бліскучую музыку. Іграю яе.
Пажылы піяніст напаўзаплюшчыў вочы: аб чымсьці задумаўся.
— Я проста іграю, — ачуўся ён і паўтарыў: — Так, проста іграю...
Афіцыянт прынёс каву. Музыка адпіў крыху і паставіў кубачак на стол.
— Я зноў стаміўся. Вельмі стаміўся. Пайду дадому, а вы сядзіце, сядзіце.
Ён падняўся, але сыходзіць не спяшаўся. Панура стаяў, пазіраючы то на сцэну, дзе сіратліва і адзінока чарнела старое піяніна, то ў цёмнае акно, за якім несла свае брудныя воды рака.
— Ведаеце што, — павярнуўшыся да Андрэя, глуха сказаў піяніст, — прыходзьце заўтра ў абед да мяне дадому. Я падару вам на памяць адзін з сімвалаў нашага горада. Прыходзьце, я буду чакаць.
Пажылы музыка назваў вуліцу і нумар свайго дома.
— Абавязкова прыходзьце, — адыходзячы, паўтарыў піяніст.
— Прыйду, — паабяцаў Андрэй.
Ён зноў не спаў амаль усю ноч. Падхопліваўся з ложка, хадзіў па пакоі, уяўляў сваё жыццё з Мартай. А яшчэ — прыгадваў пачуццёвыя словы яе песень...
XVI
Апоўдні Андрэй быў ля дома піяніста: шыкоўнага двухпавярховага старога асабняка, пабудаванага ў гатычным стылі з чырвонай пацямнелай цэглы. Асцярожна гіастукаў. Праз не-
калькі хвілін адчыніліся цяжкія дзверы. На парозе стаяў музыка. Ён вяла ўсміхнуўся і падаў сваю па-дзіцячы маленькую сухарлявую руку.
— Дзень добры. Я ведаў, што вы чалавек слова і абавязкова прыйдзеце. Так... Праходзьце, праходзьце.
Андрэй нерашуча пераступіў парог. У вялікай вітальні цьмяна гарэў свяцільнік. Ен звісаў са столі на тоўстым ланцугу, пафарбаваным у залацісты колер. На сценах віселі цяжкія чыгунныя падсвечнікі са свечкамі. Змрочна пабліскваў дубовы паркет.
— Праходзьце ў гасцёўню, — запрасіў піяніст, — але перш чым зайсці туды, давайце пазнаёмімся. Мы ж з вамі і не пазнаёміліся, хоць і пілі разам каву.
Андрэй развёў рукамі, нібы ў гэтай недарэчнасці быў вінаваты акурат ён.
-— Мяне завуць Тадэвуш, — музыка схіліў галаву. — Прозвішча —Смычкоўскі.
— А па-бацьку? — спытаў Андрэй.
Піяніст усміхнуўся. Гэтым разам весялей, больш прыязна.
— У нас у Польшчы па-бацьку звычайна не называюць. Вы, пэўна ж, заўважылі. Калі хочаце, дык завіце мяне, як завуць усе, — пан Тадэвуш.
— Добра, пан Тадэвуш, — павесялеў Андрэй.
— Ну што ж, праходзьце ў гасцёўню, — яшчэ раз папрасіў піяніст і расчыніў дзверы ўнушальных памераў залы.
Гасцёўня, пасярод якой Андрэй паслізнуўся і ледзь не ўпаў, была абстаўлена з густам, але трошкі мрачнавата, старамодна: на сценах віселі карціны ў рамках з медзі і багета, увесь кут займала высокая і раскошная канапа з цёмна-карычневай скуры, па адзін і другі бакі залы адсвечвалі цьмянай лакіроўкай шырокія прыземістыя тумбы, пасярод, на ўзорыстай паркетнай падлозе, узвышалася чорнае адпаліраванае піяніна.
— Гэта мой гонар, — паказаў на яго музыка. — Гэта старое піяніна. Па гадах амаль такое ж, як я. Але гучыць яно куды лепш, чым многія самыя новыя інструменты. Яно нібы жывое: не іграе, а гаворыць, распавядае. Можа й спяваць. Але пра гэта я не буду гаварыць, a то проста абрыдну. Пройдзем лепш у мой кабінет.
Андрэй, думаючы, што кабінет пана Тадэвуша будзе гэткім жа вялікім, як і вітальня з гасцёўняй, у якіх можна катацца на дзіцячым веласіпедзе, запыніўся ў лёгкім недаўменні перад расчыненымі дзвярамі невялікага паўцёмнага пакойчыка, шчыльна застаўленага высокімі кніжнымі шафамі, сярод якіх бліжэй да кута масціўся невялікі рабочы столік з двума сціплымі крэсламі.
— Праходзьце, праходзьце смялей, — мякка падштурхнуў у спіну Андрэя піяніст. — Тут мая келля, мой храм, мая, калі хочаце, майстэрня. Тут я разважаю і ў думках іграю.
«А рэшта дома як?» — хацеў быў запытацца Андрэй, але не спытаў: задаваць такія пытанні яму было няёмка ды й непрыстойна.
— Прысаджвайцеся, — пан Тадэвуш махнуў рукой у бок аднаго з крэслаў.
Андрэй сеў. Музыка ўключыў святло, дастаў з шафы невялікую статуэтку з цёмнай медзі, паставіў на стол і сеў у крэсла насупраць Андрэя.
— Паглядзіце ўважліва, — паказваючы на статуэтку, сказаў піяніст. — Вы нідзе яе не бачылі?
Перад Андрэем стаяла мініяцюрная медная жанчына. Адной рукою яна трымала лук, другой, нацягнуўшы цеціву са стралой, рыхтавалася пусціць яе ў невідочную ахвяру.
— He, не бачыў, — сказаў Андрэй, міжволі любуючыся вытанчанай работай невядомага яму скульптара.
— Такі помнік ёсць у Быдгашчы. Гэта адзін з сімвалаў нашага жыцця. Вы, напэўна, не раз глядзелі ля «Баркі» на жалезнага чалавека. Ён толькі трымае стрэлы. А лук вісіць у стральца на плячы. А гэтая жанчына, — пан Тадэвуш, прыжмурыўшыся, неадабральна глядзеў на статуэтку, — гэта жанчына цэліцца, гатовая безразважна пусціць смяротную стралу ў свайго праціўніка. Жанчына заўсёды гатова стрэліць першай. Недарэмна акурат Ева спакусіла Адама ў райскім садзе, а не Адам Еву. Будзьце асцярожныя з жанчынамі, асабліва з тымі, каго вы мала ведаеце. Ці наогул не ведаеце.
Пан Тадэвуш быў сур’ёзны.
— Мужчыны страляюць больш і часцей, — запярэчыў Андрэй. — Паперадзе жалезнага чалавека вісіць на канаце птушка. Я мяркую, мёртвая птушка. Можа, яе застрэліў гэты самы стралец.
— Можа, — пагадзіўся пажылы піяніст. — А можа, і не: птушка проста зачапілася за канат. Ды хоць бы й не зачапілася... Мужчыны вымушаны страляць, таму што яны здабытчыкі, воіны. А жанчына не павінна браць у рукі зброю. Яна — захавальніца, берагіня ачага. А гэта цалкам мірны клопат.
Запярэчыць на гэта Андрэю не было чаго: сапраўды, жанчына і зброя — гэта несумяшчальна, хоць і не рэдкасць. Асабліва апошнім часам.
— Цалкам мірны клопат, — падкрэсліў музыка.
Ён прыўзняўся, узяў з кніжнай паліцы маленькага меднага слоніка, падаў Андрэю:
— А гэта вам на шчасце.
— Дзякую. — не ведаючы, чым аддзячыць пану Тадэвушу, прамовіў Андрэй.
— Няма за што. Гэта проста сувеніры, проста сувеніры, — неяк раптам вельмі марудна, напаўзаплюшчыўшы вочы і, здаецца, страціўшы цікавасць да госця, сказаў піяніст і апусціў сівую галаву.
Андрэй тут жа адчуў сябе лішнім у маленькім кабінеце і ва ўсім гэтым велізарным багатым доме.
— Вы прабачце, — падняўся ён, — я наогул зайшоў да вас на хвілінку. У мяне важная сустрэча сёння.
Пан Тадэвуш падняў галаву.
— Не-не, гэта вы прабачце. Проста зноў мне стала блага. Зараз мінецца... Мінецца...
Твар пажылога музыкі пабляднеў. На адкрытым маршчыністым ілбе выступілі прыкметныя кроплі поту.
— Ужо лепей... Вы не звяртайце ўвагі. Гэта мой хворы арганізм гэтак рэагуе на блізкую старасць... He люблю яе. Нават ненавіджу.
— Вы не маеце рацыі, — запярэчыў Андрэй. — Старасць па-свойму прывабная, неабходная для асэнсавання сваёй прошласці і прышласці.
Пан Тадэвуш, абапіраючыся на падлакотнік крэсла, з цяжкасцю падняўся.
— Вы не ўмееце падманваць, Андрэй. У старасці няма будучыні. Вам пра гэта яшчэ прыйдзецца даведацца. А пакуль я пазнаёмлю вас са сваёй жонкай, якую вы, напэўна, бачылі. Замест бескарысных спрэчак мы лепш вып’ем кавы і па глытку каньяку. Сёння апошні дзень красавіка і заўтра, папраўдзе ўжо сёння ноччу, першага мая, Польшча ўступае ў Еўрасаюз. Нарэшце-такі, дзякуй Богу, не будзе ў нас у Еўропе войнаў. Гэта добра. Гэтага чакалі многія. Вельмі і вельмі многія.
— Ваша праўда, гэта так, — пагадзіўся Андрэй.
— Праводзьце мяне ў сталовую, — папрасіў музыка. — I адчувайце сябе як дома.
Андрэй падхапіў піяніста пад локаць і, асцярожна падтрымліваючы яго, няспешна пайшоў з ім праз прасторную гасцёўню ў сталовую.
— Дзякую. — вызваліў руку пан Тадэвуш у дзвярах сталовай. — Я сам, сам. — Ён прайшоў у глыбіню прасторнага пакоя. — Вось мая жонка.
Андрэй скамянела запыніўся: ля пліты, у белым напаўрасшпіленым махровым халаце стаяла Марта. У яе вачах палыхнуў страх. Нейкі час яна маўчала, потым скавана падышла да нечаканага госця, паволі падала яму руку. Андрэй, адчуваючы, як дрыжыць яе далонь, злёгку паціснуў.
— Сядайце за стол, — чужым і нейкім далёкім голасам запрасіла Марта. — Кава зараз будзе гатова.
— Не-не, — Андрэй адхінуўся ад яе, як ад пракажонай. — Я не хачу... Мне пара. Мяне чакаюць...
Пажылы піяніст, абапіраючыся на цяжкі дубовы стол, уважліва паглядзеў на Марту, потым на Андрэя і зноў на Марту
— Я праводжу вас, — халодным і абыякавым голасам сказаў пан Тадэвуш. — Але мы ўсё-такі вып’ем: я абяцаў. Марта, налі, калі ласка, усім нам каньяку.
Дрыготкай рукой Марта пачала наліваць. Калі паднесла бутэльку да мужавай чаркі, трошкі разліла на падлогу і баязліва паглядзела на яго.
Пажылы музыка падняў чарку, доўга маўчаў, абдумваючы, што сказаць. Потым, гледзячы ў стол, на пусты кубачак для кавы, ціха, паволі і развітальна прадэкламаваў:
Я п’ю за апусцелы дом, За злыбяду маю, За адзіноту п’ю нагбом 1 за цябе я п’ю, — За вуснаў подлую ману, За мёртвы лёд вачэй, За свет, як вечную вайну, За Бога без надзей.
Усталявалася маўчанне: цяжкое, працяглае, няёмкае.
— Гэта Ахматава. Верш «Апошні тост», — сказаў пан Тадэвуш. — Яна напісала яго ў 1934 годзе. У тым самым, калі я нарадзіўся...
Андрэй паставіў пустую чарку, глуха выціснуў:
— Я пайду.
— Пачакайце хвілінку.
Музыка, пахістваючыся, пайшоў праз гасцёўню ў свой кабінет. Андрэй і Марта засталіся адны. На тры-чатыры мінуты, не больш. He глядзелі адно на аднаго, не вымавілі ні слова.
КНІГІ ОНЛАЙН
