КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Неяк незаўважна гэтае віленскае шчасьце пачало зьмяншацца. Адыходзілі адзін па адным легендарныя старыя: Зоська Верас, Юрка і Лявон Луцкевічы, пані Зоя Каўшанка, Сьцяпан Дуж-Душэўскі і шмат, шмат іншых, што вучылі мяне, адчынялі свае дзьверы ў таямніцы і нетры памяці. Пра «Лясную хатку» Зоські Верас я дазнаўся ад мастакоў. Тут перабывалі, перагасьцявалі сама меней тры мастакоўскія пакаленьні. Ад клясыка Пётры Сергіевіча да маладога мастака зь Берасьця Алеся Юркевіча. 3 канца 70-х як на пілігрымку выбіраліся яны сюды. Каб гэты дзень прабыць у хатцы. Бывалі тут часта й мастак-рэстаўратар Уладзімер Ракіцкі, фотамастак Зянон Пазьняк, графікі Мікола Купава й Яўген Кулік, жывапісцы Вячка Целеш, Аляксей Марачкін і Віктар Маркавец. Недзе за лесам зьмяняліся акупацыі, тварыліся страшэнныя рэчы, партызанка й галакост, SS і НКВД, Вільня разьвітвалася з сваёй беларускасьцю, а тут па-ранейшаму квітнелі зёлкі, сьпявалі птушкі й перачытваліся старыя рукапісы. Сюды не даляталі гукі маршаў і стрэлаў. Тут і па сёньня лясная прырода стварае ілюзію застыласьці й нязьменнасьці часу. Але «Лясная хатка» згарэла ўжо даўно. Даўно няма й Зоські Верас, чыю труну я нес на клады. У гэтым віленскім закутку, ведамым хіба адно некаторым беларусам, застаўся сад. А ў ім — дзіўныя кветкі, незвычайныя расьліны, якія гэтак любіла Зоська Верас. Ажно ўсё прайшло, мінула... Праўда, стоячы на даўнім ужо пагарэлішчы, адчуваеш ня столькі шкадаваньне, колькі ўдзячнасьць. Бо гэтае месца і людзі, што тут жылі, напоўніцу выканалі сваю ролю акураттады, калі былі найбольш неабходныя для нацыі, краіны, культуры. У апошнія савецкія дзесяцігодзьдзі. Тады гэта было ці не адзінае адкрытае для ўсіх месца, дзе пра беларускі лёс гаварылі праўду — ня крывячы душою, без афіцыёзных лякіровак і замоўчваньня. Страчаны рай ніколі не вяртаецца. А Лявон Луцкевіч быў адным зь першых, хто пачаў адраджаць беларускае жыцьцё ў Вільні напрыканцы 1980-х гадоў. Ён нарадзіўшыся быў у Вільні, тут сканчаў легендарную Беларускую гімназію. Ягоны бацька, Антон Луцкевіч, быў закатаваны ў кіпцюрох ГПУ, дый сам дзядзька Лявон пасьля вайны адбываў доўгі тэрмін на Калыме... У пачатку 90-х гадоў Лявон Луцкевіч заклікаў падтрымаць незалежнасьць Летувы. Ён аргумэнтаваў гэта тым, што суседняя дэмакратычная краіна будзе служыць на карысьць беларусам. Лявон Луцкевіч тады быў разам зь летувісамі, як і шмат хто зь беларусаў-інтэлігентаў. Ён застаўся ў памяці тых, хто яго ведаў, хто зь ім адраджаў беларускае жыцьцё ў Вільні. Было мне зь ім пра што пагаварыць. Аднаго разу мне давялося пабываць у лёхах віленскага касьцёлу Сьвятога Духа. Знаёмы ксёндз запрасіў мяне туды на экскурсію разам з францускімі археолягамі. Лёхі гэтага касьцёлу шырэйшыя за сам касьцёл і спускаюцца на некалькі паверхаў углыб. У гэтых катакомбах за некалькі стагодзьдзяў пахаваныя тысячы людзей. Часам труны ляжаць адна на адной... Існуе старое віленскае паданьне, паводле якога ўваход сюды сьцеражэ белы мніх, які аднаго разу перапудзіў жаўнераў-маскалёў, што вартавалі касьцёл на загад Мураўёва. Дык вось працяг гэтага паданьня ведаў толькі Лявон Луцкевіч. Калі ў Першую сусьветную вайну Вільню занялі немцы, дзядзька спадара Лявона Іван Луцкевіч выклікаўся спраўдзіць гэтыя аповеды. Пэўнае ўлады ў горадзе не было, а таму была магчымасьць без усялякіх дазволаў злазіць у касьцельныя катакомбы. Дамовіўшыся з вартаўніком, Іван Луцкевіч аднае ночы спусьціўся па вяроўцы ў тыя самыя скляпеньні. Ажно раптам вяроўка парвалася, і ён упаў... Калі падняўся, то пабачыў насупраць сябе... белага мніха. Чыркнуўшы запалкаю, разгледзеў, што гэта мумія, якая выпала з спарахнелае труны. Падобных муміяў тутака тысячы. Гэтак менавіта Іван Луцкевіч наноў адкрыў сьвету вялікі нэкропаль касьцёлу Сьвятога Духа. Доўгі час, недзе да 1930-х гадоў, тут было нешта накшталт кунсткамэры, куды хадзілі цікаўныя. Калі я ішоў гэтым сярэднявечным вусыдішным лябірынтам сьледам за мніхам, жывым, дамініканцам у белым каптуры, я прыгадваў артыстычны выклад гэтае гісторыі спадаром Лявонам. Блукаючы па вулках старое Вільні, па справах ці бязь іх, я найперш прыгадваю ягоныя, беларускія інтэрпрэтацыі віленскае гісторыі. Апавяданьні Лявона Луцкевіча спляталіся адно з адным у бясконцы ланцуг-повязь, што паядноўвае нас зь бясконцасьцю часу і бясконцасьцю Вільні. У якім касьцёле браў шлюб Браніслаў Тарашкевіч, чаму Луцкевічы і Аляхновіч прынялі кальвінізм, што падавалі й што гралі ў рэстарацыях Штраля, як апранаўся Леў Вітан-Дубейкаўскі ды які голас быў у айца Аляксандра Каўша... Лявон Луцкевіч быў ня проста носьбітам традыцыі, ён быў яе палымяным прапагандыстам. Нават калі ён чуўся блага ці быў стомлены, у летні сквар і ў марозную непагадзь, калі яго хацелі чуць, ён заўсёды быў. Бо ўважаў сябе ня толькі за чычэронэ, але й за астатняга магіканіна несавецкае беларушчыны ў Вільні. Толькі ён ужо мог з пэўнасьцю паказаць месцы, дзе быў мячэт, лютэранскія могілкі, кнігарня Станкевіча, бібліятэка-чытальня «Веды», друкарні імя Скарыны, паказаць тую Вільню, якой ня будзе ўжо ніколі... Жыў тут яшчэ адзін калярытны стары — Аляксей Анішчык. Ён вельмі моцна паўплываў на тых, хто на пачатку 1990-х захапіўся ідэяй адраджэньня беларускага жыцьця ў Вільні. Нягледзячы на свой ужо паважны ўзрост, ён выдаваў на ратапрынце газэту «Пагоня», удзельнічаў ва ўсіх грамадзкіх справах. Ён рупіўся пра ўсё: і пра беларускую школу, і пра катэдру беларусістыкі ва ўнівэрсытэце, і пра беларускую праграму на тэлебачаньні, і пра нашыя справы маладых. Ён паўсюль імкнуўся што-небудзь прыўнесьці сваё — ці то добрым словам, ці то добраю парадаю, ці то нейкімі дакумэнтамі, успамінамі. А ўспомніць спадару Анішчыку было што. Ён быў аднаклясьнікам і сябрам вядомага навукоўца Барыса Кіта, сябраваў зь іншымі дзеячамі беларускае эміграцыі, выступаў у 1944 годзе на Другім Усебеларускім кангрэсе, хаваўся пасьля вайны ў Польшчы ад савецкіх карных органаў, але быў схоплены і засуджаны на сьмерць. Потым прысуд замянілі на 25 гадоў лягераў, у якіх была катаржная праца на шахтах. Пасьля вызваленьня ў 1962 годзе пасяліўся ў Літве. Працаваў інжынэрам і пісаў вершы ды ўспаміны, некалькі кніг якіх удалося выдаць толькі пасьля распаду СССР. Да іншых старэйшых заўсёды цяжка было прабіцца. Але ня ў Вільні. Ці рана, ці позна, мы станавіліся сябрамі. Бо тут знаходзіўся шлях, на якім такое было магчымае. Літва, нібы адмыслова дзеля Беларусі, стварае дыдактычныя прыклады — узоры быту нацыянальнай дзяржавы. Нашая тоеснасьць — адно ў мінуўшчыне. Вільня старая сталіца, калыска беларускай культуры, нібы згублены шанец Беларусі, надта ж далёкая ад цяперашніх нашых менскіх рэаліяў. Гэтаксама далёкая, як і праўдзівая беларушчына, якая тут, у Вільні, ніколі не была савецкая. Балючым і, я ўпэўнены, галоўным ударам па ўсёй беларушчыне ў Вільні стаў рэфэрэндум Лукашэнкі ў 1995 годзе, пасьля якога фактычна былі зьнішчаныя галоўныя атрыбуты нацыянальнай ідэнтычнасьці: мова, сьцяг, герб. Калі беларускасьць непатрэбная ў Беларусі, то навошта чапляцца за яе ў Літве? Гэтая лёгіка стала галоўнай матывацыяй для тысячаў віленскіх беларусаў, паўбеларусаў, небеларусаў, што яшчэ нядаўна баранілі тую самую беларушчыну. Лукашэнкаўскае чыноўніцтва рэзка абмежавала кантакты з дыяспарай. А зь іншага боку, суседзі, літоўцы ці палякі, пазіралі на мяне ўвесь час менавіта як на беларуса, на радзіме якога ўсталяваўся дзіўны рэжым. Пакрысе, не вытрымліваючы канкурэнцыі з польскімі, расейскімі ініцыятывамі, амаль заглухла й аматарская беларуская культура. Беларусы ў Літве вымушаныя былі адаптавацца да жыцьця ў новых палітычных і культурных рэаліях, бо літоўскі ўрад абвесьціў шлях на інтэграцыю ў эўрапейскія і эўраатлянтычныя структуры ды рашуча абарваў эканамічныя і тэхналягічныя сувязі, што склаліся ў савецкія часы. Цяпер я зь зьдзіўленьнем згадваю пра назаўсёды згубленую беларускую Вільню. Гэта быў горад вялізарнай сканцэнтраванай энэргіі, сталіца выдавецтваў, што друкавалі кніжкі кірыліцай і лацінкаю, асяродак літаратурных часопісаў і тэатраў. 3 гэтага гледзішча зь Вільняю нішто не магло канкураваць у нашым беларускім сьвеце. Штодня ходзячы вуліцамі Вільні цягам 13 гадоў, часта лавіў сябе на думцы, што Горад, якім я быў зачараваны, зьнікае без папярэджаньняў і тлумачэньняў. Для гісторыі Вільні, магчыма, ня гэтак і важна, дзе знаходзілася той ці іншы пункт грамадзкага харчаваньня альбо месца масавага адпачынку. Але гэта не гісторыя места, гэта толькі нясвоечасовыя мэмуары, дзе прыватныя назіраньні, што ні да чога не абавязваюць, важнейшыя за дакладнасьць. Прыметнік «зьніклая» ў дачыненьні Вільні ўжываецца гэтак жа часта, як перад вымаўленьнем сталіцы Італіі цяжка ўстрымацца ад таго, каб не дадаць «вечны». У кожнага зьнікае свая Вільня, і кожны з нас па-свойму схільны разумець Вечнасьць. Думаю, што разьвітаньне з прамінулай Вільняй як «Крывіцкай Мэккаю» — цяжкае й балючае, але непазьбежнае, калі мы хочам, каб духі памерлых пакінулі нас у спакоі. Вільню атрымалі літоўцы. I Вільня ўпершыню за шмат стагодзьдзяў стала-такі сталіцаю паўнавартаснай краіны, горад выконвае зусім іншыя функцыі ды адпавядае зусім іншым уяўленьням. Маленькія крамкі ў цэнтры гораду замянілі крамы самаабслугоўваньня, якія належаць вялікім гандлёвым сеткам. Твараў прадавачак, якія працуюць у суседняй краме, запомніць немагчыма. Вуліцы старога гораду пераўтвараюцца ў суцэльны кіч, з процьмаю кавярняў, гандляроў, амэрыканскіх і японскіх турыстаў, дзе ўсё меней месца для паэтаў ці мастакоў. Вільня зьмянілася амаль непазнавальна за апошні тузін гадоў. Ужо амаль усе чыста гавораць па-літоўску. He засталося ў спусьцелых, зьнямелых дварах Старое Вільні заімшэлых дрывотнікаў, старога дзікага бруку. Ня тхне з падваротняй бруямі й таннай каваю з сасіскамі. He лунае больш незабыўны водар каміновага дыму з кіславатым прысмакам тарфяных брыкетаў... Зь ціхага й маларухомага, хай і вельмі сымпатычнага закутку спачатку Эўропы, затым і імпэрыі, Вільня ператварылася ў сучасны горад, які мусіць быць вітрынаю дзяржавы. Цяпер адно Літоўскае дзяржавы. На разьвітаньне Дзень сёньняшні Сёньняшні дзень не падобны да ўчорашняга. Па-іншаму легла шэрань, зьляцеў апошні кволы ліст, што ўжо меўся зваліцца тыдзень таму. Часы мяняюцца й не паўтараюцца. Але не мяняюцца людзі. Чалавечыя страхі й пажады, пакуты і асалоды нязьменныя. Прынамсі, ад тае гадзіны, як чалавек быў створаны. У гэтым сэнсе чалавецтва зноў і зноў уваходзіць у тую ж самую плынь, зь якой набягаюць нашыя прагныя жарсьці, жальбы й радасьці. Мяняюцца эпохі з сваймі стылямі, як дэкарацыі на сцэне, а акторы, у грыме часу ці безь яго, — усё тыя ж. Гэта мы.