Раяль з адламаным вечкам
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 526с.
Мінск 2016
Гарачымі вугельчыкамі падаюць слёзы на складзеныя ў прыполе рукі. Харытоніха выцірае вочы. Вунь ужо прымак на абед валачэцца... На чыгунцы яго Насцечка падхапіла, як уладкавалася на пераезд паласатую жэрдку падымаць. Тузае чалавека, як хоча. А гэта ўжо не вол, калі яго каровы б’юць... Сквалыга няшчасны: на мураванку паквапіўся, з гурту выбраў курту... Хітрая штучка і Насця: бачыць, што ў калгасе сталі людзі добра палучаць, шмат прывілей калгаснікі маюць, дык прымусіла туды Піліпа хадзіць.
«А божачкі... Што ж гэта я? Як села, дык і прыкіпела... Трэба ж ісці мо што рабіць...» — парупілася яна і нават з лаўкі паднялася. I тут жа адчула, што не зможа больш нічога крануць у гэтым доме нават пальцам. Каб не трапіць на вочы Насцечцы і зяцю, зноў прайшла ў сад. Схавацца б трохі і ад людскіх вачэй...
Пакідала грудамі на курэй, шумнула на хлапчукоў, што падскоквалі за плотам і выкрыквалі: «Харытоніха жэніцца! Харытоніха жэніцца!»
«Адрэзаная скібка... Лішняя ў сваім доме...» — Горкая, як палын, усмешка крывіць губы жанчыне.
— Тр-р! Вазьмі, Коля, лейцы...— пачулася ля двара. Зарыпелі вароты — нязвыкла рэзка, раскаціста: ніколі амаль не адчыняліся,— Вярні сюды... На сябе ляйчыну, а то ў слуп! Эт, калгаснік з цябе!
«Сямён прыехаў! — спахапілася Харытоніха.— I сына з сабою ўзяў...» Яна пайшла да іх, адчуваючы, як слабеюць рукі і ногі, як робіцца млосна ў грудзях. Залішне перахвалявалася. Думала ўжо, што толькі для смеху пасватаўся...
— Ну, здарова была, Юзэфа! — ступіў ёй насустрач Сямён, усміхнуўся, руку працягнуў. Рыжыя валасы выбіваліся з-пад шапкі-скуранкі, а вусы, здаецца, аж ззялі на сонцы чырванню. Харытоніха здзівілася свайму імю — адвыкла ад яго. Дома ніхто і не ўспамінаў пра яго, а на людзях была Харытоніха — і ўсё...
Пацалавала Колю ў лоб, адправіла ў сад назбіраць ігруш.
— Гэта ж камбайн сапсаваўся...— пачаў апраўдвацца за спазненне Кухарчык.— А сонца, бачыш, як смаліць — грэх, каб тэхніка прастойвала ў такі час.
— Ды я нічога...— квола ўсміхнулася Харытоніха.
— А ў цябе ўсё гатова? Я малога сюды захапіў — адбівацца пачаў ад рук без жаночага вока...— нібы не знаходзіў пра што гаварыць Сямён.— Зоні, старэйшай дачцэ напісаў... Пад’едзе з мужам увосень пагасціць, тады ўжо і вечарынку справім. А цяпер, я ж кажу, няма калі ў гулі пускацца.
— Добра, Сямёнка, я ж нічога...
Сямён абышоў воз, пастукаў нагою па ступіцах, перачапіў вышэй атосу на адной аглоблі, стаў папраўляць салому ў возе. А яна ў неразуменні глядзела на ўсё гэта, намагаючыся у памяці ўхапіцца за нейкую думку, а тая ўцякала, выслізвала, як вужака. «Адаб’ецца ад рук без жаночага вока... Адаб’ецца... Без жаночага вока...» Ёй зрабілася страшна. Страшна ад таго, што яна, мабыць, не апраўдае давер Кухарчыка, падвядзе яго. «Хай бы лепш не было гэтага хлапчука... Хай бы не было...»
— Як тут у вас — не пабіў у калгасе збажыны град? У нас дык трошкі захапіў з краю... Мо гектараў два змалаціў... А жыта было, жыта!
— He ведаю, Сямёнка, дальбог... Яблыкі ў нас трохі папсаваў... Плямы чорныя паробяцца, не будзе ўжо той цаны...— Яна змоўкла, сама адчуўшы, што не гэта цікавіць Кухарчыка: яно дробязнае, мізэрнае...
Чужыя клопаты чужога чалавека... 3 гэтага дня ён павінен стаць ёй родным і блізкім, яго клопаты будуць і яе клопатамі.
А ці стануць?
Як пуста ў душы, якая зняможанасць... Няма чаго і ўспомніць, а жыццё, можна сказаць, пражыта... «Ды якое ж гэта было жыццё, божачкі мае...» У жыцця была недзе іншая дарога, а яна таўклася на ўзбочыне, як тая карова...
— Ну што — пойдзем?
Пайшлі ў хату. Краем вока заўважыла Харытоніха, як адхіснуўся ад шыбы твар Насцечкі.
Сямён даў цераз парог «Дзень добры!», працягнуў руку Піліпу, а потым Насцечцы. Тая сунула свае ў ваду, быццам мыла пасуду, і толькі кіўнула ў адказ.
— Падсоб чалавеку! — коратка загадала яна Піліпу.
Кукса рыўком, вельмі ахвотна ўстаў з-за стала, ухапіўся з другога боку куфра. Харытоніха ўзяла клунак з падушкай.
— Казаў жа: не трэба ніякага барахла браць, усё ў мяне ёсць. Дык не ж, па-свойму...— гаварыў дакорліва, адступаючы з куфрам у сенцы, Кухарчык.
— To бывайце здаровы! — сказаў Куксу Кухарчык, як куфар паставілі на воз.
— Едзьце з Богам,— адказаў той і не вытрымаў, ухмыльнуўся на ўвесь шырокі, што рэшата, твар.
Паселі спераду воза, паспускаўшы ногі да конскага хваста. Харытоніха ўзяла на калені Колю. Яна адчувала сябе няёмка, быццам пад сотняй вачэй адразу, баялася варухнуць галавою і толькі кідала касыя позіркі па баках і на Сямёна. Што чакае яе з гэтым чалавекам?
На павароце з двара куфар зыбнуўся, клунак з падушкай з’ехаў у пыл.
— Дай ключ! — саскочыў Сямён з воза, рашуча працягнуў да яе руку.
Харытоніха сцялася ў камячок, падала ключ, жаласліва заміргала. Ад Сямёна нібы праменілася нейкая ўладарная сіла, не падпарадкавацца якой проста было немагчыма.
Сыта, задаволена гэкнуў куфар, глынуўшы клунак. Сямён аббіў рукі ад пылу.
Каб на іх ліха... Зноў слёзы. Азірнулася па баках — ці бачылі людзі, што зрабіў Сямён? У грудзях забалела так, нібы адтуль пачалі нешта выдзіраць з карэннем.
Над белымі фіранкамі крайняга акна ўгадваліся два бледныя, нібы ў зданяў, твары: то цікавалі за імі Насцечка з Піліпам.
На момант боль прытупіўся, нібы адлягло, сэрца захліснула цёплая, пяшчотная хваля — як тады, калі несла дадому параненую дзяўчынку. Варухнулася хваля і знікла без следу, як марныя мроі пра шчасце, якога яна так і не прычакала ў гэтай камяніцы.
— Но-о, ідзеш, як спутаны!
Харытоніха ўздрыгнула. Кухарчык круціў лейцамі і кідаў на Юзэфу быстрыя, быццам прыцэньваўся, позіркі.
Жанчына раптам успомніла, што сёння яшчэ нічога ў рот не брала. Пад лыжачкай засмактала, заныла ад голаду, як у хворай, што пайшла на папраўку.
Гусі мае, лебедзі...
Светлай памяці маці — Ганны Лукінічны
Ісці малаціць да снедання маці не будзіла мяне. Паглядзела на маю руку і не будзіла. Раскатурхала толькі ў той хаце, другім пакоі, хлопцаў, Антона і Змітра, зноў вярнулася на кухню, паціху выцягла кудзельніцу з-пад маёй рукі — мы ляжалі на палку пад адной коўдрай, Сярожа ад сцяны,— і акрыла мяне лепш, па самы падбародак. Падчэкнула калыску — заварушылася якраз Таня — і таропка адышла да печы, зноў заскрыгатала жалезнаю качаргою. I мне здалося, што я бачу, як клубкамі завіваецца ў печы попельны пыл, як патрэсквае лучына, сіпяць, ападаючы ў цэбар з памыямі, скурчаныя, крохкія вугалі. А вочы мае ніяк не хочуць глядзець, расплюшчвацца...
Я чую яшчэ, як моўчкі шворацца на печы Антон і Змітрок, як мнуць у руках анучы, каб былі мякчэйшыя, як крэкчуць потым, седзячы на палку,— нагортваюць іх на ногі, абуваюцца ў шытыя, у палоскі, валёнкі з салдацкага шыняля і паклееныя з аўтамабільнай камеры бахілы. Палок уздрыгвае, трасецца разам са мною і Сярожам...
Пазяхаюць хлопцы, не выспаліся, бегалі яшчэ ўчора на вячоркі, хоць і казаў на іх бацька: «Кавалеры смаркатыя... Клаліся б лепш аддыхаць. Зноў будзеце казаць, што кроў ідзе з носа...» Кавалеры яны ці не кавалеры, я не ведаю. Мне здаецца, што яны вельмі нават вялікія — сямнаццаць гадоў і пятнаццаць, не тое што мне — адзінаццаць.
Урэшце хлопцы бяруць ліхтар, і дзверы за імі ляпаюць. I тут, нібы спахапіўшыся, чуецца з той хаты татаў голас:
— Ганна, о Ганна... Пайшлі?
— Пайшлі... Ляжы ты, ляжы...
— Гэта ж я забыў сказаць... Каля акна ў аборы... страха ліхая... Зацякае там... Хай бы адтуль спачатку выбралі снапы. Бо пацяплее — парасце жыта...
— He парасце... He будзе чаму расці: коп тры засталося.
— А Міша што — ляжыць?
— Ляжыць... Рука, як таўкач.
— Дурань дурны... Хай бы не браў так папраўдзе... He прыпускаў... А мо ён вялікі цэп браў? He той, што я яму зрабіў...
— Але! Хіба ён падыме мужчынскі... Лоб бічом расквасіць. Ляжы ты, не надрывай сэрца.
— Спраўней утрох малаціць... Хоць маленькая, а помач...
Бацька асцярожна, перарывіста ўздыхае і тут жа закашліваецца, стогне — глуха, сцяўшы зубы.
Маці нешта паспешліва ставіць у вілачнік, яно падае, аж страляе аб падлогу, бяжыць да бацькі.
— Ну, што ты? Ну што? Мо памагчы павярнуцца?
— Н-не... Ум-м-м... Ты ідзі... Глядзі там сваё... Дай толькі, мо што чысцейшае ёсць... Скарэў ручнік...
Мама яшчэ раз прабягае сюд-туд, на хаду пагушквае калыску і зноў падступае да печы. Я воч не расплюшчваю, а ўсё роўна нібы пагойдваецца перад позіркам не то полымя лучыны, не то скрываўлены бацькаў ручнік. У таты часам ідзе яшчэ ротам кроў, асабліва калі закашляецца.
Дровы — яліна і вольха. Яловыя трашчаць, нібы хто ўвесь час падсыпае на агонь солі... He, гэта страляюць... Захліпаецца, строчыць ад чыгуначнага пераезда кулямёт. Немцы
пускаюць трасіркі веерам, над самымі стрэхамі, каб было горш страшна — адпужваюць партызан. «Усмаляць, каб яны галовамі налажылі...» — гаворыць нехта... Іржуць, ляцяць па вуліцы, з хаты чуваць, коні, рыпяць палазы... Божухна, зноў той самы сон-ява... Каторы раз адзін і той жа сон!..
Бухаюць стрэлы, нема ржэ, як чалавек крычыць, конь. Нібы топіцца жывёліна... Наш Гнедка, замулены, з разбітымі капытамі, змэнджаны... Партызаны кінулі замест кабылыжаробкі. Вылечылі мы, выняньчылі яго... Во, зноў грукат і крык... Во... Але ў нашай хаце ўжо: усе таўкуцца, снуюць пасярод хаты — вялізныя, да столі, незразумела страшныя. А можа, гэта толькі цені хістаюцца па сценах? Ад смалякоў цені... Гараць на прыпечку смалякі... «Ма-а...» — цягне заплаканы, мурзаты Сярожа за маміну спадніцу. Верашчыць, надрываецца на руках у мамы Таня. «Мікалайка, дзетак пашкадуй! — нажом рэжа матчын лямант. Яна ўсё заходзіць, заступае з дзіцем наперад старасту Кураку.— Мікалайка... Мы жтабе дагаджалі!.. Мы жтабе наравілі!..» Курак хістаецца то ўлева, то ўправа, са шчарбатага рота вырываецца смярдзючы самагонны дух. «Я, бр’ят ты мой, сказаў — і ўсё! Адыдзі!» — адгрэбае маму з дзіцем руляй пісталета ўбок. Я адрываю Сярожу ад мамы, падсаджваю на лаву, за стол, лезу сам — каб не стапталі. «А я сказаў: не паеду і не павязу! — адмаўляецца бацька.— Восьмая гадзіна: зловяць немцы за сялом — на месцы рошаць!» — «Я табе галаўней за немцаў! Вязі ў Пасрэднікі! Мой загад!..» — «Запрагу, едзь сам, калі не знайшоў лепшага каня. Хай ты бокам...» — бацька прачыняе дзверы ў сенцы, ступае цераз парог. «Верамейка!..» — матчын ускрык. У парозе агонь і гром... «А-а...» — слаба ўскрыквае, нібы задыхнуўшыся, бацька і хіліцца ўперад, скрабе пальцамі па дзвярах. Дзверы адчыняюцца больш, стукаюць аб лесвіцу — стаіць за дзвярыма лесвіца на вышкі лезці. Цела бацькава падае глуха, без стуку. «А-а-а! — немым голасам крычу і я.— А-а-а!!!» Кідаюся з лавы, лячу ў сенцы, следам за ўсімі — у крык, у галашэнне...
КНІГІ ОНЛАЙН
