КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
I прахопваюся... — Ціха, сынок, ціха...— сціскае мяне маці аберуч, садзіць на пасцелі, накрывае ногі да калень,— Ціха, сынок, Сярожку разбудзіш... Цьфу! Цьфу!..— цалуе яна мяне ў вочы і сплёўвае.— Цьфу! Куды ноч, туды і сон... Мо табе даць вады каўтнуць? — Курак у сенцах! Курак! — вырываюся я, трасуся. — Няма Курака... Ну што ты, дурненькі... Ты прыляж яшчэ, прыляж...— маці гладзіць па галаве, па плячах, па спіне, і я чую, як прыліпае ад поту сарочка. Рукі ў мамы дрыжаць, яна не ведае, што гаварыць: — Можа, табе пад галаву вышэй падкласці? А мо блінчык з’ясі, ото гатовы будзе? Я зашываюся пад коўдру з галавою. Крокаў маці не чуваць, стаіць, мабыць, прыціснуўшы да грудзей рукі, глядзіць на мяне. — Ох-ха... Што ён там, Ганна? — стогне бацька. — Ляжы... Заснуў бы і ты, Верамейка... He ведаеш — што? Я задыхаюся, высоўваю галаву з-пад кудзельніцы. Сон ужо да мяне не ідзе. Я нават баюся заснуць, каб зноў не прыснілася, не паўтарылася... Лучына тоўстая, з абалоні, гарыць неахвотна і цьмяна, урэшце зусім тухне. Мама не запальвае другое, абірае бульбу амаль што наманы. Невясёлае полымя з печы слаба асвятляе яе смаглы твар, і яна здаецца мне чырванаскурай індыянкай. У печы, мабыць, таксаматухне, бо маці пачынае варушыць агаркі качаргою і лаяцца: «Каб вас агонь высмаліў... Спалнулі смалякі, а вольха закурала, распарылася і ляжыць...» Выгрэбвае некалькі вугалькоў, адшчэпвае ад лучыны вострую, як вязальны пруток, трэску, знанава выдзьмухвае агонь. Зноў запальвае лучыну, запальвае смалякі. У печы весялее, лепш свеціць ужо і лучына. Маці зноў хапаецца за нож. Я не люблю лучыны... Няма лепш, як газа ёсць. Але яе нідзе не дастаць — ні за маркі, ні за савецкія грошы. У нас яшчэ ёсць нейкая кропля, заліта ў ліхтар. Без ліхтара — якая цёмначы малацьба? Некаторыя палілі ў газоўках і бензін, насыпалі ў яго солі, надзявалі на трубачку з кнотам кружок з сырое бульбы. Тады не так хапаецца ў сярэдзіну гарэць. У цёткі Матрэны, суседкі, якая жыве цераз аселіцу, налівала дачка Волька бензін у лямпу. Пыхнула — і ёй на грудзі! Пакуль здагадаліся коўдрай яе захутаць, бегала крычучы па хаце... Паенчыла да вечара і сканала... Я люблю, як гараць на прыпечку смалякі. Іх тата нашчамаў, яшчэ летам — выгінастыя, скурчаныя ў тры пагібелі, то ружова-сінія ад смалы, то цёмна-вішнёвыя. Пахнуць моцна, як шкіпінар, якім мне націралі бакі ад хваробы. Гараць зырка, з кожнага язычка полымя прадуцца чорныя, аж масляністыя ніткі дыму. Падстаў далонь — і сажу тады не адмыць, так закурае. Агонь бярэцца па смаляках весела, аж кіпіць, выступае смала, лопаюцца пухіркі. Мала ў каго ёсць смалякі, а ў нас ёсць. У Востраве расстараліся летам. У нас было каму — бацька і двое вялікіх хлопцаў. Потым немцы ўжо не пускалі з падводамі цераз пераезд, не пускалі ў лес: каля самага Вострава назаўтра, як мы там былі, спалілі партызаны чыгуначны мост. А як палілі? Воз саломы аднекуль прывезлі, утахцілі пад бярвенні... Як здабывалі карчы, і я быў у Востраве. Кожны пенькорч выстуквалі абухом. Калі звонка адгукваецца, не чапалі. He абгніў, значыць, не сагнала ў асяродак смалу. Шукалі толькі тыя, што зверху струхлявелі, паддаваліся абуху. Знайшоўшы, бацька пляваў на рукі, браўся за рыдлёўку. Антон і Змітрок выцярэбвалі вакол крушыннік, усякі падлесак, каб не замінаў. Корч адкопвалі наўкруга, перасякалі бакавыя карані, калі далёка лішне адыходзілі, падважвалі бярвенцам-рублём. Горш, калі ў карчы быў яшчэ і кораньстаўбун. Яго не адкопвалі і не перасякалі. Ліха яго адкапае — ідзе на метры два ці больш углыбкі. Проста накідвалі на корч пятлю з ланцуга, прасоўвалі рубель. За другі канец рубля хапаліся ўсе, бліжэй да карча — я, налягалі грудзьмі. «Р-рэз! Ну-к яшчэ — р-рэ-эз!» У глыбіні пад карчом нешта ўздрыгвала і крэкала, я нават нагамі чуў, узляталі з зямлі фантанчыкі пяску. Адразу рубель паддаваўся лягчэй, мы паскаралі хаду, ледзь не беглі... Усё! Гатоў!.. Астаецца толькі выважыць. I корч выважвалі, выцягвалі наверх. Корань-стаўбун, моцны яшчэ, ядраны, звіло ажно ў жгут, а самы кончык — нібы хто аджаваў. Раз тупацелі наўкруга за рублём, а з-пад яго — пстрык дубчык. Я заенчыў і звіўся... Бацька са страхам адарваў маю руку ад вока — і ўздыхнуў на ўвесь лес. Цэла вока, не выняў ражном, не выцекла... Так і прыехаў я на карчах, затуліўшы вока далоняй, завязаць не знайшлося чым, і ўсю дарогу па шчацэ цяклі брудныя слёзы. Анчарык, фельчар, нечым змазваў вока, бо бялок набег крывёю. Сказаў, каб тыдзень насіў павязку-хустку. Мала ў каго ёсць смалякі, і да нас сходзяцца суседкі на попрадкі. Папрадухі садзяцца наўкруга каля прыпечка. Відната, цеплыня... Калі яшчэ ёсць месцейка, то плішчуся і я са сваёй прасніцай і кудзеляю-асмычынамі. Я таксама праду — на мяхі. Лепшага мне не давярае мама. Цёткі і дзяўкі хваляць мяне не нахваляць: «От якая ў цябе пралля добрая, Ганна. A то бедавала, што дзеўкі няма!» — «Не вадзі, хлопча, такія доўгія ніткі, накручвай ужо!» —«Скора, кужаль будзе прасці...» — «Глядзіце, паўручайкі ўжо...» — «А хіба даўней, пры дурным Мікалаі, не пралі хлопцы? Пралі! А што ж рабіць, калі трэба адзецца, трэба сподняе, трэба верхняе. Дзяцей чарада, і ўсе хлопцы...» — «Піліпаўка дзяцей адзяе. Да Каляд самыя доўгія вечары. А як дзень пабольшае — нітка пакарочае...» — «Бывала, усю зіму, увесь пост — сем тыдняў — ткуць. Адале ўжо прыбіраюць к Вялікадню, выціраюць пыл... Вельмі ж ад кроснаў пылу многа» — «Ахвоту Міша мае да гэтага. Большыя папробавалі і кінулі, а ён і прасці навучыўся, і панчохі вязаць. Толькі петлі заціскае, панчоха як лубяная робіцца»,— гэта ўжо мама гаворыць. Мне не ўседзець — і ад сораму, і ад гордасці. Я спрабую пасукнуць верацяно, як цёткі,— між двух далоняў. Каб свістала і ныла, як у цёткі Матрэны, у якое згарэла ад лямпы Волька. Або вуркатала, нібы кот на печы, як у Сямёрчыкавых Гэлі. У іх вялізная хата-развалюха, былая карчма. Там яшчэ можна жыць у двух пакойчыках. У адным жыве цётка Гэля, а ў другім — жыла сваячка Тоня. Але цётка Гэля нават не лічыла яе за сваячку. У Тоні быў свой ход, і да яе хадзілі піць немцы з пераезда. I нахадзілі: усе пачалі казаць, што Тоня стала «тоўстая». Дык палезла яна раз на вышкі бялізну знімаць — і шморг пятлю на шыю! Бачыў я назаўтра, пасля пахавання, як хістаўся ў Сямёрчыкавых на двары Тонін немец. Джвэгнуў аб падмурак бутэльку, шпурнуў у стары калодзеж карабін і пабрыў назад. I ўсё ўстрасаў, узмахваў рукамі, нібы выказваўся перад кім з трыбуны. А верацяно ў Варвары Пракопавых цененька звініць і спявае... Яе мужа-прыпісніка — Парфёнава Івана — вылавілі з Пагарэлага балота. Схапілі яго летам паліцэйскія і павезлі з сабою. Няма чалавека і няма. А на трэці дзень нехта каня пасвіў каля балота і ўбачыў... Застрэлілі, кажуць, у патыліцу, знянацку. Як ляжаў дома, усе суседзі хадзілі навяшчаць. I я хадзіў з мамаю. У яго вока і палову шчакі заклалі ватаю і яшчэ на шыі, пад барадою, заткнулі ватаю дзірачку. Цётка Варвара сядзела на табурэтцы каля труны, склаўшы на прыполе рукі. He плакаў ніхто. Уздыхалі толькі доўгімі-доўгімі ўздыхамі і зноў маўчалі, як камяні. Толькі Матрэна папытала, ці ведае Варвара, як напісаць і куды пра гэтую смерць, каб дарэмна не чакалі, не спадзяваліся. Недзе ж бацька ёсць, маці... А Варвара сказала, што не ведае добра, адкуль яе Парфёнаў Іван —ці то з Казані, ці то з Разані. I цёткі дружна ўздыхалі зноў: «О божа, божа...» He, я, мабыць, ніколі не навучыўся б прасці, як нашы суседкі. He ўмею далонямі пасукваць верацяно. Я толькі кручу трыма пальцамі, пстрыкаю — дрыг, дрыг, дрыг. Ажно рука выломваецца ў кісці, нямее. У мяне і не разгонішся пасукнуць, раскруціць. У мяне такія каўтлякі ў кудзелі, што не расскубеш дзесяццю пальцамі, трэба выдзіраць зубамі і выплёўваць. У жанчын ніводнай кастрычынкі няма на фартухах, а ў мяне на штанах хоць жменяю грабі. У іх кужаль аж блішчыць, валаконца да валаконца, няйначай пасля грэбня яшчэ і шчоткай са свіной шчаціны расчэсвалі. У мяне ж кудзеля шорсткая, што драцяная. На маё прадзіва не напасешся сліны. На левай руцэ пальцы бела-раскіслыя, пабабіліся ў зморшчкі і шчымяць. Прыпраў, сцёр ніткаю скуру, сочыцца сукравіца. Я і пайшоў учора малаціць з хлопцамі, бо не мог узяцца за нітку... Каб не прасці, а звіваць ручайкі ў клубкі, то можна было б надзець на пальцы скураныя мяшэчкі. Бацька раней, як садзіўся віць клубкі, такія мяшэчкі надзяваў. Праўда, на пальцы правай рукі, а не левай. А потым зганіў сваё прыстасаванне, зрабіў вірок. Гэта такая кароценькая, як тронак у нажы, палачка, на канцах зарэзы, нібы хацелі з двух бакоў рабіць свісткі і перадумалі. Тата прапаліў дзірачкі дротам у пішчыках гэтых «свісткоў»,— і ўсё, вірок гатовы. Уцягвай у тыя дзірачкі нітку і ві хоць цэлы дзень, пальцаў, каб і хацеў, не парэжаш. Смыляць пальцы на левай руцэ, апухла правая, пячэ... А-а, гэта Сярожа забаўляецца: выкрасаў агню і тыцкае запаленым кнотам тоўадну, тоўдругую... Мама, адганіты яго, дай шлепака! Абабраў долю надхворым... Прасці замінае... Ой, не, я не буду прасці, я не дзеўка. Я лепш малаціць пайду, я ж мужчына... Вось толькі адпачну дзянёк — і пайду. Ага... Хоць дзянёчак... «Прадзі, сынок, прадзі... Хто ж мне паможа, як не ты? Ты толькі пярэдых рабі, не старайся так...» — угаворвае мама. Ага... Я адпачну, а тады ўжо зноў... На мех ці на дзяругу. «А ты маж, маж скоранька, a то астынуць...— мамін голас.— Нажом настружы тоненька, стружкі скарэй растануць...» Кудзелю настругаць? Кудзеля растане? А-а, гэта, каб не было так шорстка... Ой, як баліць, як стукае ў ілбе. «Мама, ды адбяры ты ў Сярожы крэмень з крэсівам! Ён не па крэмені б’е, а па галаве мне...» Баліць галава, стукае ў скронях, як тады... Да бацькавага ранення гэта было яшчэ. Мы, хлопцы, усе спалі ў той хаце, па двое: я і Антон, Сярожа і Змітрок. На двух самаробных ложках... Паўз тыльную сцяну, за грубкаю — я і Антон, паўз вулічнае акно — яны. Але ў той вечар ні Антона, ні Змітра не было — не ведаю, дзе яны прападалі. Каб Сярожа адзін не скаціўся, мама згарнула і паклала з краю кажух. Я хутка тады заснуў, як у прорву праваліўся. Клыпнуў вачыма ўжо на руках бацькі, як з мяне рвала, выварочвала вантробы, і зноў абвіс без памяці. I от дзіва: Сярожу тады ніколечкі не зашкодзіла, нібы пакаўтаў увесь чад ад тых смалякоў я адзін. Каб не пачулі з кухні, што застагнаў, мяне ўжо і на свеце не было б — не прачнуўся б нават...