КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
ў печы, ставілася поўная патэльня свежыны, і ўжо сквірчэлі, напаўняючы хату самымі размаітымі смачнымі пахамі, аж у носе казытала, слінкі цяклі,— шкваркі... Ці на гарышча хто-небудзь лазіў, прыносіў адтуль — такіх увосень кіслых, аж у рот не ўзяць, а цяпер, у мароз, смачных — за вушы не адцягнеш — журавін ці лёскавых яблык... Згадваліся і тыя балоты, што распасціраліся, век векавалі навокал вёскі. Вясною іх залівала вада. Ды так, што з вёскі выйсці нікуды нельга. Хіба толькі на чоўне можна было пераправіцца на сухое. Дзікія качкі, кнігаўкі, буслы, журавы... А камароў, аваднёў, машкары — цэлыя хмары! I паратунку ад іх нідзе нікому — ні жывёле, ні чалавеку. Раскладвалі куродым, укрывалі цела чым толькі можна. Ды камары, авадні, мошкі знаходзяць усё адно, дзе ўкусіць, і кусалі, кусалі... А жаб колькі! Па вечарах такія, бывала, канцэрты наладжвалі, што аж у вушах глухла. А ўжо што да вужоў, гадзюк, чарапах, мядзянак розных... Кроку не ступіш, каб на іх не патрапіць. I ўюноў, рыбы... Вось як спадзе трохі вада, бяры комлю — і гайда лавіць... Лотаць зацвіце — аж жаўцеюць балоты. А потым іншыя краскі — люцікі, зязюлькі, пеўнікі, галкі... К восені балоты жухлі і рыжэлі. Падаў снег, але ў балоты ўсё адно не ўлезці — рэдка калі яны замярзалі. Часцей жа багна аставалася багнай на ўсю зіму. У сухія ж гады, калі вада спадала, балоты гарэлі. Дым аж вочы выядаў, засцілаў усё навокал густою павалокаю, асядаў у горле. I тушыць балоты ніхто нават не спрабаваў — не атушыш. Ямы па некалькі метраў у глыбіню выгаралі, дрэвы — бярозы, вольхі, сосны — усё адно што ў прорву падалі. Іскры толькі ўгору фантанам пыхнуць — і ўсё. Тут стаяла купка дрэў — тут яе няма. Людзі, жывёла аж знебываліся, месца сабе нідзе не знаходзілі... «Цікава, што цяпер там? Я ж, як паехаў з вёскі, так і не наведваўся. Ды і што мне там было рабіць?» «Як гэта што? — не згадзілася з ім нейкая ўпартая думка.— Хоць на могілках пабываць, пастаяць ля магілы бацькі і маці, пакланіцца... Можа ж, не праз каго ж небудзь, а праз цябе пайшлі яны раней часу на той свет...» Згадалася, згадалася і тое. Ён, Іван, камсамолец быў. I заядлы. Школу, дзявяты клас, канчаў, пра інстытут марыў. А тут... Немцы прыйшлі. Hi дня не стаў чакаць — у лес, у партызаны, падаўся. Відаць, хтосьці з вяскоўцаў яго бачыў, калі ён уночы да бацькоў з лесу прыходзіў, торбу з харчамі браў. I выдаў немцам. Тыя і ўзялі бацьку, маці. Патрымалі нешта ці не з тыдзень у мястэчку ў камендатуры, а потым прывезлі назад у вёску і... «Трэба было хоць помнікі на магілах паставіць,— папракнуў сябе Іван Кузьміч.— A то... Сын, называецца... Ды і сястра ж родная, Агапа, у вёсцы жыве...» Быццам да раны дакранаўся Іван Кузьміч, калі ўспамінаў Агапу. Жыла яна ў той самай вёсцы, Ліпаўцы, дзе і нарадзілася, дзе і ён, Іван Кузьміч, некалі жыў. Жыла адна, бо дзеці — сын і дачка — паехалі з вёскі. Завербаваліся і паехалі. Сын ажаніўся, дачка выйшла замуж. I жылі далёка, аж на Сахаліне. Агапа ж асталася дома, у вёсцы. Рабіла ў калгасе, ела хлеб з працы рук сваіх. Зрэдку яму, брату, пісьмы пісала. A то і пасылачку іншы раз прысылала, найчасцей, калі кабана біла — некалькі штыглікаў сала, каўбаску дамашнюю, кавалачак крывянкі і каўбушка. А збоку, у мяшэчак асобны,— гарбузікаў насыпле... «Свая, родная,— думаў у такія хвіліны ён, Іван.— I не-не дый успамяне брата...» I расчульваўся тады, на крыўду, што насіў, быццам камень, на сястру, забываўся — папракнула яна некалі, сцебанула, бы трапкачом па вачах, што ён, Іван, вінаваты ў смерці бацькі і маці: каб, маўляў, не ён, не яго партызанства, жылі б бацька і маці, не расстралялі б іх немцы... I ў тым, што не наведваўся ў вёску ён, Іван, вінавата была, вядома ж, і яна, Arana. He хацелася сустракацца з ёю, чуць папрокі... «Але цяпер... I Агапа, і я не тыя ўжо... Дый боль... He той... Задаўніўся, прытупіўся...— падумаў Іван Кузьміч,— I мне... Паехаць трэба ў вёску... Паглядзець, што там... У Агапы пабываць, на магілах бацькі і маці... Ды, можа... Калі што якое... I пажыць. Няхай тут выслужваюцца, адзін перад адным шчыруюць, паперы розныя пішуць, засядаюць, а я... Пажыву, як некалі, даўным-даўно ў маленстве, у дзяцінстве жыў... I мяне ніхто бачыць не будзе, і я таксама нікога бачыць не буду. Вось як аформлю, атрымаю пенсію, дык і паеду, ні дня ў горадзе не буду»,— сказаў сабе, вырашыў Іван Кузьміч. Ill Пенсію аформілі хутка, праз які месяц. I ўжо ў першай палове мая, перад самым Днём Перамогі, арганізавалі Івану Кузьмічу афіцыйныя провады — паставілі на стол кветкі, адкаркавалі бутэльку шампанскага, сказалі на развітанне некалькі прамоў («як усе яго любілі і як яго ўсім не будзе хапаць»), падарылі чыгуннага каня і транзістарны радыёпрыёмнік («каб здаровы і дужы быў, як конь; і каб надта не сумаваў — калі што, слухаў радыё») — і... апошні раз завезла Івана Кузьміча службовая «Волга» дахаты. Нялёгка ўсё гэта было перажыць Івану Кузьмічу. Суцяшала хіба толькі адно — у кішэні ляжаў білет на звычайны рэйсавы міжгародні аўтобус — ён, гэты аўтобус, павінен быў давезці Івана Кузьміча да мястэчка, ад якога было кіламетраў васямнаццаць да роднай Ліпаўкі. «Паеду пагляджу, што там і як,— думаў Іван Кузьміч,— Калі ўмовы нішто сабе, то вярнуся, захаплю самае неабходнае ды і жыць астануся ў Ліпаўцы. Вясною, улетку буду памагаць сеяць, касіць, убіраць, малаціць, а зімою — дровы сячы, на паляванне хадзіць... Са знаёмымі сустрэнуся, хоць нагаваруся. Жылі ж неяк людзі там, у вёсцы, поле ўраблялі, хлеб сеялі, дзяцей гадавалі. Цікава, хто чаго дамогся, да старасці з чым прыйшоў? Ды і вёска, Ліпаўка, як цяпер выглядае, што там змянілася? He адзін жа дзясятак гадоў мінуў з таго дня, як быў я там...» Згадвалася — і неаднойчы — паездка тая... Ён, Іван, звольнены ў запас, яшчэ ў афіцэрскай форме, пры пагонах, падацца не ведаў куды — толькі што закончылася вайна, амаль чатыры гады ён праваяваў, то ў партызанах, то ў рэгулярнай арміі, аж да Германіі, Берліна, дайшоў. Спецыяльнасці ніякай ён не меў, тое, што вучыў некалі ў школе, амаль забылася, выветрылася. Праўда, нешта і набылося, што можна, відаць, назваць жыццёвым вопытам. Куды ж тады было яму ехаць, як не ў сваю родную вёску, да свайго кубла. Да мястэчка, Ельнікаў, сяктак дабраўся дзе цягніком, дзе на спадарожных машынах, фурманках. А з Ельнікаў да Ліпаўкі ўжо дабіраўся пешкі. Ды хадзіць яму было не прывыкаць — не такія адлегласці перамерваў нагамі, асабліва як у партызанах быў, на розныя заданні аж у суседнія вобласці забрыдаў. Ішоў ён, Іван, тады па дарозе ў родную вёску і аж не верыў, што ўсюды цішыня тут стаіць, вайна скончылася. А цішыня сапраўды была рэдкая, гаючая. Толькі птушкі спявалі ды дрэвы, што скрозь паўз дарогу густа, сцяною, стаялі — дубы, бярозы, ясені, сосны,— шумелі. I... грыбы — баравікі — то тут, то там сядзелі. Усе як на падбор, моцныя, тугія — ні чарвяточынкі нідзе. Споднюю кашулю з сябе ён, Іван, тады зняў і поўную назбіраў баравікоў. He хочучы, бо нават з дарогі нідзе не зварачаў, а браў толькі тыя, што паўзбоч сядзелі і якіх проста грэх было не ўзяць... Вёска сустрэла Івана радасна. У бацькоўскую хату, дзе жыла сястра, Агапа, і куды ён завітаў — дзверы проста не зачыняліся, ішлі і ішлі людзі. Усіх цікавіла — і дзе ён быў, як ваяваў, і ці не паранены, а найперш, што больш за ўсё клапаціла кожнага — гэта ці знаёмых каго сустракаў, ці ведае што-небудзь пра каго з іх. Агапа таксама была рада, што брат жывы, здаровы з вайны вярнуўся. Грыбоў насмажыла, нават бутэльку самагонкі знайшла, на стол паставіла. I ўсё расказвала, расказвала, як яна хавалася, баялася, каб і яе немцы гэтак жа не застрэлілі, як і бацьку, маці... Схадзіў тады ён, Іван, і на могілкі, ля крыжоў, што на магілах бацькі і маці яшчэ не зусім пачарнелі, галаву апусціўшы, пастаяў. He ўтрымаўся, нават слязу скупую, мужчынскую, пусціў, заплакаў... — Раней трэба было пра бацькоў думаць,— сказала, кінула як папрок тады сястра, Агапа.— А цяпер... 3 таго свету іх не вернеш... Разумеў, усё разумеў Іван. I ўсё ж... Пакрыўдзілі яго, за жывое кранулі тыя словы. Падумаў: лепш не жыць, не быць у вёсцы, з’ехаць адсюль куды-небудзь... Бо і магілы гэтыя... I Агапа... Хочаш не хочаш, а напамінаць, заўсёды будуць напамінаць пра бацьку і маці, іх такую раннюю і недарэчную смерць... I з’ехаў. Якраз тады ішло будаўніцтва двух вялікіх заводаў у Мінску, ён, Іван, прачытаў пра гэта ў газетах і... Уладкаваўся на будоўлю, у вячэрнюю школу, каб веды ўзнавіць, паступіў. Потым, завочна,— і ў інстытут. Працаваў і вучыўся. А там неўзабаве і на іншую працу, па спецыяльнасці, перайшоў. Жаніўся. I хоць пісала сястра, Агапа, з вёскі пісьмы, прасіла, каб прыехаў,— не ехаў ён, Іван. I часу не вельмі было, ды і не цягнула дамоўка. He хацелася раны вярэдзіць, тое, што некалі здарылася, зноў успамінаць... Сястра, Агапа, праўда, сама разы два-тры да яго прыязджала. I калі замуж выйшла, і яшчэ неяк. Але і ў яе жыццё не лепшым чынам пайшло — муж, Стась, пажыўшы гадоў з сем, пакінуў яе з двума дзецьмі, сам некуды з’ехаў. А потым і дзеці павырасталі і таксама паз’язджалі з вёскі. Адна зноў Агапа асталася. Пісала неяк, што жыве не горш ад астатніх людзей. I прасіла, прасіла, каб ён, брат, прыехаў пабачыцца, пагаварыць... Але ён, Іван, не ехаў... «Здзівіцца Агапа, калі ў хату да яе як снег на галаву звалюся,— думаў Іван.— Вачам сваім не паверыць...» IV Зборы ў дарогу занялі няшмат часу. За якога паўдня Іван Кузьміч і купіў, што трэба, і чамадан спакаваў. Ды так, што нават жонка ні пра што не здагадалася. Падумала, няйнакш,— муж у нейкую чарговую камандзіроўку едзе. Гаварыць жа, што ён, Іван Кузьміч, ужо не працуе, не хацелася. «Няхай, само сабой усё стане вядома,— падумаў Іван Кузьміч.— Бо інакш...» He, не было ў Івана Кузьміча тых адносін з жонкаю, якія ў іншых бываюць, не была жонка яму сябрам і самым блізкім, дарагім чалавекам, даўно не гарнулася ў яго да яе душа. Можа, таму так і аддаваўся ўвесь без астатку ён працы, бо шчасця, радасці дома не меў. А пачыналася ж усё быццам добра, лепш і не трэба... Потым ужо, калі дачка, Іна, у іх нарадзілася, даведаўся Іван Кузьміч, што жонка яго, Надзя... жыла ўжо з мужчынам. I не з кім-небудзь — з прыслужнікам фашысцкіх акупацыйных улад... Нібыта баялася, каб на работы ў Нямеччыну не вывезлі. А тым часам... Хто ведае, як там і што было... Хацеў адразу ж кінуць яе, развесціся. Але дзіця, дачушка Іна, стрымала. Надта ж маленькая, кволенькая была яна і да бацькі лесцілася, з рук не злазіла. «Ладна,— падумаў тады Іван Кузьміч,— падгадую трохі малую, тады Надзю кіну». Але... Так і не кінуў. Сынок, Паўлік, нарадзіўся, і зноў, ужо да сына, прыкіпела ў Івана Кузьміча душа. Пагадаваў, паставіў на ногі, усё, што трэба, здаецца, дзецям даў. Дачка замуж выйшла, сын жаніўся. Але радасці, шчасця ў хату не прынеслі. Сын амаль спіўся, ні жонкі, ні дзяцей не глядзеў. I хоць ён, Іван Кузьміч, памог сыну займець асобную кватэру, не ўжыўся той з сям’ёю, да бацькі назад вярнуўся. I дачка не ўжылася са сваім мужам. Нарадзіла малое, а потым і яшчэ адно... Ад каго другое — не сказала. Так і жывуць усе ў яго кватэры. Сын п'е, а дачка... Прыводзіць да сябе мужчын, начуе з імі... I слова супраць не скажы — жонка на абарону сына, дачкі зверам кідаецца... I раней, з тых дзён, як даведаўся ён, Іван Кузьміч, што Надзя жыла да яго з некім, ды яшчэ з прыслужнікам акупацыйных улад, і, выходзячы замуж, не прызналася яму ў гэтым, не было асаблівай блізкасці, быццам уракнуў яго хто, чужая, зусім чужая яна яму стала. А цяпер — і пагатоў. He, не, знешне нібыта