Раяль з адламаным вечкам
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 526с.
Мінск 2016
— Ну і хвала богу. Ды не стой, сядай дзе-небудзь.
Іван Кузьміч прайшоў у пакой, уважліва агледзеў яго. У пакоі стаяў вялікі самаробны стол, засланы белым лалатняным абрусам. На ім — тэлевізар, праўда, нейкай застарэлай маркі, з маленькім, быццам цацачным, экранам. Быў у пакоі і ложак, было і некалькі табурэтаў, таксама самаробных. Вокны, завешаныя белымі фіранкамі, выходзілі ў гарод, дзе на градах паўзыходзілі ўжо, зелянелі роўнымі радочкамі цыбуля, часнок, морква...
Сеўшы на табурэт, Іван Кузьміч пачаў распакоўваць чамадан, даставаць адтуль тое, што купіў сястры,— цёплую ваўняную хустку, матэрыял, з якога можна пашыць сукню, ды і харчы розныя — кансервы, цукеркі, сухарыкі, сушкі, пячэнне. Убачыўшы ўсё гэта, Агапа ўсклікнула:
— Навошта ты ета купляў? Толькі грошы выкінуў.
— He з голымі ж рукамі ехаць,— сказаў Іван Кузьміч.— Ды і грошы тыя... Усё адно разыдуцца...
— Яно-то так. Але калі іх няма...
— Дык табе ж, можа, дзеці трохі памагаюць? — паглядзеў на сястру, ніяк не могучы супакоіцца, прывыкнуць да яе, такой, якой яна стала, Іван Кузьміч.
— Дзеці? Ого, відаць, не дачакаемся мы таго, каб дзеці памагалі. Наадварот, чакаюць, каб ты ім памог. Бывала, як свіней трымала яшчэ, заб’ю ды ў пасылачкі ўсё і запакую, сабе крошачкі не пакіну. Атрымаюць, з’ядзяць — і ўсё. А ў цябе як дзеці?
— Хваліцца таксама няма чым,— прызнаўся Іван Кузьміч.
— Нешта і ты, значыцца, недагледзеў. Хай то мае, дык яны ў вёсцы раслі, без бацькі... Хаця... Вунь у іншых і без бацькі, а такія ж дабрэнныя павырасталі, бацькоў сваіх глядзяць, вёскі не цураюцца. I самі сюды прыязджаюць, і грошы бацькам шлюць. Жывуць, як і ў даўнія часы, адной сям’ёй. Што ў каго ёсць, тым і дзеляцца. Дык твае ж хоць дома, разам з табою. А мае ж... Заехалі аж на край свету. Hi да іх не дабрацца, ні яны вось каторы год носа не кажуць. Нават якія яны ўжо — забывацца пачынаю...
Агапа скрывілася, пусціла слязу.
— Прыедуць, то і не пазнаю, як во цябе не пазнала... Трэба ж, каб зусім на дамоўку забыў — не ехаў.
— Усё часу не было,— вінавата апусціў у падлогу вочы Іван Кузьміч.
— Часу, кажуць, і памерці не будзе. Але іншыя людзі і час знаходзяць, каб пабачыцца, у госці адзін да аднаго з’ездзіць. А ў нас усё не так, як у добрых людзей.
— Дык ты б прыехала калі да мяне,— папракнуў сястру Іван Кузьміч.
— Я прыязджала. Але што мне ў цябе ў горадзе рабіць? Ты на працы, а я сядзі, як дурань, цэлы дзень у сценах. Ды і дзеці ў мяне. Думаеш, лёгка было іх на ногі паставіць? Ды адной, ніхто ж ніадкуль нічым не памагаў... I часы былі... Робіш, робіш, а давядзецца атрымліваць за працу сваю, то і няма чаго. Ета не цяпер... Хаця...
Пастаяла, уздыхнула і сказала раптам:
— Ведаеш, Іван, што я думаю... Можа б, каб жылі нашы маці і бацька, не застрэлілі іх немцы, і ў цябе, і ў мяне дзеці не такія б павырасталі, радасць, шчасце і сабе, і нам бы, і людзям прыносілі.
— Чаму ты так думаеш? — насцярожыўся, падняў вышэй галаву Іван Кузьміч.
— Ды таму, што дзеці бачылі б, як мы сваімі бацькамі апякуемся, вучыліся б у нас. А так...
— Дык маглі ж добраму і ў іншых навучыцца. He абавязкова ў сваёй сям’і,— быццам запярэчыў, праўда, нясмела Іван Кузьміч..
— У іншых — ета ў іншых. А ў сваіх — ета ў сваіх. Ды і мы з табою не лепшы прыклад дзецям падавалі. Родныя брат з сястрою, а жывём, як чужыя. Hi ў госці адно да аднаго, ні пісем... Твае дзеці не ведаюць маіх, а мае — тваіх...
Праўду, горкую праўду казала Агапа. Хоць, можа, і перабольшвала. Хаця... Хто ведае, можа, і не пераболылвала. Жылі б бацька і маці, не пазабівалі б іх немцы, відаць, па-іншаму і ў яго, Івана, жыццё б склалася, і ў яе, Агапы. Была б бацькоўская хата, быў бы абавязак перад бацькамі. Ды і не паехаў бы, мусіць, ён, Іван, з вёскі пасля вайны, жыў бы тут. А калі і паехаў бы, вяртаўся б час ад часу дадому, у родны куток. I раны не было б у душы, не балела б, не напамінала б — гэта ж праз цябе, цябе бацька і маці не жывуць, раней часу ў магілу леглі... I сястра, Arana... He сыпала б соль на раны, не папракала б... A то... Праз столькі гадоў сустрэліся — і зноў, зноў не стрымалася, напомніла... Гэтак жа, як і тады, калі з вайны, з фронту, вярнуўся... He зажывае, бачыш, і ў яе рана, крывавіць...
— Але ж ты гэта ведаеш,— зажмурыўшы вочы, як ад болю, пакруціў галавою Іван Кузьміч,— я не хацеў, каб немцы бацьку і маці застрэлілі...
— Я ета ведаю. Ды і... Цяжка мне пра тое меркаваць. I ўсё ж... Здаецца іншы раз — трэба было табе быць больш асцярожным, абачлівым, каб меней хто ведаў, што ў лесе ты, у партызанах.
— Лёгка сёння гаварыць,— ужо быццам са злосцю сказаў Іван Кузьміч,— А тады... Калі ў лесе... Па тыдні, a то і пабольш, галодны, макавага зерня ў роце не было...
— He трэба было ісці ў лес.
— Як гэта не трэба было ісці ў лес? Ды яны, немцы, мяне б забілі. Ды нават калі б і не забілі... He мог, не мог я не ісці ў лес. Погань фашысцкая зямлю топча, розныя здраднікі, ахвосце зброю ў рукі пабрала, з людзей здзекуюцца — і цярпець?..
Нейкі час і Агапа, і ён, Іван Кузьміч, маўчалі.
— He вернеш таго,— першая парушыла маўчанне Arana.— Няхай, як было, так было. Добра, што не забыў на мяне, прыехаў. Давай перакусім, што я на снеданне зварыла, ды на могілкі пойдзем.
— Але ж я...— зноў завагаўся Іван Кузьміч.— He збіраўся сёння вось так з дарогі... Ды і... Ці ёмка мне?
— Як ета — «ці ёмка»? Пабываць на магілах сваіх бацькоў, дзе не быў столькі гадоў?..
— Каб не на Радаўніцу...
— Якая розніца калі? А ўрэшце, як сам ведаеш...
— He, чаго ж,— здаўся Іван Кузьміч.— Сходзім. Толькі як магілы там? Ці хоць дагледжаны?
— Во пойдзем, то ўсё на свае вочы пабачыш. Давай снедаць,— ужо ледзь не падагнала Агапа Івана Кузьміча.
Падняўся з табурэта Іван Кузьміч, пайшоў услед за Агапай на кухню.
VIII
Напамінак пра бацьку і маці зноў балюча крануў Івана Кузьміча, крамсануў па самым сэрцы. Аказваецца, не забылася, нічога не забылася. I Агапа ўсё помніць, ды і людзі ж, напэўна, таксама... I што не ён, Іван, вінаваты ў смерці бацькоў, а немцы, чужынцы, тыя, хто прыйшоў сюды, каб пакарыць, заваяваць край, пра гэта... Быццам і гаварыць няёмка, няёмка даказваць, пераконваць каго б там ні было, бо гэта ж і так ясна як божы дзень, хоць прычынай для расстрэлу быў і ён, Іван... He пайшоў бы ён у лес, у партызаны, не бачылі б яго, як ён краўся з лесу ці ў лес,— і, можа б, па-іншаму ўсё склалася, жылі б бацька
і маці, не расстралялі б іх... Шмат, шмат разоў пра ўсё гэта думаў Іван Кузьміч. I тады, у лесе, як немцы расстралялі бацьку і маці, і потым, ужо на фронце, ды і жывучы ў горадзе... I адна з прычын, чаму не ехаў так доўга ў вёску, былі тыя ж бацька і маці. Ведаў — не вытрымае сястра, Агапа, зноў пра ўсё скажа, папракне... Цяпер ужо нават нібыта і ў тым, што дзеці выраслі не такія, як у людзей, зноў жа вайна вінавата, гэта значыцца ён, Іван. А ён жа думаў, што ў сястры жыць астанецца, тут, у вёсцы, знойдзе сабе прытулак і занятак пасля выхаду на пенсію. Аж... I вёскі ўжо той, ранейшай, да якой змалку прывык, няма, і палёў, лясоў, балот тых... Ды і бацька, маці зноў... Бы ўсё адно пракляў яго хто, наканаванне якое. Там, у горадзе, хоць не ведае пра гэта ніхто, не напамінае пра балючае. А тут... Трэба ж падгадаць так, якраз на Радаўніцу сюды прыехаць... I не пайсці на могілкі, і пайсці...
I пакуль снедаў Іван Кузьміч — сёрбаў, не чуючы вельмі смаку, звараны на газавай пліце, засквараны салам з цыбуляй, картапляны булён, піў чай,— а потым, узяўшы з рук у сястры палатняную торбачку з бутэлькай фруктовага віна і рознымі пачастункамі (сярод іх былі і тыя, што прывёз ён з горада), ішоў, браўся па палявой дарозе да могілак — яны былі на пясчанай, парослай хвойнікам выспе,— маўчаў, толькі думаў, перабіраў у памяці тое, што адбылося больш за сорак гадоў таму назад...
...Тады, у тую ноч, ён, Іван, прыйшоў у вёску рана, як толькі патухлі ў вокнах агні. Прыйшоў адзін, як і заўсёды, як і ўсе рабілі, бо паказвацца на вочы чужым ніхто не хацеў — усе хлопцы былі свае, з адной вёскі, і зайсці ў хату да каго б там ні было — гэта значыла выдаць сябе. А выдаваць сябе баяліся — ведалі, што ў такіх выпадках робяць немцы. Таму хадзілі ў вёску па адным і па чарзе. Якраз у тую ноч выпала ісці па харчы яму, Івану. I ён пайшоў, праўдзівей, папоўз, пагрэбаўся па снезе, гурбах, што панамятала ледзь не па самыя пахі, асабліва ў полі. Сяк-так
дабраўся да бацькоўскае хаты, пастукаў у акно. Тры разы, як было і ўмоўлена.
Сенцы адчыніў сам бацька. Ён тыдняў колькі перад гэтым вярнуўся з палону. Неяк пашанцавала ўцячы. I цяпер ён адсыпаўся, ад’ядаўся.
— Што ў вас? — спытаў па звычцы ён, Іван, у бацькі, як толькі пераступіў парог сенцаў,— Немцаў няма?
— Немцаў няма, але паліцыі наехала,— ціха, таямніча шапнуў бацька.— Прасіліся і да нас у хату начаваць.
— А вы?
— Што мы? Ведалі ж: не сёння-заўтра ты павінен з лесу прыйсці.
— I дзе яны спыніліся?
— У воласці, у школе. А чалавек колькі і па хатах.
Ён, Іван, разгубіўся, не ведаў, што яму рабіць.
— Можа, мне... He рызыкаваць? Пакуль нічога ніякага, дык назад, у лес? — спытаў не то сам у сябе, не то ў бацькі.
— Хто яго ведае, як яно лепш. На ўсякі выпадак торбу мы з маці табе сабралі.
— To я, можа, вазьму яе — і назад, у лес?
— А адзежу памяняць, пераадзецца? Ды і капусты гарачай пасярбаў бы...
— Няхай, іншым разам...
Ён, Іван, быццам нешта прадчуваў. Бо нават калі, пачуўшы ў сенцах сцішаную размову, злезла з печы маці — яна хварэла, адагравалася на чаране — і выбегла, нізашто не згадзіўся заходзіць у хату. Узваліў на плечы торбу і як не бягом кінуўся за хлеў, а потым, па снезе, па гурбах — і ў лес.
I, як пасля выявілася, добра зрабіў, што ў час селішча пакінуў, не бавіўся там вельмі. Бо не паспеў бацька і распрануцца, спаць легчы, як у хату ўваліліся паліцаі. Ператрэслі ўсё чысценька, нават у пограб, запаліўшы ліхтар, злазілі, на гарышча, схадзілі ў камору і ў хлеў. I, не знайшоўшы, каго шукалі, бацьку, маці арыштавалі, павялі з сабою...
He думаў тады ён, Іван, што яго наведванне тым скончыцца...
«Немцы застрашыць людзей хацелі, каб ніхто ні прытулку, ні харчоў, ні адзення не даваў партызанам. Таму і лютавалі... I памагчы бацьку, маці? Як можна было памагчы, калі партызан жменька адна ў лесе была, ды і не ў кожнага ж вінтоўка...— думаў цяпер, кіруючыся да могілак, Іван Кузьміч,— I трэба ж, якраз мне ў тую ноч у вёску ісці выпала. Каб хто-небудзь іншы...»
КНІГІ ОНЛАЙН
