КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
«3 іншым, з яго бацькамі, тое было б...» «А можа, і не было б, можа, абышлося б як-небудзь...» «Не, не магло так абысціся... Калі наехалі ў вёску паліцаі, то... Прычына ж была... Проста так ні немцы, ні паліцаі не ездзілі...» «Гм, цікава, выдаў мяне тады хто-небудзь ці выпадкова? А можа, даўно сачылі... За мною, маімі бацькамі?» «Каму якая выгада ад таго? Проста так, без выгады... Звычайна нічога не робіцца...» «Бывае, што і проста так, выпадак... А можа, і не? Ці мала хто на бацьку, маці зуб меў? Дый на мяне... Разбярыся, што ў каго ў думках ці на душы? Факт жа астаецца фактам — і бацьку, і маці немцы... Э, ды што ўспамінаць... Прывезлі ў вёску, сабралі людзей да сельсавета-воласці, аб’явілі, што бацька і маці памагалі партызанам, ды і сынпартызан у іх,— і расстралялі... Там жа, ля сельсаветаволасці...» ...— Ты была на пляцы, калі бацьку, маці стралялі? — спытаў Іван Кузьміч, павярнуўшыся тварам да сястры, якая, паволі перастаўляючы ногі, грэбалася па пяску побач з ім, намагаючыся не адстаць, і ад таго задыхалася. Сястра, Агапа, спалохана ўскінула на брата вочы, спынілася. — He, не была,— ледзь чутна вымавіла яна,— А чаму раптам ты ўспомніў тое, чаму пытаеш? — Нічога,— апусціў долу вочы Іван Кузьміч. — Я, як бацьку і маці забралі, сышла з дому. У стагах сена, на лузе, хавалася,— расказвала Агапа.— Амаль зіму ўсю. А потым ужо к вясне ў вёску прыбілася, зноў пачала ў хаце сваёй жыць. I то — напачатку — начавала толькі. А ледзь днела — уцякала... Баялася, што, калі мяне зловяць, таксама застрэляць... Як і бацьку, маці, як і ўсіх стралялі, хто з партызанамі сувязь меў... Іх дагналі нейкія незнаёмыя людзі, цэлая, відаць, сям’я — стары з сівою, як не да пояса, акуратна расчасанаю, раскошнаю барадою; старая з кіёчкам — пры белым вышываным фартушку, у андараку і ў лутовых лапцях; маладзейшыя, мужчыны і жанчыны, дзеці. Усе па-святочнаму прыбраныя, паднядзеленыя, з сумачкамі, карзінкамі, вузельчыкамі, з якіх вытыркаліся рыльцы бутэлек,— няйнакш, яны таксама, як і Агапа, як і Іван Кузьміч, як і іншыя, што відаць былі тут і там па дарозе, кіраваліся да могілак. Параўняўшыся з Агапаю і з Іванам Кузьмічом, стары і старая як бы сумеліся. Але хутка ўзялі сябе ў рукі, павіталіся. На іх «дабрыдзень» Агапа і Іван Кузьміч адказалі сваім: «Дзень добры!» — Хто гэта такія? — спытаў Іван Кузьміч у Агапы, калі людзі трохі адышліся. — Няўжо не пазнаў? — здзівілася Агапа.— Ета ж Царукі. Сам стары Антон з Антоніхаю і іхнія сыны, нявесткі, унукі... Царукі калісьці, да вайны, жылі ў суседзях з імі, Адамейкамі. Жылі не сказаць каб дружна. Сварыліся часта і па дробязях — то куры ў гарод уб’юцца, то за мяжу — чамусьці кожнаму здавалася, што хтосьці лішнюю баразну захапіў у суседа. Царукі ні пры Саветах, ні пры немцах нікуды наперад вельмі не лезлі, сядзелі ціха, як мыш пад венікам. Але ўладу паважалі — выконвалі яе распараджэнні. I жылі не горш за іншых, ва ўсякім выпадку, у няміласць ніколі не пападалі. I Іван Кузьміч, думаючы, хто высачыў яго тады, калі прыходзіў з лесу дадому па харчы, хто выдаў бацьку і маці немцам, чамусыді не-не дый успамінаў, засяроджваўся на Царуках. — Табе не здаецца, што гэта яны высачылі, калі я з лесу прыходзіў, паліцаям перадалі? — спытаў у сястры, Агапы, Іван Кузьміч. — Хто ведае,— паціснула плячыма Агапа.— Можа, і яны. Але... He злавіў за руку — не кажы злодзей. — Ды яно быццам так. I ўсё ж... He дае мне гэта спакою. Колькі жыву, усё думаю і думаю, хто мяне ў тую ноч ці яшчэ раней мог бачыць. I чамусьці кожны раз, калі думаю пра гэта, на памяць Царукі прыходзяць. Больш, здаецца, ніхто выдаць не мог... — Можа, так, а можа, і не,— уздыхнула Агапа.— Таго, што было, не вернеш. Ды і не праверыш нідзе. Забывацца на тое ўжо трэба. Хутка самім на той свет... Пайшлі далей ужо моўчкі, кожны думаючы пра сваё... IX На могілках было ўжо даволі людна, калі прыйшлі туды Агапа і Іван Кузьміч. Тут і там чулася гамана, сцішаная і нібыта насцярожаная, якая зрэдку перапынялася, заглушалася плачам, галашэннем. Усюды між соснаў і сасонак снавалі мужчыны, жанчыны, дзеці — усе паднядзеленыя, прыбраныя, як на свята. Іван Кузьміч заўважыў — могілкі за час, што ён не быў, выраслі амаль удвая. Крыжы стаялі ўжо не толькі на выспе, але і наўкруг яе, там, дзе калісьці было поле, а цяпер зелянеў малады, густы хвойнік. Прычым у хвойніку дзе-нідзе замест крыжоў бялелі, шарэлі, зробленыя з цэменту і камення, помнікі. Некаторыя магілы былі агароджаны — дзе дошкамі, штакетам, а дзе і прантамі з жалеза. Кідаліся ў вочы і партрэты, надпісы — лрозвішчы, імёны, гады нараджэння і смерці нябожчыкаў. Раней, можа, таму, што большасць людзей у вёсцы не ўмелі ні чытаць, ні пісаць, ніхто не рабіў на крыжах ніякіх надпісаў, запаміналі тых, хто ляжаў у магілах, і так. He было ніякіх надпісаў і на груба — тапаром — абчасаных дубовых крыжах, што былі калісьці ў вайну пастаўлены на магілах бацькі і маці Івана Кузьміча і Агапы. I цяпер, калі б не Агапа, Іван Кузьміч нізашто не знайшоў бы, не адшукаў бы іх магіл. Помніў толькі — пахаваны бацька і маці на ўскрайку могілак, пад невысокаю калматаю сасонкаю. Але дзе гэта — пазнаць, здагадацца цяпер ніяк, ніяк не мог. I таму, пакорна апусціўшы галаву, паволі ішоў за Агапаю. А яна, мусіць, на могілках бывала нярэдка, бо дарогу да сваіх бацькоў ведала, бралася некуды ў сярэдзіну, у стары сасоннік, дзе і людзей было менш, і, здаецца, крыжоў, помнікаў не так багата. Агапа была засяроджаная ў сабе, нейкая быццам нават урачыстая, ні пра што і ні з кім не гаварыла, толькі, праўда, калі бачыла, сустракала знаёмыя твары, ківала галавою, віталася. Ківаў галавою, вітаўся з сім-тым, хоць і не ведаў, не мог сказаць, з кім, бо не пазнаваў, і ён, Іван Кузьміч. «А ўсё ж нядрэнны гэта звычай — хадзіць на могілкі, наведваць продкаў,— думаў Іван Кузьміч.— Хоць нябожчыкам нібыта і ўсё адно, ходзіць да іх хто ці не ходзіць, а ўсё ж... Быццам і не забыты яны, помняць пра іх... Сваякі ж, некалі адна сям’я была... I хоць раз у год зноў пабыць разам, многае ўспомніць, нагадаць... Падумаць, што і ты не вечны, прыйдзе час, калі і цябе не будзе, памрэш, далучышся да тых, хто даўно ўжо там, у зямлі... 3 чым ты туды прыйдзеш, як паглядзіш у вочы тым, з кім сустракаўся і, магчыма, сустрэнешся зноў там, на тым свеце?..» Адчуў — аж перасмыкнула ўсяго, дрыжыкі ахапілі. «Не думаў я пра гэта, ніколі не думаў. Жыў, быццам у паветры на крылах ляцеў. Праца, паездкі розныя, жонка, дзеці... А пра бацьку, маці, што мёртвыя яны, у магілах ляжаць... He думалася неяк.... Ды і пра сястру, Агапу, тых людзей, разам з якімі вырас, некалі жыў... Пра вёску сваю, той куточак зямлі, адкуль пайшоў у свет, таксама... Нібыта і не было іх у мяне... А яны ж, усё тое... Было! Ёсць!» Arana, a разам з ёю і ён, Іван Кузьміч, дайшлі да двух гарбячкоў зямлі, што ледзь-ледзь прыпадымаліся, нічым не агароджаныя, затравелыя, з падгнілымі, парослымі ўжо мохам крыжамі, якія былі перавязаны новымі вышыванымі палатнянымі ручнікамі. Агапа пачала нешта шаптаць, махаць перад сабою рукою,— няйнакш, хрысціцца. Вычакаўшы якую хвіліну, Іван Кузьміч спытаўся: — Гэта магілы бацькі і маці? — Умгу,— кіўнула, скончыўшы хрысціцца, Агапа.— Трэба было б і крыжы новыя паставіць, і агарадзіць... Ды я адна, няма мне каму памагчы. Думала, дзеці памогуць. Дык не — з’ехалі... — Добра, я сам гэта зраблю,— сказаў Іван Кузьміч,— Вось паеду ў горад, помнікі закажу. I агароджу. — Даўно трэба было ета зрабіць. A то перад людзьмі сорамна. Быццам бацькі нашы горшыя за ўсіх людзей... Зноў праўду, горкую праўду казала сястра. I Іван Кузьміч, апусціўшы галаву, глядзеў то на адзін, то на другі гарбячок і думаў, чаму ён раней, некалькі гадоў таму назад, не прыехаў сюды, не пабываў у вёсцы і на могілках, не паглядзеў, што тут і як. Гэта ж... He, не, няма, няма і не можа быць — ніякага апраўдання! Бацькі з-за яго... А ён... Сціснула сэрца, стала, як ніколі, сорамна, аж, здаецца, гарачыня да твару зноў прыліла. «Іншы на маім месцы даўно б помнікі паставіў, ды такія, што... А я... Баяўся, нехта мяне ў нечым папракне, віну мне прыпіша. А віна... Як бы я ні апраўдваўся, чым бы ні прыкрываўся, а ўсё ж... He наведваўся б дадому, яны б... I цяпер, напэўна, яшчэ жылі б... Як жывуць тыя ж Царукі...» Аж сцехануўся, успомніўшы зноў былых суседзяў. «Няўжо яны выдалі бацьку і маці? — падумаў Іван Кузьміч.— Хоць ні бацьку, ні маці з таго свету не вернеш, а ўсё ж... Ведаць гэта не шкодзіла б, трэба было б...» Агапа між тым моўчкі, ні слова не кажучы, узяла з рук у Івана Кузьміча торбачку, дастала з яе абрус, паслала на магілы. He спяшаючыся, пачала выкладваць прыпасы — загорнутыя ў палатняны ручнічок, яшчэ цёплыя, аладкі, яечню, пафарбаваныя ў чырвоны колер яйкі, сала, каўбасу, хлеб... Выняла з торбачкі, паставіла проста на траву і бутэльку фруктовага, купленага ў магазіне, віна, дзве гранёныя шклянкі. Села сама і паказала рукою, каб сядаў насупраць бліжэй да абруса і ён, Іван. — Хоць раз ды разам, як людзі, ля магіл бацькоў пасядзім,— прамовіла яна.— Можа, болей і не давядзецца. — Гэта чаму ж не давядзецца? — падняў вочы на сястру, паглядзеў Іван Кузьміч. — Паедзеш ты... А ці прыедзеш яшчэ калі... Ды і не маладыя мы самі ўжо... He ведаю, як у вас у горадзе, а ў нас нешта паміраць сталі часта людзі. Бач,— паказала яна рукою на крыжы, што былі ў маладым хвойніку,— колькі памерла. Уся, лічы, даўняя вёска сюды перабралася... I нам пара... — He варта спяшацца, пажыць яшчэ трэба,— не згадзіўся з Агапаю Іван Кузьміч. — Смерць не пытае, што трэба, а чаго не трэба. Прыходзіць — і давай, збірайся. Hi дня, ні хвіліны не хоча чакаць. — Яно-то так. Але ж... He ўсё, здаецца, яшчэ зроблена. — Ніколі ўсяго не зробіш. Пакуль жывеш — усё трэба, трэба. А памрэш — нічога не трэба. Ды і з сабою на той свет што забярэш... Ты думаеш, бацьку, маці пажыць не хацелася? А ўжо бачыш — сорак гадоў як на тым свеце! — Тады вайна была. А цяпер... He тое. — Вядома, бальніцы, лечаць людзей... Але калі прычэпіцца якая напасць... Ды няхай, не будзем пра ета. Адкаркоўвай бутэльку, ды бацьку, маці нальем віна... I самі вып’ем... За супакой іх душы. Ды і за прыезд твой... Дзякуй, што не забыў, наведаўся...