Разбурыць Парыж
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 298с.
Мінск 2004
Гэтаксама ў сваю пару нацыянальнай Дзяржаве сталася непатрэбнай Царква... Культураяк секулярызаваная форма Духу сёішя паўтарае лёс сваёй трансцэндэнтнай хаўрусніцы. Але калі Царква і па-за Дзяржавай змагла захаваць жорстка дэтэрмінаваную структуру, бо засталася логацэнтрычна завязанай на пепарушнасць дагмату, то Культура ў паасобку ад структуры Дзяржавы не здолее існаваць як нешта цэлае і распарушыцца на мноства лакалыіых субкультураў, у прычыне кожнай з якіх будуць апрычоныя матывы, ніякім чынам пе завязапыя на ўсю праблематыку камунікатыўна адкрытага грамадства.
Зрэшты, ужо цянер пра Культуру як пешта універсалыіае цэлае ахвотныя разважаць адно паталагічныя рамантыкі, якія да гэтай пары пе могуць забыцца на дыдактычную рыторыку сваіх школыіых настаўнікаў...
* * *
Мультыкультуралізм сёшія прэзентуе сябе як адну з найбольш мадэрновых і найбольш перспектыўных ідэалагемаў сацыялыіа-культурнага ўладкаваішя камунікатыўна адкрытага грамадства. Але чалавецтва заўсёды (прьшамсі, адразу насля выгнаішя Адама і Евы з Эдэму) існавала ў стане мультыкультурнасці. Іншая рэч, што да апошняга часу гэты стан дзяліўся па дамінантныя, сярэдзінныя, восевыя культуры і па малыя культуры, культуры маргіналыіыя, культуры-донары і да т. п. Гэта значыць, што за першымі амаль канстытуцыйпа быў за-
Рft іУ рu ц ь TTftPtjjC
165
мацаваны статус вершнасці, перавагі над малымі культурамі.
Відавочна, што гэткі надзел ужо даўно пе тоесніўся з глабалыіымі іірынцыпамі і падыходамі гуманістычпага ўладкавапня грамадства. Амаль напэўна, што сітуацыя прызнання мультыкультурнасці як найбольш адпаведнаіі стану сучаснага грамадства паходзіць з канцэптуалькай дамінанты дэмакратычнай менталыіасці ды легітымізацыі правоў меншасці. Таму панятак «мультыкультурнасць» адсылае нас не да культуралогіі, а да наліталогіі і больш канкрэтна — да палітычнага ўладкавання, мірнага суіснавання носьбітаў розных культурных мадэляў у прасторы аднаго сацыяльнага дыскурсу. Разам з тым рытарычная легітымізацыя ўсяго мноства культураў як самадастатковых каштоўнасцяў, прызпапне іх правоў на наўнавартасііае існаванне і абавязкаў перад імі «вялікіх» культураў, па сутнасці, мала што мяняе ў лёсе культураў. Ад таго, што амерыканскі кангрэс прызнае роўнымі паміж сабой усе культурныя суполыіасці народаў, якія насяляюць ЗША, а амерыканскі ўрад пават дапамагае ім фінансава — працэс асіміляцыі, паглынання гэтых культураў уласна амерыканскай культурай не змянніаецца. Проста гэтаму працэсу нададзены як бы цывілізацыйна прыстойны выгляд. Па сутнасці, мультыкультурнасць — гэта палітычпая тэхналогія выдалення праблемы сутыкнення культураў з дыскурсу сітуацыі сацыялыіых капфліктаў.
Натуральна, само па сабе гэта неблага — вывесці праблему супрацьстаяння культураў (і адпаведна — нацыяў) за межы сацыяльных канфліктаў. Але калі гэта станецца магчымым (а гэта ўжо пакрысе стаіювіцца магчымым), то мы будзем мець яшчэ адно, верагодна, найбольш пераканаўчае пацвярджэіше, што культура для сучасвага грамадства (і кожнага чалавека паасобку) ужо не ёсць падставовым феноменам быцця, які арганізуе і чалавека як пэўнага чалавека, і грамадства як пэўнае грамадства. Бо культура, пакуль яна ёсць як культура, пакуль яна ёсць як жывая, дынамічная субстанцыя на-
цыяііалыіага цела, не можа не знаходзіцца ў стане нерманентнай варажнечы, хай сабе і латэнтна ўтоенай, з іпшымі культурамі і, адпаведна, — не напружваць сацыялыіы дыскурс.
Верагодна, ужо неўзабаве ўсталюецца пэўная згода паміж культурамі. Але ідэолагі мультыкультуралізму дарэмна будуць нрыпісваць поспех у гэтай справе на свой рахунак.
Згода тут, паўторымся, будзе (ужо ёсць?) выразнай нрыкметай адсоўваішя культуры на перыферыю існавання чалавека, а калі казаць больш радыкалыіа — дык сведчаннем таго, што мы ўступілі ў сітуацыю пасля кулыпуры. Мультыкультурнасць — гэта спроба вырашэння былых праблемаў нацыянальнага антаганізму «задннм умом», калі атавістычныя рэцыдывы гэтай праблемы ў сітуацыі пасля культуры прымаюцца за ўласна праблему.
А ўласна праблема, як мне ўяўляецца, палягае ў тым, што мы ўжо знаходзімся ў сітуацыі нейкай глабалыіай квазікультуры, нейкай каласалыіай мяшанкі-боўтанкі з атрыбутаў і знакаў мноства культураў і эіюхаў, у якую акунулі ўсё чалавецтва сродкі масавай інфармацыі і камунікацыі. Менавіта гэтая праблема, праблема глабальнай квазікультуры камунікатыўна адкрытай цывілізацыі. і ўяўляецца мне найбольш актуалыіай цяпер, у пераходны перыяд, калі шматлікія фрагменты традыцыйнай культуры разам з яе носьбітамі як айсбергі блукаюць па хвалях інфармацыйнага акіяна, у якога няма берагоў.
* * *
Літаратура — гэта велічны саркафаг з муміямі жыцця, а кожны літаратар — найперш муміфікатар...
Таму калі нашыя вусны варушацца над тэкстамі Гамера, Джойса ці Алеся Разанава, то гэта яны варушацца ад пацалункаў нябожчыкаў (у апошнім выпадку яшчэ не зусім астылых)... Таму калі мы эратычна перажываем каханне Трышчана да Іжольды, то гэта мы самі кахаемся з муміямі сярэднявечча.
Р ЦЗ £ У r iJ чь TT/irtjjt.'
167
Літаратура (і мастацтва ўвогуле) як нішто іншае выяўляе некрафілыіую сутнасць чалавека...
Як вядома, у чалавеку амаль аднолькава моцныя воля да жыцця і воля да смерці. За любоў да жыцця сведчыць наша жывое жыццё і жах смерці, а на любоў да смерці паказваюць нашыя ўцёкі ад жывога жыцця ў раманы, вершы, гістарычныя расповеды — адным словам, усе нашыя хованкі ў саркафагу літаратуры.
Але літаратура не толькі выяўляе некрафілыіую сутнасць чалавека. Куды больш істотнае тое. што, бальзамуючы жыццё, яна эстэтызуе смерць і праз гэта ў нейкай меры аптымізуе жах небыцця, бо несупынна даводзіць пам, што смерць — гэта прыгожа, а мёртвае гэтаксама вартае нашай любові, як і жывое.
* * *
3 іншага боку, шмат хто лічыць літаратуру жывейшай за непасрэдна жыццё. Калі трымацца гэткага меркавання, то з яго досыць лагічна вынікае, што літаратура ёсць самадастатковым феноменам... і тады ў яе, як і ў кожнага самадастатковага феномена, мусяць быць свае, уласныя праблемы. Гэта значыць, што акрамя патрэбы задавалыіенпя чытача ёй яшчэ пеабходна раз-пораз вырашаць уласныя патрэбы...
Нескладана выдзеліць падобныя перыяды «самазадавальнення» ў кожнай літаратуры. Але я хачу звярнуць увагу на іншае: калі патрэба ўнутранай мадэрнізацыі выспявае і літаратура пачынае абслугоўваць найперш самую сябе, то паміж ёй і паспалітым чытачом звычайна ўсталёўваецца ненаразумешіе — чытач эгаістычна крыўдуе і пакідае літаратуру сам-насам.
Але паспаліты чытач крыўдуе дарэмна. Авангардныя, андэграундпыя, постмадэріювыя практыкі сённяшніх беларускіх літаратараў не ёсць пустым блазнавапнем гуллівых правакатараў, гэта натрэба самой літаратуры ў неабходных ёй пераменах унутры самой сябе, якія яна і здзяйсняе праз мадэрпізацыю ўласнага начыння.
Брак актуалыіага мыслення і адпаведнай праблематыкі, якая б разгортвалася ў полі напругі гэтага мыслення, — падаецца ці пе найбольшай заганай сучаснай беларускай літаратуры, бо кожная літаратура, як і ўсё, што адбываецца, адбываецца адію ў сілу і з прычыны сваёй актуалыіасці. Страта літаратурай пачуцця актуалыіасці — гэта страта вектара накірунку і тым самым перспектывы руху; і тады не мае значэння — стаяць на месцы ці рухацца, бо куды б ты ні рухаўся, заўсёды ідзеш не туды (той, хто падоўгу вандраваў сярод незнаёмых і бязлюдных мясцінаў, добра ведае гэтую сітуацыю)...
Іншая рэч, што з гледзішча адэпта асветніцка-эвалюцыянісцкай традыцыі, пэўпа, лепей увогуле пе рухацца, чым рухацца насустрач такім жахам, як постмадэрп (транслагізм), шызафрэшя (паранойя), архіў (муміфікацыя), дэканструкцыя (руіны) і г. д. і да т. п.
Бадай, можна было б заспакоіць «традыцыяналіста» тым, што гаворка пакуль ідзе не столькі пра змену сістэмы структуры вартасцяў, колькі пра змену структуры тэрмінаў, што, скажам, «патрапіць у літаратурны архіў» — гэта ў нас амаль тое самае, што і «з усім народам гутарку весці», што шыльда «Шызамайстэрня» (не ў знаку, a ў значэнні знака), лічы, нічым не адрозніваецца ад шыльды «Творчая майстэрня», што ягамосць постмадэрн (пабеларуску) — гэта ўсяго толькі чарнавы варыянт «мастацтва дзеля мастацтва»...
Аднак, хаця апісанне сітуацыі, здаецца, збольшага і супадае з рэальным стапам рэчаў, суцяшаць «традыцыяналіста» адно ўяўнасцю пагрозы было б няшчыра, бо ён мае рацыю ў сваёй перасцярозе да ўсіх гэтых паняткаў«пачвар» як да «знака бяды».
Рэч у тым, што там, дзе літаратурны рух адбываецца нязмушаным, натуралыіым чынам, спачатку выспявае з'ява і толькі пасля свайго афармлешія яна атрымлівае імя, панятак, ды, урэшце, катэгорыю — каб пазмей утаймоўвацца ў эйдычным суплёце ідэй.
f’fig'yrum, VurijX'
169
У нашым выпадку ўсё не так. .Мы — гэта відавочна — сёшія належым да тых, хто ідзе последам за вынерадзіўшымі. Таму канструяванне (у герменеўтычным сэнсе) літаратурпай прасторы адбываецца дакладна наадварот: на шляхах носледу мы найперш сустракаемся з пайменнямі, паняткамі, тэрмінамі надзей — азначаемымі, якія самі з сябе ініцыююць (а часам і правакуюць) на вымыканне з утоенасці ў пашым культуралагічным ландшафце рэалыіа-наяўпай падставы для саміх сябе.
Адным словам, засвоеныя намі новыя, у выперадзіўшых нас культурах народжаныя знакі меўзабаве становяцца прычыпамі тых падзей, якія яны павінны азначаць. Вось якраз па гэтай мяжы, паміж наяўнасцю новага знака і ўжо акрэсленай ім (на плоскасці семіятычнай прасторы) фігуры паўставання тоеспай яму падзеі, мы і знаходзімся.
ІІадзея яшчэ толькі пачынае ўнаяўвацца, прыўздымацца ііад сваёй латэптнасцю, яна накуль у сваім значэпні не большая за свой знак — і таму можна суцяшаць і суцяшацца, што гэта не змена структуры вартасцяў, а толькі перамена тэрміналагічнай сістэмы, але ці не на лепшае было б выразна ўсвядоміць, што адбываецца напраўдзе.
Уласна мне ў стратэгічным плане найбольш істотным падаецца тое, што літаратура канчаткова пакідае этычную прастору і мяркуе цалкам атабарыцца на эстэтычных разлогах. I Іраўда, на ранейшым месцы за ёй яшчэ нейкі час будзе заставацца колькі там прыкладных функцый (дыдактычпая ў адукацыйнай сферы ўсіх узроўняў і да т. 11.). аднак ролю генератара духоўнай, ідэалагічнай і маралыіай энергіі грамадства яна ўжо болей адыгрываць не будзе — прынамсі, у відочнай перспектыве. А з гэтага (акрамя шмат чаго іншага) вынікае, што нам патроху трэба ўнікаць, адвыкаць, пазбаўляцца ў падыходах і ацэнках літаратурных тэкстаў этычпых (маральна-сацыялагічных) крытэрыяў, якія непасрэдна ці ўскосна дамінавалі ў нашым бачанні не толькі тэксту ўвогуле, але і кожнага з ягоных фрагмен-
КНІГІ ОНЛАЙН
