Разбурыць Парыж
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 298с.
Мінск 2004
— Я з вамі згодны: сітуацыя суііраціву, якая паўстае з прагі нацыяналыіа завершанай і дзяржаўна незалежнай Беларусі, і спрошчвае, і зніжае, і абмяжоўвае прыго-
жае пісьменства. Я схільны нават радыкалізаваць прыхаваную ў вашым запытанні тэзу. 3 майго гледзішча, нацыяналыіая ідэя — гэта пятля на шыі беларускай літаратуры. Адсюль, перафразуючы Юліуса Фучыка, уся беларуская літаратура — гэта рэпартаж з пятлёй на шыі. Але нават усведамляючы ўвесь негатыў свайго становішча, беларускі літаратар не зможа выйсці з сітуацыі сунраціву да той пары, пакуль гэтая праблематыка не будзе не тым, дык іншым чынам развязаная.
Таццяна Палякова: Неяк вы ацанілі рух Адра джэння як шлях у ідэальнае нікуды, упрочкі ад рэ альнага, тутэіішага народу. Пішучы пра «глыбока рэпрэсіўную сутнасць ідэі Адраджэння», якая «адмовіла рэальнай Беларусі хоць у якой вартасці», вы, па сутнасці, заклікаеце прызнаць, што канцэпцыя супраціву чужынцам і змагання за ідэальную Беларусь завяла нас у віртуальную прастору, з якой неяк трэба шукаць выйсце ў сапраўдны свет.
— Гісторыя гэтай праблемы распачалася яшчэ ў XIX стагоддзі, калі ў еўрапейскім кантэксце паўставаішя нацыяналыіых дзяржаваў узнікла беларуская ідэя, якая прайшла звычайны шлях ад культурнай аўтаноміі да незалежнай дзяржавы. Аднак у выпадку з Беларуссю эвалюцыя ідэі не была падмацаваная адпаведнай эвалюцыяй культурнай і сацыялыіа-налітычнай рэалыіасці. Уласна беларускае, уласна беларушчына не зрабіліся дамінуючым фактарам нават у сітуацыі набыцця дзяржаўнага суверэнітэту. Адэпты нацыяналыіай дзяржавы вінавацяць у гэтым шматлікіх унутраных ды знадворкавых ворагаў беларушчыны і звязваюць свае спадзевы з нерамогай (хоць калі) над усёй варажнечай.
Было б недарэчна адмаўляць тэзу аб шматлікіх непрыяцелях ідэі беларускай Беларусі, але ніводная нацыя не паўставала без пераадолешія жорсткага ўнутранага і вонкавага сунраціву. Таму, калі цягам стагоддзя з гакам у самых розных і спрыялыіых гістарычных варунках мы не здолелі ўцялесніць нацыяналыіую мрою, то некалі мусіла з’явіцца ўсведамленне, што мы мроім
V ft р tJ X'
нешта не тое. Дык вось, апошнім часам я ўпарта спрабую давесці найперш нацыяналыіа заангажаванай публіцы, што ідэя таталыіа беларускай Беларусі — не жыццядайная ідэя. Больш за тое, калі мы хочам зберагчы беларушчыну як мага ў шырэйшых абсягах, то мусім як мага хутчэй адмовіцца ад гэтай утопіі.
Таццяна Палякова: Баюся, пераканаць у гэтым хоць каго будзе вельмі цяжка, бо змагары і ахвяры. мінуўшчыны, здаецца, увесь час пытаюцца нас: ці не адракліся вы, ці не здрадзілі, не забыліся...?
— Разумею, іірацэс адмаўленпя ад ідэі. на ўцялесненне якой толькі цягам апошняга стагоддзя ахвяравалі свае жыцці сціжмы і сціжмы лепшых людзеіі краіпы — трагічны працэс для кожнага, хто ідзе тым самым шляхам, і для мяне персаналыіа. Ды што зробіш: досвед усяго нашага прамінулага ііераканаўча сведчыць, што прастора, сёнпя пазначаная дзяржаўнымі межамі Рэспублікі Беларусь, можа быць больш-менш трывала паяднаная толькі ідэяй сацыялыіасці, але ні ў якім разе не ідэяй нацыяналыіасці. He змог тут запанаваць ні беларускі, пі польскі, ні рускі нацыяналізм...
Як мне ўяўляецца, то ўсім нам, супраціўнікам, неўзабаве давядзецца адмовіцца ад сваіх гранічна розпавектарных мрояў і пагадзіцца, што іншай, акрамя як сацыяльнай, беларуская дзяржава і не можа быць. А пагадзіўшыся з гэтым, шукаць у прасторы сацыялыіага сваё месца кожнай нацыяналыіа-культурнай мадэлі: беларускай, рускай, «тутэйшай», польскай...
Дык вось, калі мы ўсе адмовімся ад звабнай перснектывы таталыіага дамінавання пейкай адноіі нацыянальнай, рэлігійнай, культурнай, ідэалагічнай ды іншых мадэляў і зразумеем сваё адзінства ў суплёце разнастайнасцяў, то, магчыма, спакваля зліквідуем напругу супрацьстаяння ўсіх з кожным і зможам скіраваць сваю энергетыку не на бясплённы супраціў, а на разгортванне і замацаваіше таго, што кожнаму з нас уяўляецца каштоўным.
Мяркую, што і беларускасць, лакалізаваная ў межах патэнцыялу сваіх рэалыіых магчымасцяў, толькі выйг-
рае ў параўнашіі з цяперашняй сітуацыяй, калі, не маючы на тое моцы, яна памагаецца ахапіць сваёй патэпцыйнасцю ўвесь дыскурс Беларусі і з гэтага ўсюды распускаецца ў нішто.
Таццяна Слінка: У філасофскай супольнасці, дый не толькі, вы вядомыя як той, каго няма. Аднак падаецца, шпіо ваша дэкларацыя ўласнай адсутнасці была ўспрынятая ўсяго як эпатажнасць і выклік, але абсалютова не асэнсаваная як філасофская тэза. Можа, паспрабуеце ўдакладніць, што вы мелі на ўвазе пад гэтым «мяне няма»?
— Прынамсі, зусім не тое, на што зважаў Сартр, калі казаў: «Чалавек — гэта дзірка ў быцці». Наўрад ці хто, акрамя верпікаў. снадзяецца, што я-чалавеку можна падшукаць анталагічнае алібі, але мала хто ставіў над сумнеў наяўнасць экзістэнцыйнага алібі ў я-чалавека. Тым болей падобны сумнеў немагчымы быў для класічнага экзістэнцыялізму, які абсалютызаваў «Я» і цалкам трымаўся гэтай абсалютызацыяй. У маім вьшадку ўсё выглядае радыкалыіа інакш. Я схілыіы лічыць, што «Я» — гэта толькі граматычная катэгорыя, якую мяне вымушае ўжываць мова (прыкладам таму — і дадзены сказ); «Я» натрэбііае не мне, а мове, бо мова ўсёй сваёй структурай угрунтавапая ў гэтае катэгарыялыіае «Я».
Дый увогуле, калі класічны экзістэнцыялізм лічыў, што чалавек напампаваны экзістэнцыяй, як футболыіы мячык паветрам, то я мяркую, што ўнутры чалавека — «экзістэнцыйны вакуум» (формула Віктара Франкла, якую ён выснаваў з досведу назірання за палоннікамі канцэнтрацыйнага лагера, ад пакутаў страціўшых «усё чалавечае»), Але, у адрозненне ад Франкла, я не бачу экзістэнцыйнай розніцы паміж чалавекам на волі і чалавекам у канцлагеры, бо, з майго гледзішча, я-чалавек — гэта толькі нэўнае месца, на прасторы якога атабарваюцца і гуртуюцца самыя розныя феномены бытнага і быцця: фізічныя, біялагічныя, сацыялыіыя, культурныя, ідэалагемныя і — «экзістэнцыйныя». 1 розніца волыіага чалавека ад палоненага не ў тым. што апошняга не вы-
рt ->g у fuч<, rTfirj):
185
пускаюць за калючы дрот у шырокі абсяг быцця, a ў тым, што ўся разнастаіінасць феноменаў бытпага не нрапускаецца праз калючы дрот на прастору чалавека. Заблакаваны ад бытнага (і тым спустошаны) вязень як найлепей дэманструе маю тэзу пра адсутнасць я-чалавека. Я — гэта толькі тое, што ёсць мпою, а насамрэч — мяне як «Я» няма. Дарэчы, я ўвогуле зачараваны феноменам Няма, прынамсі ён мяне хвалюе і трывожыць у значна болынай меры, чым феномен Есць.
Таццяна Чыжова: А вам не падаецца, што вось гэпгае ваша памкненне да Нішпго, да Няма — гэпга усяго толькі жаданне вярнуцца і замкнуць кола?
— Вярпуцца куды і замкнуць што?
Таццяна Чыжова: Вярнуцца туды, дзе нас раней не было і дзе нас потым зноў не будзе?
— Цікава!.. He, я зусім пе спяшаюся вяртацца туды, дзе мяне не было і дзе мяне зіюў не будзе (дарэчы, гэта, можа, і не адно тое самае месца, а два кардыналыіа адрозных?). Але бясспрэчна, што і мая зачаравапасць Вялікім Няма і маё разуменне самога сябе як «персаналыіага няма» абумоўленыя сітуацыяй адсутнасці (і папярэдняй, і той, што яшчэ чакае наперадзе) як мяне самога, гэтак і ўсяго, што з’яўляецца быць. Хаця. ведаеце, Таццяна, калі я распачынаў пісаць эсэй, які пазней атрымае назву «Хто Я, альбо Мяне пе было, няма, не будзе», то быў непахісна пераканапы, што чалавек ёсць і што ён абавязкова нагружаны нейкай ісцінай быцця. Варта адно пе ленавацца, добра паварушыць глуздамі, далікатна прамацаць усю гісторыю цывілізацыі, увесь інтэлігібельны досвед — і будзе знойдзены адказ па пракаветнае запытанне: хто ён, чалавек, і ў чым ягоны анталагічны коп? Зыходзячы з гэтай маёіі упэўненасці, пяцяжка сабе ўявіць, колькі ўва мпе тады было інтэлектуалыіага нахабства (зрэшты, надобна, што яго не наменела і цяпер). За гэты свой пыхлівы авантурызм у падыходзе да невырашалыіай у прьшцыпе праблемы я быў жорстка пакараны (а мо шчодра ўзнагароджаны?), бо чым болей я прамацваў увесь той інтэлігібелыіы дыскурс, што быў надлеглы майму досведу, тым
болей не знаходзіў, а губляў чалавека. У рэшце рэшт вынік працы апынуўся абсалютна супрацьлеглы сфармуляванай задачы — замест таго, каб знайсці чалавека, я яго канчаткова згубіў, а разам з чалавекам і самога сябе... Затое (магчыма, як у кампенсацыю страты) пакрысе склалася разуменне, што таямніца чалавека (калі яна ўсё-такі існуе, гэтая таямніца) налягае не ў дыскурсе Есць, а дыскурсе Няма. Бадай, адсюль і находзяць многія інтэнцыі маіх памкненняў да спрэс загадкавага «топасу» невараці, маё зачараванпе тым, нра што людзі звычайна намагаюцца не думаць.
Таццяна Слінка: Неяк, на прэзентацыі апошняй кнігі Алеся Разанава, вы сказалі, што трэба ісці далей за немагчымае...
— Здаецца, я зразумеў, аб чым гаворка. Але на пачатак удакладненне — гэта скажонае цытавашіе Ангелуса Сілезіюса: «Ідзі туды, куды не можаш»... Дык вось, калі ставіць сабе за мэту прарыў таталыіай аблогі Есць, каб тым самым хоць на ўскрайку відалі «пабачыць» хай сабе нават не самое Няма, а верагодна ўсяго толькі ягоны «цень», безумоўна, трэба спрабаваць ісці далей за немагчымае... Ісці без спадзеву на хоць які вынік, ісці, перакрочваючы праклён Парменіда, які ў свой час безанеляцыйна сцвердзіў, што ёсць толькі ёсць, а ійякага няма — няма, і ніколі ніхто не зможа давесці, што няма — ёсць.
Таццяна Слінка: А як гэтая ваша ідэя прарыву ў Няма спалучаецца з вашай ідэяй утульнасці? Вы не аднойчы сцвярджалі, што чалавек прагне не свабоды, шчасця ці грошай, а толькі ўтульнасці. Але калі чалавек свядома і мэтаскіравана прыспешвае сваю хаду насустрач Няма, то ён разбурае ўтульнасць — утульнасць звычайных рэчаў, штодзённа га і звыклага Ёсць...
— Я ніколі не імкнуўся да лагічнай — ці якой іншай — сістэмнасці ў выказваіші сваіх думак, у фармуляванні свайго бачапня самых розных праблемаў Для мяне паслядоўнасць і сістэмнасць маіх тэзаў увогуле не падаюцца вартымі ўвагі, дарэчы, як і ў іншых. Невыпадкова
Рк чУ г ы ц й ІГц’ыХ'
187
ў сваім апошнім эсэі («Разбурыць Парыж») я кажу пра наспелую змену логацэнтрычнага мыслення на дыскурсіўнае, якое выяўляе і фіксуе бытнае як бясконцую нульсацыю сістэмна амаль нічым ііе сашчэпленых актуаліяў... Але ў вынадку з гэтым вашым пытаннем, Таццяна, не выключана, што ніякай супярэчнасці і не прадбачыцца. Я вось толькі цяпер, у звязку з вашымі словамі, надумаў: можа, маё захаплешіе Няма абумоўлена перадусім тым, што самая ўтулыіая ўтулыіасць зусім верагодна палягае за мяжой Есць? Невьшадкова пашыя людзі спрадвеку кажуць: хай сабе тут пакутую, але ўжо на тым свеце адпачну. (Дарэчы, падзея адпачынку, бадай, як нішто іншае прэзентуе феномен утулыіасці, бо нават толькі думка ііра адпачынак ужо на нейкі момант стварае сітуацыю камфорту.) Разам з тым, у спалучэнні гэтых дзвюх праблемаў вымалёўваецца яшчэ адзін надзвычай істотны ракурс. Чалавек ніколі ііе зможа пачувацца цалкам утулыіа, ііакуль вусціш Няма будзе дыхаць яму ў патыліцу і зазіраць у зрэнкі. Зразумела, што калі сёння цалкам непразрысты феномен Няма калісьці хоць у нейкім сваім акрайчыку будзе раз’яснены, то гэта наўрад ці пазбавіць чалавека ад вусцішы, але, але...
КНІГІ ОНЛАЙН
