Разбурыць Парыж
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 298с.
Мінск 2004
Усё гэта амаль напэўна сведчыць, што апрычоны тэмпаральны час беларускай літаратуры, які не супадае з глабалыіым часам еўрапейскай літаратуры, не ёсць маёй абстрактна-тэарэтычііай выдумкай, а рэалыіа прысутнічае ў літаратурным нрацэсе і дыктуе яму эстэтычныя формы адлюстравання ўласнай тэмпаральнасці.
Разам з тым, нельга абмінуць увагай і вонкавыя фактары, якія больш чым на паўстагоддзе выключылі беларускую літаратуру з агульнасусветнага літаратурнага працэсу, зперухомілі яе ў статыцы аднаго сацрэалістычнага метаду (іншая рэч — ці існаваў ён увогуле, гэты сацрэалізм?), ператварылі ў ідэалагічную нрыладу таталітарнай сістэмы, якая да таго ж фізічна зрэпрэсавала і зніштожыла некалькі пакаленняў пісьменнікаў, што, натуралыіа, не магло не адбіцца і ііа ўнутраных, уласна тэмпаралыіых працэсах.
ІІры моцным жаданні і ў гэтым герметычным перыядзе беларускай літаратуры можна шукаць і, пэўна, знаходзіць аналогіі і наралелі з падзеямі сусветнай літаратуры, а ў нейкім адмысловым аспекце гэтыя ііаралелі і аналогіі, безумоўна, і мусяць прысутнічаць, бо ніякімі жалезнымі заслонамі не стрымаць агульныя эстэтычныя навевы і перарухі. Але ў тым ракурсе, які мы абралі, я не бачу тоесных тэндэнцыяў, а толькі два вялікія выключэнні: гэта творчасць Васіля Быкава і Кузьмы Чорнага. Экзістэнцыйная нроза Быкава, хай сабе па часе і трохі
крыпознена, але ў цэлым стасуецца з еўрапейскай экзістэпцыйпай літаратурай, пайперш прозай Камю і Сартра. ІПто да Кузьмы Чорнага, то тут мы ўвогуле маем унікальны выпадак.
Калі цягам станаўлення свайго майстэрства Кузьма Чорны шмат чым лучыўся з Кнутам Гамсунам, то яго позняя проза, асабліва рамап «Млечны Шлях». не толькі супадае, а, бадай, апярэджвае на такт-другі тыя тэндэнцыі, што неўзабаве стануць разгортвацца ў еўрапейскай літаратуры, у прыватнасці ў экзістэнцыйнай нрозе і літаратуры абсурду. Дарэчы, калі я тут кажу што па-за гэтымі двума выключэшіямі беларуская літаратура, наглуха загерметызаваная камуністычнай ідэалогіяй, цалкам вынала з кантэксту сусветнай літаратуры, то гэта зусім не азначае, быццам я лічу, што ў сацрэалістычны перыяд наша літаратура не мела пічога вартага ўвагі. Зусім наадварот: 60-я, 70-я, 80-я гады былі, бадай, найбольш плённымі за ўсю гісторыю існавання нашага прыгожага пісьменства. Тут можна называць дзесяткі і дзесяткі іірозвішчаў літаратараў, якія ў нрозе, паэзіі, драматургіі, крытыцы стварылі нямала выдатных твораў. (Ну, нагадаем хаця б некалькіх: Мележ. Брыль, Стральцоў, Караткевіч, Адамчык, Алесь Адамовіч, Пташнікаў, Чыі рыпаў, Сачанка, Панчанка, Барадулін і г. д. і да т. п.) Але праблема, як мне здаецца, у іншым: беларуская літаратура 60—80-х гадоў не супадала не толькі з тымі працэсамі, што адбываліся вонкі яе ў сусветнай літаратуры, але ўжо не супадала і з уласнай тэмпаралыіасцю, і таму яна як бы нерухома завісла сама ў сабе, пазбаўленая як знадворкавых, гэтак і ўнутраных кантэкстуалыіых іювязяў. Гэта вельмі рызыкоўная тэза, магчыма нават авантурпая, алс мне здаецца, што тэмпаралыіа беларуская літаратура згаданага перыяду ўжо патрабавала мадэрнізму, аднак натуралыіы нокліч быў заглушаны рэпрэсіўпаіі ідзалогіяй. Бадай, адзіным аргументам на карысць маёй авантурнай тэзы з’яўляецца Алесь Разанаў. Калі трохі перабольшыць, то пэўна нават можна сказаць, што ўвесь наш мадэрнізм пачынаецца і канчаецца творчасцю
217
Разанава, прынамсі, беручы пад увагу перыяд да новай культурнай сітуацыі, якая пачала фармавацца напрыканцы васьмідзесятых гадоў.
ІНТЭРВЕНЦЫЯ ПОСТМАДЭРНУ
Здаецца, Ігару Бабкову належыць перыфраз пра Беларусь як пра няскончаны мадэрновы праект, які ў пэўпых колах замацаваўся амаль у якасці праі'рампага. He ведаю, як наконт Беларусі ў цэлым, але тое, што мадэрнізм у беларускай літаратуры так і застанецца няскончаным праектам. гэта пэўна. Рэч у тым, што хаця, пачьшаючы з пары перабудовы, ужо нішто не замінала беларускай літаратуры адбывацца адпаведна логіцы ўнутраных запатрабаванняў і пры гэтым не ўнікаць арыентацыяў на глабалыіыя зстэтычныя тэндэнцыі, але пакуль тая перабудова надарылася, сусветная цывілізацыя (літаратура перадусім) абрынулася ў эпоху (я схілыіы лічыць — у эру) постмадэрну. I хаця сам па сабе постмадэрнізм не замінае рэалізоўвацца хоць якім нерэалізаваным тэндэнцыям, у тым ліку і мадэрнізму, але ён стварае сітуацыю, у якоіі кожны логацэнтрычны ідэалагемна нагружаны праект выглядае, далікатна кажучы, ужо як бы не да часу і не да месца.
Але што за гэты час сталася з мадэрнізмам, які яшчэ нядаўна так палымяна імкнуўся забяспечыць мастацтва будучым? Куды і чаму ён знік? Відавочна, мадэрнізм знік таму, што не змог запрапанаваць новую сістэму каштоўнасцяў, а не змог ёп запрапаііаваць новую сістэму каштоўнасцяў таму, што сам быў прамым нашчадкам каштоўнасцяў традыцыйных. 3 гэтага мадэрнізм і не здолеў ііерапыніць прадказанае Ніцшэ «ўзыходжаіше пігілізму» — адзін за адным бурыліся падставовыя ідалы традыцыйнай цывілізацыі. Спехам, навынерадкі, аб’яўлялася пра канец культуры, гісторыі, метафізікі, чалавека (адпаведна: Шпенглер, Фукуяма, Гайдэгер, Фуко). Гэты мартыралог можпа доўжыць ці не бясконца, але тут варта сказаць толькі адно — нічога з былых каштоў-
насцяў мадэрнізм не выратаваў ад гібення, ён толькі працягнуў да 60 70-х гадоў агонію агулыіагуманістычнага крызісу. Калі лакалізаваць гэты крызіс межамі літаратуры, то тут пам найперш трэба адзначыць адну, лёсавызначалыіую для літаратуры, акалічнасць, што ўзнікла не ўнутры яе самой, а вонкі, з канцэптуалыіых тэхналагічных перарухаў, у выніку якіх занянад эры Тэксту ў другой палове дваццатага стагоддзя стаўся відавочным і непазбежным, бо ўжо не ў іірасторы тэксту адбываліся і выяўляліся асноўныя падзеі тэхнакратычнай цывілізацыі, а ў прасторы «тэхнэ». Ужо сёішя чалавецтва, бадай, адсоткаў на 70 забяспечваецца інтэлектуалыіа і эстэтычна не нраз кнігу, а праз аўдыёі відэатэхпалогіі.
Калі, скажам, у XIX стагоддзі ці нават яшчэ ў першай чвэрці XX высакаякасны мастацкі тэкст адыгрываў ролю свецкага дагмата, а з кнігай увогуле было найперш і ў ііераважнай меры звязанае і рэлігійнае, і інтэлектуальнае, і эмацыяналыіа-эстэтычнае жыццё цывілізаванага чалавека, то ў постіндустрыялыіым грамадстве ўсё перамяпілася кардьшальным чынам. Кніга страціла не толькі сваю ролю свецкага сабора, але і сваё значэнне дэііерсаналізаванай ісціны. Бадай адначасна Бог пакінуў чалавека, а Ісціна — кнігу. I піякі мадэрнізм ужо не мог дапамагчы літаратуры перамяніць па лепшае яе ролю і яе значэшіе. Кніг. часонісаў, альманахаў, газет выдавалася ўсё больш і больш (толькі ў ЗІІІА штомесяц друкуецца па-за чатыры тысячы літаратурна-мастацкіх кпіг), а месца літаратуры ў жыцці чалавека заставалася ўсё меней і меней... Літаратура на вачах маргіналізуецца, ссоўваецца са стратэгіяў быцця па яго ўзбочыну. 1 адпаведна гэтаму месцу ліхаманкава падшуквае сабе новую ролю і новыя значэнні.
Можна бясконца спрачацца і выслухоўваць самыя розныя меркаванні наконт новага статусу літаратуры, але, як мне здаецца, не надлягае сумненню, што яна ўжо згубіла не толькі свае заканадаўчыя і прадстаўнічыя функцыі, але і выканаўчыя. Бо цяпер нават у таталітарных і аўтарытарных рэжымах не літаратура, a
іншыя сродкі масавай інфармацыі ўзялі на сябе выканаўчыя функцыі па ідэалагічнаму забеспячэнню гэтых рэжымаў. (Беларуская сітуацыя таму ў прыклад.) Здаецца, у літаратуры засталася толькі адна з яе першаначатковых роляў — забаўлялыіая. Сёння літаратура — гэта вербалыіа-інтэлігібелыіая гулыія для інтэлектуальна падрыхтаваных маргіналаў. Гэтую сітуацыю яшчэ да з’яўлешія ідэалогіі постмадэрну добра абмаляваў Герман Гесэ ў рамане «Гульня шкляных перлаў». Сучасная літаратура і ёсць той ПравінцыГшай Касталіяй, куды хаваюцца духоўныя эліты ад «наўстаішя масаў» (Артэга-й-Гасэт) і дзе бясконца гуляюць увогуле ў бессэнсоўную гульню шкляных перлаў.
Недзе на пачатку гэтага тэксту я мімаходзь сказаў пра постмадэрн як пра першую посткрызісную ідэалогію. Гэтае цверджапне хоць у каго выкліча рашучыя пярэчанні, бо агулыіапрынята лічыць постмадэрн найбольш радыкалыіай праявай усяго крызісу гуманізму, інтэлектуалыіа-эстэтычным і духоўным апакаліпсісам, а можа і яшчэ нечым больш панылым і страшным. Іншым разам і ў іншым месцы я паспрабую грунтоўна і наколькі ў маіх магчымасцях давесці, што гэта паўсцяж памылковае меркаванпе. Бо я ўпэўнены, што якраз постмадэрн, пасля татальнага крызісу ўсіх культурных каштоўнасцяў, калі былі страчаныя ўсе арыенціры, сэнсы і мэты, змог на суцэльных руінах былога выбудаваць такую сістэму каардынатаў быцця, у якой чалавек, калі ён яе прыме (а чалавеку давядзецца яе прыняць), зіюў пачуе ўтульнасць існавання.
Постмадэрн, пазбавіўшы легітымнасці ўсе логацэнтрычныя ідэі і прананаваўшы ўзамен іх дыскурс як месца, дзе актуальнае адно тое, што адбываецца тут і цяпер, выбавіў чалавека ад трагічнага цяжару мінулага і будучага (хаця і ён не можа выбавіць чалавека ад жаху перад не-быццём), бо на постмадэрне іінейна-ііаслядоўная сістэма вымярэнпя скончылася, начаўся час нелінейных сістэмаў, якія могуць быць упісаныя адно ў дыскурс. Гэта тычыцца і літаратурных тэкстаў, дакладней, гіпертэк-
стаў, якія ўжо сёння ствараюцца не на аркушы паперы, а ў шматвымернай прасторы кампутара.
Сярод самых розных станоўчых эфектаў, якія прыўіюсіць з сабой постмадэрн у культуру, я згадаю туттолькі адзін: постмадэрн, праз механізм дэканструкцыі, дазволіць нам разбурыць Парыж (зразумела, і «Парыж» і «разбурыць» тут нагружаныя семантыкай метафары). Пакуль ІІарыж будзе не разбураны, усе літаратуры гэтак званых малых народаў (і не толькі ўсходнееўрапейскіх) будуць чэзнуць і сохнуць у яго магутным цешо. Гэты цень будзе заўсёды засланяць іх ад яспага святла, і яны піколі не ўбачаць сябе ў самакаштоўным значэіші, яны заўсёды будуць заставацца ў сітуацыі прыпадабнення — і нават не самому «Парыжу», а толькі канфігурацыі яго цешо.
Пазбавіўшы легітымнасці ўсе логацэнтрычныя ідэалагемы, постмадэрн тым самым выбавіў і літаратуру ад усялякіх ідэалагемных функцыяў і заканстытуяваў за ёй нрава вербалыіа-штэлігібелыіай нелшейнай гульні, як у прасторы традыцыйнага тэксту, так і ў гінерпрасторы тэксту віртуальнага. Сітуацыя іюстмадэрну ііе ўстанаўлівае правілы гульні, яна толькі падказвае: літаратура — гэта гульня, a ііа якіх нравілах у яе гуляць, кожны волыіы вырашаць сам. Гэта можа быць дэтэктыўна-гістарычны раман кшталту «Імя ружы» Умбэрта Эка, септыментальная драма кшталту «Няспешнасці» Мілана Кундэры, сацыялыіа-налітычная трагедыя кшталту «Грабіііцы цара Давыда» Данііла Кіша, — але ў кожным разе мы павінныя ясна сабе ўсведамляць, што літаратура эпохі постмадэрну прапануе чытачу не што іншае, а толькі вербалыіаінтэлігібелыіую гулыію. 1 ўжо воля чытача, што ён выбера для сябе ў свабодпую гадзіну: гулыпо ў футбол, даміно, тэігіс, шахматы, тэтрыс ці гульню ў раман Пелевіна «Чапаеў і пустата», альбо ў — «Тазік беларускі».
КНІГІ ОНЛАЙН
