Разбурыць Парыж
Валянцін Акудовіч
Выдавец: Логвінаў
Памер: 298с.
Мінск 2004
Недзе пачынаючы з 70-х гадоў ностмадэрн, як патоп, заліў увесь еўрапейскі гуманітарны кантынент, ды і не толькі еўрапейскі. 3 лакальнай падзеі ён амаль імгненна перарос у агульнакультурную з’яву глабалыіага маштабу. Колькасць працаў, прама ці ўскосна прысвечаных постмадэрнізму, не паддаецца ніякаму ўліку. Досыць спрэчнай застаецца і кожная спроба вылучыць найбольш канцэптуальныя з іх, бо праз «прызму» постмадэрну разглядаліся самыя розныя сферы сацыялыіай і культурнай дзейнасці; нры гэтым метадалагічна надыходы, якія назначаліся адным тэрмінам «постмадэрн», былі гранічна рознымі. Апошняе выклікала безліч закідаў у бок постмадэрну, якія праілюструем толькі словамі амерыканскага даследчыка Майкла Нехлера: «Постмадэрп не ёсць пэўны стыль, а толькі груіюўка людзей, якія жадаюць ісці паперадзе мадэрну». 3 прычьшы таго, што панятак «постмадэрн» — на эстэтычна-інтэлектуалыіым узроўні — шматлікім даследчыкам падаецца адно фармалыіай катэгорыяй, якая аб’ядіюўвае зусім розныя пошукі ў філасофіі, мастацтве і літаратуры, мы далей ухілімся ад храналогіі падзеяў у аналітычна-даследчыцкім дыскурсе постмадэрну і станем згадваць толькі тыя працы, якія будуць нам неабходнымі для нашай мэты.
Гісторыя постмадэрну на Беларусі (тут і далей над «Беларуссю» мы будзем разумець пераважна нацыянальііы дыскурс) досыць кароткая і, магчыма, таму нікім
пакуль не даследаваная. Заіюзнены зварот на Беларусі да постмадэрну — як аналітыкі, гэтак і творчай практыкі — абумоўлены выключна палітычна-ідэалагічпымі прычынамі. Нагадаем, што нават словы «мадэрнізм», «мадэрпіст» лічы да «перабудовы» заставаліся аргументамі палітычнага абвінавачвання, якімі пазначаўся кожны, хто снрабаваў выйсці з канону сацрэалізму. Але, нягледзячы на жорсткі ідэалагічны ўціск, сям-там напрыканцы сямідзесятых гадоў, а асабліва з пачаткам васьмідзесятых, нрыёмы постмадэрновага пісьма пачалі ўсё больш актыўна выяўляцца ў жывапісе, хаця фармалыіа яны амаль не дэклараваліся як постмадэрновыя. Што да «літаратуры», то эстэтыка постмадэрну сначатку «выгукнулася» праз тэксты рок-кампазіцый; нраўда, па-за «тэхнічпымі нрыёмамі» гэтыя тэксты наўрад ці можна лічыць ностмадэрновымі, бо светаглядна яны былі наскрозь заангажаванымі ідэалогіяй адраджэння. Дарэчы, якраз сітуацыя адраджэішя шмат у чым тармазіла разгортваіше постмадэрновых тэндэнцый, бо не толькі ў ідэалогіі і ў палітыцы, але і ў эстэтыцы яііа натрабавала канцэнтрацыі ўсіх сілаў вакол логацэнтрычнай ідэі адраджэшія нацыі і незалежнай дзяржавы.
Таму больш-менш сістэматычна постмадэрнізм, як у якасці інструмента аналітыкі. так і тэхналогіі літаратурнай практыкі, стаў выяўляцца толькі ў першай палове дзевяностых гадоў. Менавіта тады аўтары розных артыкулаў раз-пораз пачалі звяртацца ў сваіх аналітычных рэфлексіях да эстэтыкі постмадэрну (найнерш у газеце «Наша Ніва»), а некаторыя паэты, як Юры Гумяшок, сталі дэклараваць сябе адэптамі ностмадэрнісцкага метаду. Частка гэтых паэтаў (акрамя Ю. Гуменюка — Ігар Сідарук, Юрась Пацюпа, Лявон Вольскі, Сяржук Мінскевіч...), якія засвойвалі тэхналогію постмадэрновага пісьма, згуртавалася вакол Таварыства Вольных Літаратараў, хоць само гэтае «таварыства» пе мела выразна акрэсленай эстэтычнай ідэалогіі. Але, бадай, толькі Ігар Сідарук найбольш ноўна, выразна і цэласна дэманстраваў тады (і працягвае дэманстраваць
па сёння) сваю натуралыіую прыналежнасць да дыскурсу постмадэрну...
Аднак тут мы трохі перапынімся, каб сказаць пра наступпае. ІІерад гісторыкамі і тэарэтыкамі ностмадэрну ў вызначэнні прыналежнасці таго ці іншага аўтара да іюстмадэрновага дыскурсу ёсць некалькі амаль ненераадолыіых праблемаў. Некаторыя аўтары (як, да прыкладу, празаік Юры Станкевіч) нублічна заяўляюць ііра сябе як пра постмадэрністаў, у той час калі іх творчая нрактыка відавочна палягае ў рэчышчы зусім іпшага мастацкага метаду. Іншыя, як, скажам, паэт Валерка Булгакаў, нразаік Ілля Сін ці культуролаг Юрась Барысевіч, альбо цалкам адмаўляюць постмадэрн, альбо вельмі неахвотпа суадіюсяць сябе з ім, хаця іх тэксты адпавядаюць «канонам» постмадэрну па ўсіх эстэтычных і «тэхналагічных» параметрах. Між іншым, гэта не толькі наша «беларуская» нраблема. Калі б сам Умбэрта Эка не залічваў свой раман «Імя ружы» да постмадэрновай літаратуры, то не толькі чытач, але і даследчык наўрад ці наважыўся б зрабіць гэта. Вось чаму нам не абысціся без пэўнай меры валюнтарызму, калі далей мы некага, без ягонай згоды, будзем далучаць да постмадэрповага дыскурсу, а некага адлучаць ад яго. Сітуацыя дадаткова ўскладняецца яшчэ тым, інто шэраг аўтараў, якія пераважна знаходзяць сябе ў традыцыйных эстэтычных вымярэшіях, зрэдчас таксама звяртаюцца да нрыёмаў постмадэрнісцкага пісьма. У якасці прыкладу згадаю «Літарацкія показкі» і «Як я быў бумбамлітаўцам» Алеся Асташонка (Літаратурнафіласофскі сшытак «ЗНО» пры газеце «Культура»), «Матэрыялы да жыццяпісу Адама Клакоцкага» Ігара Бабкова («Крыніца»), «Яна Баршчэўскага» ІІятра Васючэнкі («Крыніца»). Усё папярэдне згаданае разам паказвае, наколькі ўмоўнай будзе кожная класіфікацыя і сістэматызацыя на ўзроўні персаналіяў і асобных тэкстаў, але гэтая ўмоўнасць адно сінгулярных вынадкаў не адмаўляе універсальнага факта, які сведчыць, што ў беларускай літаратуры склаўся пэўны постмадэрновы дыскурс.
Цяпер мы зноў вернемся як бы да храналогіі і фактаграфіі, каб распавесці пра падзею, што найперш і дае нам падставу казаць ііра постмадэрновы дыскурс у беларускай літаратуры як нра рэальны факт.
Вясной 1994 года суполка маладых людзей (Юрась Барысевіч. Альгерд Бахарэвіч, Міхась Башура, Зміцер Вішнёў, Усевалад Гарачка, Віктар Жыбуль, Сяржук Мінскевіч, АлесьТуровіч) аб’явіла пра стварэіше літаратурнага руху Бум-Бам-Літ і падмацавала гэтую дэкларацыю ііерсапалыіымі маніфестамі, надрукаванымі ў «ЗНО». У адрозненне ад іпшых літарацкіх аб’ядпанняў, згаданыя вышэй літаратары згуртаваліся выключна на эстэтычным прынцыпе, і гэты прынцып вектарна быў скіраваны ў прастору постмадэрнізму (хаця і ў выпадку з Бум-Бам-Літам казаць пра эстэтычную маналітнасць не вынадае).
Творчая актыўнасць і напулярызатарская дзейнасць сяброў гэтага руху сталіся прычынай таго, што літаральна за два гады Бум-Бам-Літ зрабіўся не проста шырокавядомым на Беларусі, алс і займеў шэраг наслядоўнікаў, не толькі ў сталіцы, але і ў правінцыі. Магчыма, найбольш яскравай адзнакай плёну гэтай дзейнасці стала з’яўленне суполкі «Вулей», якая ўяўляла сабой самую апошшою генерацыю беларускіх літаратараў і якая відавочпа найбольш утулыіа пачувала сябе ў эстэтычнай прасторы, заспеленай Бум-Бам-Літам (хаця я і не выключаю, што ў рытарычных дэкларацыях сябры суполкі «Вулей» могуць і адмяжоўваць сябе ад паробку Бум-Бам-Літа).
Але, бадай, самым выразным сведчашіем трывалага замацавання постмадэрновых тэндэнцый у беларускамоўпым вербалыіым дыскурсе сталася з’яўлепне газеты «Навінкі» (афіцыйна зарэгістраваная ў 1999 годзе). Рэч у тым, што ў адрозненне ад інтэлектуалыіых надзеяў, якія не губляюць сваёй вартасці, калі застаюцца ва ўжытку хаця б нейкага абмежаванага кола людзей, вартасць эстэтычнай падзеі пацвярджаецца адно тады, калі яна, хай сабе і ў адаптаваным выі лядзе, выходзінь на «шырокага» (двукоссі гут кажуць пра пэўную ўмоўнасць ужы-
тага слова) спажыўца. (Так было з элітарнымі напачатку футурызмам, дадаізмам, іншымі эстэтычнымі з’явамі і мадэрнізмам увогуле.)
У гэтым сэнсе «масавая» і досыць панулярная газета «Навінкі» фактам свайго з’яўлеішя засведчыла, што постмадэрн на Беларусі ўжо адбыўся як эстэтычная і, больш за тое, светапоглядная падзея.
Эстэтычныя і светапоглядныя крытэрыі постмадэрну
Бадай, мы нават і не пераболыпым, калі скажам, што кожны, хто хоць трохі рэфлексаваў над падзеяй іюстмадэрну, мае калі не ўласную капцэпцыю яго, то хаця б апрычонае бачаіше, якое ў лепшым вынадку паркуецца адно з некаторымі ііазіцыямі іншага бачання гэтай праблемы, але амаль ніколі індывідуалыіа напрацаваныя пазіцыі не тоесняцца з нейкім агулыіым уяўленнем нра іюстмадэрп. Зрэшты, ніякага «агулыіага» ўяўлеішя і пе існуе — якраз у выпадку з постмадэрнам можна ўнэўнена казаць: у кожнага з нас свой постмадэрн. Між іншым, гэта і натуралыіа для падзеі, аснова якой палягае на адмаўленні ад якіх бы там ні было універсаліяў. I ўсё ж такі, калі падзея ёсць, існуе, доўжыцца, то нечым яна павінна не толькі вырознівацца сярод іншых з’яваў, але і аб’ядноўвацца ў нешта цэласнае, звязанае нейкімі агульнымі крытэрыямі, нават калі сама надзея ўсёй сваёй сутнасцю скіраваная супраць усялякай «агульшчыны».
Пэўна, як на мой погляд, пайболып простую і выразную методыку вылучэння ностмадэрну з дыскурсу іншых інтэлектуалыіа-эстэтычных падзеяў ііранапаваў апглійскі прафесар Іхаб Хасан у працы «Раз’яднанне Арфея ў постмадэрновай літаратуры». Іхаб Хасан склаў табліцу, у якой базавымі катэгорыямі мадэрну вынайшаў адпаведныя базавыя катэгорыі постмадэрну.
Прынцып бінарных апазіцыяў не толькі наглядна дэманструе сістэмную адрознасць постмадэрну ад мадэрну, але і дае нам тэхналагічнае начышіе, з дапамогай
якога мы можам зладзіць падооную сістэму вартасных адрозненняў постмадэрну адносна кожнай іншай інтэлектуальна-эстэтычнай з’явы (скажам, класіцызму).
Мадэрн — Постмадэрн
рамаптызм/сімвалізм — парафізіка/дадаізм закрытая, замкнутая — адкрытая, адамкнутая форма — антыформа
мэта — гулыія задума — выпадак іерархія — анархія майстэрства/логас — вычарпанасць/моўкнасць мастацкая рэч/завершаны твор —
і ірацэс/і іерформанс/хэпені 11 г дыстапцыя — пабліжанасць творчасць/татальнасць/сінтаз — дэканструкцыя/аіітысінтэз прысутнасць — адсутнасць збіранпе — раскідванне жанр/межы — тэкст/інтэртэкст семантыка — рыторыка карані/глыбіня — рызома/паверхня
інтэрнрэтацыя/тлумачэнне — супраць штэрнрэтацыі/недакладнае тлумачэіше чытанне — пісьмо
аповед/вялікая гісторыя — антыаповед/малая гісторыя галоўі іы код — ідэалект
сімптом — жадашіе тып — мутапт фалацэнтрызм — паліморфнасць/андрагінізм вытокі/прычыны — адрознасць/след Бог-Бацька — Святы Дух метафізіка — іронія трансцэндэнтнае — іманентнае
Відавочна, што гэты «каталог апазіцыяў» можа быць значна пашыраным, хаця і ў наяўным складзе ён дастат-
КНІГІ ОНЛАЙН
