Рэха даўняга часу
Зянон Пазьняк
Выдавец: Народная асвета
Памер: 111с.
Мінск 1985
слаўных брацтваў. I з аднаго і з другога боку пішуцца скаргі «яго каралеўскай міласці», гучаць пропаведзі і выступленні, арганізуюцца друкарні, выпускаюцца кнігі, збіраюцца сродкі, ахвяруюцца фундушы на будаўніцтва кляштараў і святынь. Пры падтрымцы актыўных фундатараў і розных грамадскіх слаёў перабудоўваюцца старыя драўляныя кляштары на мураваныя; узнікаюць новыя. Прытым і уніяты, і католікі, і праваслаўныя імкнуліся засведчыць сваю сілу і прысутнасць у горадзе шляхам пабудовы манументальных мураваных храмаў і манастыроў. Ідэйнае саперніцтва стымулявала мураванае будаўніцтва.
У гэты час у Мінск прыязджаюць віленскія дамінікане. Прыблізна ў 1605 г. было пачата і да 1615 г.
Былая Прэабражэнская вуліца ў пачатку XX ст.
у асноўным закончана будаўніцтва мураванага дамініканскага касцёла.
Амаль адначасна з дамініканскім касцёлам, у 1616 г., на плошчы Высокага рынку, там, дзе зараз знаходзіцца павільён «Ясень», на месцы старой Святадухаўскай царквы распачалося будаўніцтва новай, мураванай з манастыром. У першай палове XVII ст. манастырскі будынак быў ужо вымураваны. У ім размясціліся базыльяне. Пасля 2-га падзелу Рэчы Паспалітай (1793), калі Мінск адышоў да Расіі, Святадухаўскі уніяцкі базыльянскі кляштар быў ліквідаваны; сюды быў пераведзены праваслаўны Петрапаўлаўскі манастыр (1795), а Святадухаўская
царква перайменавана ў 1799 г. у Петрапаўлаўскі праваслаўны сабор.
Мураваны будынак былога базыльянскага кляштара ў змененым выглядзе захаваўся да сённяшняга дня (у ім да нядаўняга часу размяшчаўся Белсаўпраф). У 1650 г. насупраць будынка мужчынскага кляштара быў пабудаваны базыльянскі жаночы кляштар (цяпер вуліца Энгельса, 1). Кляштарныя будынкі базыльян уяўлялі адзіны архітэктурны комплекс з кампазіцыйным цэнтрам — царквой Святога духа. 3 правага боку да царквы прымыкалі пабудовы мужчынскага клдштара, якія злучаліся з ёй унутраным уваходам. У плане будынкі мелі
Былы дамініканскі касцёл. Фота 1920-х гг.
форму выцягнутай літары «П». Пасля закрыцця уніяцкага Святадухаўскага кляштара тут размяшчаліся манахі Петрапаўлаўскага манастыра, а потым была славутая мінская гімназія, вядомая сваімі рэвалюцыйнымі выступленнямі. 3 яе сцен выйшлі многія вядомыя беларускія грамадскія дзеячы, вучоныя і творцы. Тут жа вучыўся Станіслаў Манюшка. У другой палове XIX ст. будынак перарабілі пад губернскія казённыя ўстановы; быў зменены знешні дэкор у стылі класіцызму і надбудаваны трэці паверх. Зараз гэта адзін з капітальных будынкаў на плошчы Свабоды.
Кляштарныя пабудовы базыль-
Будынак былога базыльянскага кляштара (XVII—XIX стст.). Фота 1978 г.
янак злучаліся з паўночна-заходняга боку праз вуліцу Дамініканскую вузкім мураваным крытым праходам з апсіднай пры-
Будынкі на Саборнай плошчы (малюнак сярэдзіны XIX ст.).
будовай царквы. Вуліца Дамініканская, такім чынам, наглуха замыкалася гэтым пераходам і стварала глыбокі тупік.
У першай чвэрці XVII ст. на Высокім рынку распачалі будаўніцтва мураванага касцёла і кляштара бернардынцы. Ул. Сыракомля падае дзве даты яго фундацыі. Згодна адных .звестак будаўніцтва было распачата ў 1624 г. Па іншых фактах выходзіць, што кляштар бернардынцаў пабуда-
лой Бернардынскімі, плошчай Высокага рынку і вуліцай Зыбіцкай. Капітальны комплекс, пабудаваны ў стылі барока, захаваўся да нашага часу. Касцёл арыентаваны галоўным фасадам на вуліцу Вялікую Бернардынскую (сёння вуліца Бакуніна). У 1868 г. бернардынскі кляштар быў зачынены, яго памяшканні і касцёл перададзены пад архівы. Верагодна, у гэты час быў знішчаны барочны франтон на фасадзе; высокая
Будынак былога кляштара базыльянак на плошчы Свабоды (XVII ст.). Фота 1979 г.
валі ў 1628 г. Касцёл і кляштар бернардынцаў былі пабудаваны, трэба меркаваць, дзесьці ў другой палове 20-х — пачатку 30-х гг. XVII ст.
Бернардынцы займалі цэлы квартал паміж вуліцамі Вялікай і Ма-
канструкцыя даху заменена нізкай. У 1981 г. пачалася рэстаўрацыя гэтага помніка ў тым выглядзе, у якім ён існаваў у XVII— XVIII стст. Цяпер у будынку бернардынскага касцёла знаходзіцца Цэнтральны дзяржаўны архіў
Вуліца Энгельса (былая Дамініканская). Фота 1984 г.
Кастрычніцкай рэвалюцыі БССР.
Услед за пабудовай кляштара і касцёла бернардынцаў пачынаецца мураванне касцёла і кляштара бернардынак. У 1642 г. будаўніцтва іх было ў асноўным закончана. Пабудовы бернардынак займалі таксама цэлы квартал на вуліцы Вялікай Бернардынскай ад плошчы Высокага рынку да вуліцы Зыбіцкай. Архітэктурны комплекс бернардынак захаваўся. Двухвежа-
вы касцёл у стылі тыповага беларускага барока — зараз праваслаўны сабор. У кляштарных будынках цяпер жылыя дамы. У 1863 г. у мурах бернардынак царскія ўлады зрабілі часовую турму. Тут трымалі пад стражай удзельніцу паўстання дачку В. Дуніна-Марцінкевіча Камілю Марцінкевіч.
У 1633 г. фундаваўся кляштар бенедыктынак, што знаходзіўся на старой Кальварыі. Кальварыяй
называліся ў Мінску ў XVI— XVII стст. каталіцкія могілкі, якія знаходзіліся ў раёне цяперашняй вуліцы Камсамольскай на адрэзку паміж вуліцай Інтэрнацыянальнай і Ленінскім праспектам. Аднак пабудовы кляштара ў першай палове XVII ст., магчыма, былі яшчэ драўлянымі. Мураваныя кляштарныя будынкі з’яўляюцца ў другой палове XVII ст.
У 1612 —1613 гг. у раёне вуліцы Ракаўскай, ля Нямігі, коштамі і стараннем мінскай праваслаў-
Вуліца Вакуніна (былая Вялікая Бернардынская). Фота 1981 г.
Бернардынскія будынкі на скрыжаванні вуліц Бакуніна і Гандлёвай. Фота 1978 г.
най шляхты і гараджан было распачата будаўніцтва мураванай Петрапаўлаўскай царквы і манастыра. К пачатку 1620 г., згодна ўскосным сведчанням, царква і манастыр былі ўжо, відаць, збудаваны.
На правым баку вуліцы Нямігі да 1965 г. стаяў стары квад-
і апісаў гэты будынак, выказаў здагадку, што пабудова ўзнікла ў пачатку XVII ст. як архаізм у мінскай архітэктуры. Яна магла быць капліцай і, магчыма, належала Петрапаўлаўскаму манастыру.
Такім чынам, у першай пало-
Месца, дзе стаяў кляштар бенедыктынак.
ратны гатычны будынак, па архітэктурнаму вобразу не пазнейшы XVI ст., з магутнымі кантрафорсамі паміж акон, так званая «халодная сінагога» (дом належаў У XIX ст. яўрэйскай абшчыне). Будынак уяўляў у плане амаль што квадрат, меў гатычныя скляпенні і ўсе марфалагічныя і канструкцыйныя прыкметы спозненай готыкі з элементамі, характэрнымі для пабудоў абароннага тыпу. М. Шчакаціхін, які разглядзеў
ве XVII ст. пабудавана большасць мураваных культавых пабудоў і кляштараў Мінска. Але, акрамя царкоўна-манастырскага, на працягу ўсяго XVII ст. у горадзе і асабліва на Высокім рынку метадычна вялося мураванае цывільнае будаўніцтва (асабнякі і крамы). Вядома, напрыклад, што ў 1654 г. князь Геранім Сангушка купіў вялікі мураваны дом на рагу вуліцы Койданаўскай і Высокага рынку. Вялікая мураван-
ка, размешчаная ў гэтым месцы, належала таксама ў сярэдзіне XVII ст. багатаму гараджаніну. Па сведчанню чэха Б. Танера (1678), галоўным упрыгожаннем плошчы Высокага рынку была ратуша, якая стаяла ў сярэдзіне ў акружэнні мноства крам.
Аб тым, што ў XVII ст. Высокі рынак быў значна забудаваны мураванымі жылымі дамамі, сведчаць не толькі дакументы і сучаснікі. Пры натурным даследаванні забудоў Верхняга горада і Троіцкага прадмесця выявілася цікавая акалічнасць. Шмат якія будынкі XIX ст. маюць ніжнія паверхі і падвалы XVII—XVIII стст. Старадаўнія сутарэнні і першьія паверхі маюцца, напрыклад, у доме № 4 на плошчы Свабоды, у многіх жылых дамах па вуліцы Герцэна, у некаторых будынках па вуліцы Інтэрнацыянальнай і іншых.
Несуадноснасць у часе пабудовы паміж падвалам, першым і верхнімі паверхамі ў адным архітэктур-
Вежы былой Петрапаўлаўскай царквы.
Фота 1982 г.
Будынак былой «Халоднай сінагогі» на Нямізе. Фота 1928 г.
ным аб’ёме ў некаторых старых дамах Мінска з’явілася ў выніку пераробак пасля пажараў. У 1694 г., напрыклад, адбыўся катастрафічны пажар Мінска, згарэла большасць драўляных будынкаў і былі пашкоджаны мураваныя. Праз стагоддзе, у 1797 г., зноў выбухнуў знішчальны пажар. У выніку такіх пажараў пашкоджаныя дамы, як правіла, дабудоўваліся на старых падмурках, сценах і асновах. Адпаведна з’яўлялася напластаванне рознай тэхнікі будавання, будаўнічых матэрыялаў і стылявых прыкмет. Традыцыя такога пасляпажарнага будаўніцтва ў Мінску на старажытнай мураванай аснове прадаўжалася на працягу XVIII— XIX стст.
Факты сведчаць, што ў XVII ст.
грамадзянскае мураванае будаўніцтва ў Мінску было ўжо даволі распаўсюджана і развівалася не толькі ў цэнтры, але і ў Троіцкім прадмесці і ў іншых месцах горада.
Да сярэдзіны XVIII ст. быў архітэктурна закончаны выразны ў сваім горадабудаўнічым вырашэнні і мастацкім вобразе ансамбль плошчы Верхняга горада. Фарміраванне яго было канчаткова завершана пасля пабудовы ў 1709— 1710 гг. на заходнім баку плошчы езуіцкага касцёла і мураваных будынкаў калегіума. У 1750 г. з правага боку касцёла была вымуравана, гэтак жа як і касцёл, у стылі барока, трох’ярусная «гарадская» (так яе называлі) вежа з гадзіннікам, што надало ўсяму
Плошча Свабоды. Фота 1979 г.
Архітэктурны комплекс езуітаў (XVIII ст.). Фота 1928 г.
комплексу закончанае і характэрнае гучанне. К канцу XVIII ст. езуіцкія пабудовы займалі ўжо ўвесь паўднёва-заходні бок плошчы Высокага рынку і болыпую частку тэрыторыі па левым баку вуліцы Койданаўскай да перасячэння яе з Феліцыянскай. Будынкі езуітаў былі адны з самых капітальных у горадзе. У XIX ст. у іх размяшчаліся дом губернатара, дом віцэ-губернатара і розныя губернскія ўстановы. Пасля ўтварэння БССР тут знаходзіліся розныя дзяржаўныя ўстановы. Гарадская вежа — помнік барока сярэдзіны
XVIII ст.— зараз не існуе. Кафедральны касцёл часткова перабудаваны ў 1951 г. Цяпер у ім размешчана спартыўнае таварыства «Спартак».
На сённяшні дзень, акрамя кафедральнага касцёла, часткова захаваўся адзін з будынкаў калегіума. Гэта быў прыгожы двухпавярховы дом. Есць звесткі, што ў 1706 г. у час Паўночнай вайны, калі ў Мінску стаялі саюзніцкія рускія войскі, у гэтым доме гасцяваў цар Пётр I. Тут жа і побач, у кафедральным касцёле, часта бываў гетман Мазепа — у той час
саюзнік Пятра I. Пазней, калі горад занялі шведы, у езуітаў спыняўся Карл XII. У 1812 г. у гэтым доме жыў французскі маршал Даву, а на Рыначнай плошчы адбываліся парады і агляд напалеонаўскага войска. Пазней у былым езуіцкім будынку размяшчалася бібліятэка губернатара, у якой у 1821 —1822 гг. працаваў над праектам сваёй Канстытуцыі кіраўнік Паўночнага таварыства дзекабрыстаў Мікіта Мураўёў. Перад вокнамі гэтага дома ў 1905 г. адбываліся рэвалюцыйныя маніфестацыі мінскіх рабочых, якія пратэставалі супраць Курлоўскага расстрэлу.
КНІГІ ОНЛАЙН
