Рэха даўняга часу
Зянон Пазьняк
Выдавец: Народная асвета
Памер: 111с.
Мінск 1985
Барока адлюстравала новае разуменне часу і прасторы, імкнулася выявіць іх вечнасць і бязмежжа, дачаснасць у бесканечнай зменлівасці форм, якія разгортваюцца ў сваіх аб’ёмах у залежнасці ад змены пункту агляду, асвятлення, руху сонца альбо гледача.
Пачатак барока ў Мінску звязаны з пабудовай дамініканскага касцёла (1605 —1615), які ўяўляў сабой даволі вялікую трохнефную базыліку з высокай, роўнай па вышыні галоўнаму нефу, прамавугольнай апсідай і двух’ярусным барочным франтонам на галоўным, вузкім фасадзе. 3 правага боку да касцёла прымыкаў трохпавярховы кляштарны будынак з кантрафорсамі, прамавугольнымі вокнамі і гладкімі роўніцамі без аздоб. Такая аскеть'чнасць кляштарных пабудоў вельмі ўласцівая для дойлідства Беларусі XVII ст.
Для ўсёй беларускай архітэктуры перыяду барока найболей характэрна старанная апрацоўка галоўнага фасада і выяўленне ў ім асноўных стылявых рыс (асабліва ў вежах
на фасадзе). Распрацоўка бакавых фасадаў служыла толькі нібы падтрымкай і адценнем галоўнай мастацкай ідэі. Такі ж прынцып мы назіраем і ў будынку дамініканскага касцёла.
Што будынак касцёла дамініканцаў грунтаваўся на глыбокіх мясцовых традыцыях, сведчыць іканаграфічны матэрыял. 3 гэтага матэрыялу вынікае: касцёл спачатку пабудавалі з дзвюма невысокімі фланкаванымі вежамі на галоўным фасадзе, як можна меркаваць, абарончага прызначэння. Вежы гэтыя добра відаць у выяве касцёла на разгледжанай намі ўпачатку фотарэпрадукцыі малюнка канца XVIII — пачатку XIX ст. і на іншай фотарэпрадукцыі малюнка — панарамы Мінска (від з Троіцкай гары) прыблізна тае ж пары. Існуе яшчэ праектны малюнак рэстаўрацыі галоўнага фасада дамініканскага касцёла, створаны дзесьці ў другой палове XIX ці ў пачатку XX ст. Тут таксама ёсць дзве невысокія вежы. Яны размешчаны па баках фасада.
Дамініканскі касцёл і кляштар знаходзіліся непадалёку ад паўднёвай лініі гарадскіх умацаванняў — землянога вала з ровам і бастыёнамі. Гэта і прадвызначыла абарончую функцыю касцёла дамініканцаў. Магчыма, дзесьці на працягу XIX ст. абарончыя вежы яго былі разбураны ды і сам фасад згубіў шмат ранейшых сваіх дэталей і прыкмет.
Асноўная канструкцыя дамініканскага касцёла, праўда, без веж і з больш характэрнымі прыкметамі барока, была паўторана ў касцёле бернардынскага мужчынскага кляштара.
У бернардынскім касцёле, гэтак
Галоўны фасад былога касцёла бернардынцаў да рэстаўрацыі. Фота 1978 г.
Падземны кантрафорс ля падмурка касцёла бернардынцаў (археолаг А. Трусаў).
жа як і ў дамініканскім, асноўная стылявая ідэя выяўлена ў галоўным фасадзе, які мае складаную фігурна-звілістую канфігурацыю і выпуклую форму. Лінія яго абрысаў нагадвае напятую знутры тканіну, што трапеча на ветры. Фасадныя роўніцы галоўнага і бакавых нефаў напружана выгінаюцца, падпарадкоўваючы свайму руху матэрыял і дэкор. Калі роўніца сцяны мае, напрыклад, выпуклую форму, то пілястра таксама выпукла выгінаецца; тым ча-
сам капітэль такой пілястры выгінаецца ў адваротны бок і мае ўвагнутую форму. Напружанне ўзрастае ўверх і кампазіцыйна падкрэсліваецца праз цэнтральную партальную і сіметрычныя бакавыя нішы з фігурнымі аркамі (цяпер замураваны) і выгнутымі дужкападобнымі броўкамі.
У бернардынскім касцёле ўжыты тыповыя прыёмы беларускага бу-
даўніцтва XVII—XVIII стст. Муроўка — барочная, складзена з цэглы-пальчаткі на вапнавай рошчыне; сцены тоўстыя, абтынкаваныя. Асабліва грунтоўна закладзены падмурак з вялікіх камянёў. Акрамя таго, падмурак умацаваны падземнымі масіўнымі кантрафорсамі, вымураванымі з цэглы. Адзін такі кантрафорс быў раскрыты і вывучаны архео-
Бернардынскія муры. Фота 1978 г.
Былы касцёл бернардынак. Фота 1979 г.
лагамі перад галоўным фасадам. Тут жа перад парталам выяўлены і даўнія пахаванні XVII— XVIII стст. Некалі ў гэтым месцы былі могілкі. У мінулыя часы
духоўных і іншых вядомых грамадскіх асоб часта хавалі на касцельных цвінтарах, прама пад сценамі касцёла, ля партала і апсіды.
Былы кляштар бернардынак.
Касцёлзакампанаваны ў комплексе ўсяго бернардынскага кляштара. Кляштарныя будынкі агінаюць касцёл у выглядзе літары «П» і, прымыкаючы да апсіды, утвараюць замкнуты ўнутраны дворык.
Па такому ж кампазіцыйнаму прынцыпу скампанаваны ў плане і комплекс кляштара бернардынак, што насупраць праз вуліцу Бакуніна. Тут таксама паміж кляштарнымі будынкамі, размешчанымі ў выглядзе літары «П», і бакавым фасадам касцёла ўтвораны замкнуты ўнутраны дворык. Трапіць у яго можна было толькі з кляштара і касцёла.
Будынкі бернардынак, тыповыя па характару і прапорцыях для XVII ст., не маюць ніякіх аздоб. Роўніцы іх гладкія і суровыя.
Інтэр’ер былога касцёла бернардынак;
галоўны неф. Фота 1978 г.
Увесь комплекс уражвае менавіта манументальным размяшчэннем сваіх аб’ёмаў і суровай маналітнасцю, нагадваючы з некаторых пунктаў агляду своеасаблівы замак. Дасягаецца гэта за кошт
канцэпцыя беларускага барока.
Святыня бернардынак па інтэрпрэтацыі канструкцыйна-стылявых прыкмет характэрная менавіта для сярэдзіны XVII ст. Па вобразнаму выяўленню сваёй эстэтычнай
Разгортка муроў бернардынак па вуліцы Бакуніна. Фота 1978 г.
удала закампанаванага касцёла, які стаіць на рагу манастырскага квартала, на самым высокім пункце паверхні забудаванай пляцоўкі, і імкліва ўзносіцца ўверх сваімі барочнымі вежамі.
У канструкцыі і вобразе касцёла бернардынак выявіўся новы этап развіцця барока ў Мінску. У тыпе названага двухвежавага касцёла знайшла сваё выразнае і канструкцыйна завершанае выяўленне архітэктурна-эстэтычная
ідэі яна не адносіцца да найлепіпых узораў архітэктурнай творчасці беларускага барока, але займае паважнае месца ў нашай архітэктуры, вылучаецца выразнасцю і рацыянальнай канцэптуальнасцю стылю, гарманічнай збалансаванасцю прапорцый.
У плане — гэта традыцыйная трохнефная базыліка. Падзел аб’ёму на нефы вельмі выразны і звонку, і знутры. Гладкія абтынкаваныя сцены акаймаваны карнізамі
і падзелены па вертыкалі плоскімі пілястрамі. Вокны закампанаваны на гладкай сцяне з неглыбокай пасадкай у разворах (аконных адтулінах, праёмах). Прыём гэты характэрны амаль для ўсіх без выключэння беларускіх барочных святынь і будынкаў XVII ст. Тым часам уся сэнсавая і дэкаратыўная нагрузка перанесена на вежы і галоўны фасад, вылучаны і падкрэслены свядомым аскетызмам бакавых фасадаў.
Вежы квадратныя, шасціярусныя; на ўзроўні трэцяга яруса яны злучаны стройным фігурным франтонам. Ніжнія два ярусы фасада маюць прамалінейныя падзелы. Карнізы трэцяга яруса веж выгінаюцца ўніз. У чацвёртым ярусе карнізы выгінаюцца наадварот — уверх, а сам ярус пачынае губляць матэрыяльную манументальнасць за кошт пустаты вялікіх вертыкальных лучковых развораў. У пятым ярусе ўвогуле губляецца чатырохкантовая канструкцыя вежы. Яна закругляецца. Шосты ярус набывае ўжо характар мініяцюрнай ратонды з вузкімі вертыкальнымі аконцамі і стромкай конусападобнай хвалістай стрэшкай, якую завяршае крыж са знакам сонца. (Безумоўна, такі крыж — праява позняга часу.) Вобразна кажучы, у пластыцы веж назіраецца заканамернасць: чым далей уверх, тым больш барочных прыкмет.
Рух і дынамічнае перацяканне форм «нанізаны» ў кожнай вежы на цэнтральную вертыкальную вось. Манументальнасць і масіўнасць вобліку веж нібы спрачаюцца з іх дынамічным імкненнем уверх. Hi адна сіла тут не перамагае. Яны нібы застылі ў на-
пятай раўнавазе і імклівым на-. пружанні.
Такім чынам, асноўныя мастацка-вобразныя і ордэрныя прынцыпы ў манументальным гмаху касцёла бернардынак выяўлены ў пластыцы фасадных веж. Аднак мы памыліліся б, калі б палічылі, што астатнія часткі будынка ці тым больш архітэктурнага комплексу не маюць вобразных прыкмет і безадносныя да патрабаванняў стылю. Адначасна з задачай адцянення веж тут пастаўлены адпаведныя мастацкія мэты, якія дасягаюцца не пластыкай, ляпнінай і дэкорам, а іншымі сродкамі — кампазіцыяй і чаргаваннем аб’ёмаў, сутыкненнем розных плоскасцей і маштабаў, дынамічным пераходам мас, суадносінамі фону сцен, акон і сціплых аздоб.
Барочная пабудова разлічана на ўсебаковы агляд, на развіццё псіхалагічных уражанняў у залежнасці ад месца назірання, змены надвор’я і сонечнага асвятлення, якое высвечвае штораз новыя грані, дэталі і нюансы архітэктуры. (Тэрмін «барока» паходзіць ад партугальскага реrola Ьаггоса, што азначае — жамчужына дзіўнай формы.)
Каб пераканацца, што ў мінскіх бернардынскіх мурах выразна выяўлены барочныя прынцыпы кампазіцыі, давайце падыдзем да іх з боку вуліцы Дзям’яна Беднага (колішняй Казьмадзям’янскай, a ў 1920-х гг.— Францыска Скарыны).
Поўдзень. Сакавіцкія прамяні высвятляюць у глыбіні, на бакавым фасадзе касцёла бернардынак, вертыкалі белых пілястраў. Наблізімся да іх. Прастора нібы раскрылася перад намі, і мы
апынуліся на невялікай пляцоўцы ў акружэнні пабудоў XVII ст. Вуліца Бакуніна ў гэтым месцы спускаецца ўніз, а муры бернардынак, рытмічна чаргуючыся сваімі аб’ёмамі, вугламі, пілястра-
ній, якія б падкрэслілі «перацяканне» мас. Эфект руху выяўлены за кошт чаргавання аб’ёмаў, супастаўлення іх маштабаў і рытмічнай разгорткі ўздоўж вуліцы. Звярніце ўвагу, што кляштарны
Архітэктурны ансамбль заходняй часткі
плошчы Высокага рынку ў 1840 г. (фрагмент літаграфіі Б. Лаверня).
мі, звужаюцца ў вулічны калідор і нібы ўцягваюць туды наш позірк. Пойдзем далей, назіраючы, як разгортваецца вулічная панель. На фатаграфіі добра відаць напружаная складаная лінія карнізаў. Яна, як маланка, «збягае» ў перспектыву трасы. Заўважце, што тут няма плаўных лі-
будынак злучаны з апсідай касцёла праз перамычку ў адно акно. Глядзім — і здаецца, што куды прасцей было б прыбудаваць яго ўпрытык да храма, як у ансамблях базыльянаў і дамініканцаў. Аднак тут майстры свядома ўскладнілі будаўнічы вузел, зыходзячы з кампазіцыйна-мастацкіх
задач. Па-першае, больш імклівай і складанай стала панарама аб’ёмаў, больш экспрэсіўнай — лінія карнізаў. Па-другое, у «збягаючай» панелі муроў утварыўся невялікі прарыў, у перспектыве
га комплексу, адкрывае гледачам нейкі акцэнтаваны элемент архітэктуры альбо яе галоўную выяўленчую форму. У апошняй заключана мастацкая ідэя пабудовы. Усё гэта дазваляе адчуваць глыбіню
Кляштар бенедыктынак у канцы XVIII ст.
КНІГІ ОНЛАЙН
