Рэха даўняга часу
Зянон Пазьняк
Выдавец: Народная асвета
Памер: 111с.
Мінск 1985
Здагадкі М. Шчакаціхіна аб бязвежавасці пабудовы пацвярджае малюнак з выявай плошчы і будынкаў Высокага рынку, зроблены па пэўных прыкметах і параўнаннях дзесьці ў самым канцы XVIII ці ў пачатку^ XIX ст. На малюнку паказаны цэнтр плошчы, від з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. У цэнтры кампазіцыі — ратуша, звернутая да гледача галоўным фасадам, справа —
двухпавярховы будынак езуіцкага калегіума і езуіцкі кафедральны касцёл, злева ў перспектыве відаць дамініканскі касцёл, на пярэднім плане — доўгі двухпавярховы будынак базыльянскага мужчынскага кляштара і галоўны фасад
Аднак у канструкцыі — гэта тыповая гатычная пабудова з высокімі стрэльчатымі вокнамі, частымі аконнымі пераплётамі, высокім двухспадным дахам, закрытым з двух бакоў шчыпцамі. Скляпенні — крыжовыя. Распор іх пага-
Святадухаўская царква і базыльянскія кляштары (XVII ст.). Малюнак і рэканструкцыя В. Сташчанюка.
уніяцкай царквы Святога духа. Малюнак удакладняе многія ранейшыя меркаванні аб архітэктурнабудаўнічых асаблівасцях асобных пабудоў Верхняга горада, дае нагляднае ўяўленне аб кампазіцыі і архітэктурным ансамблі плошчы Высокага рынку.
Асабліва цікавым з’яўляецца фасад Святадухаўскай царквы. Ен нагадвае тарцовы вулічны фасад тыповага цэхавага, гільдзейскага ці бюргерскага дома Нідэрландаў часоў Рэнесанса.
шаўся масіўнымі ўнутранымі кантрафорсамі, што сустракаецца даволі рэдка ў дойлідстве Беларусі. Акрамя таго, дзеля надзейнасці і страхоўкі скляпенні падтрымліваліся зверху металічнымі зацяжкамі. Царква мела франтальнае размяшчэнне адносна плошчы; была цесна ўвязана з усім комплексам базыльянскіх будынкаў і кампазіцый забудовы Высокага рынку. Відаць, зыходзячы з кампазіцыйных задач забудовы плошчы, будынак яе быў павернуты апсідай
не на ўсход, а на паўночны ўсход. 3 правага боку да царквы прымыкаў доўгі двухпавярховы дом мужчынскага манастыра. 3 левага боку ад апсіды цераз невялікую прыбудову і доўгі вузкі крыты пераход, што перагароджваў Дамініканскую вуліцу, царква злучалася з
будынкам жаночага манастыра (таксама двухпавярховым).
Дэталёвы архітэктурны рысунак галоўнага фасада дае добрае і падрабязнае аб ім уяўленне. Ен меў прыгожую ярусную кампазіцыю, аб’яднаную з абодвух бакоў хвалепадобнымі, з тонкім, кампазі-
Галоўны фасад былой Петрапаўлаўскай царквы. Фота 1984 г.
Bid з апсіды пасля рэстаўрацыі. Фота 1979 г. цыйна складаным і імклівым контурам, валютамі. Гэта надавала прыўзнятую дынаміку фасаду, завершанаму невысокім фігурным крыжам.
Аднак найбольшую адметнасць надавала царкве не столькі архітэктурна-мастацкая распрацаванасць фасада, колькі арыгінальнае спалучэнне архітэктуры з фрэскавым жывапісам. У нішах і чляненнях паміж пілястрамі на ўсім полі фасада і шчыпца знаходзіліся жывапісныя выявы святых. Увесь гэты ў пераносным і канкрэтным сэнсе слова жывапісны фасад уяўляў сабой нібы маляўнічы іканастас, вынесены на плошчу. «Падобны сінтэз архітэктуры і жывапісу,— заўважала вядомы
савецкі гісторык архітэктуры А. Д. Квітніцкая,— не сустракаецца ў дойлідстве суседніх краін і з’яўляецца ўкладам Беларусі ў агульнаеўрапейскае будаўнічае мастацтва рэнесансу»*.
Як паказалі апошнія даследаванні, такі прыём быў не выпадковым і не адзінкавым прыкладам у мінскай архітэктуры гэтага часу. Жывапіс на фасадзе існаваў не толькі ў Святадухаўскай царкве.
Спусцімся з Высокага рынку на Нямігу. Тут стаіць гожы двухвежавы будынак рэстаўрыраванай Петрапаўлаўскай царквы. Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай Петрапаўлаўская царква перайменавана па жаданню Кацярыны II у Кацярынінскую. У 1864 г., у час распаўсюджвання палітыкі русіфікацыі краю, было прынята рашэнне аб пераробцы старажытнай царквы на расійскі казённы манер. У 1875 г. царкву перарабілі.
Але перад гэтым у Беларусь была накіравана экспедыцыя «Імператарскага археалагічнага таварыства» ў складзе мастака Маскоўскай збройнай палаты Д. М. Струкава і яго памочніка-малявальшчыка дзеля адшукання, даследавання і апісання помнікаў «праваслаўнай старыны». 3 Беларусі было прывезена 150 чарнавых лістоў малюнкаў, манеты і іншыя рэчы, якія гэты аматар-археолаг накапаў у час паездкі, раскрываючы, паводле яго слоў, «падмуркі розных даўніх цэркваў і будынкаў».
Малюнкі і акварэлі Д. Струкава, на жаль, прафесійна слабьія, але гэта асноўны дакументальны матэ-
* Квнтннцкая Е. Д. Особенностн средневековых храмов Белорусснн.— Архнтектурное наследство. 1975, № 23, с. 85.
рыял, што дае ўяўленне аб Петрапаўлаўскай царкве. Матэрыял гэты аказаўся надзвычай карысным пры яе рэстаўрацыі.
Рэнесансавы воблік будынка і характар канструкцыі спалучаны з традыцыйнай архітэктонікай абарончага дойлідства. Гэта падкрэслена частковым абарончым характарам галоўных веж, наяўнасцю ў іх байніц у ніжніх і сярэднім ярусах, высокім размяшчэннем акон (да 3 м ад зямлі) і іншымі элементамі. Сістэма акон скампанавана так, што знутры праглядваліся і прастрэльваліся ўсе глухія вонкавыя закуткі. Петрапаўлаўская царква мела, безумоўна, агульнагарадское абарончае значэнне як фарпост перад замкам і Верхнім горадам. Пра гэта гаварыла яе размяшчэнне на стыку вуліцы Ракаўскай і галоўнай магістралі старога Мінска Нямігі. У выпадку, калі б праціўнік прарваўся праз валы і брамы, то да замка ён мог трапіць па любой з гэтых вуліц, але ў канцы на стыку іх абавязкова наткнуўся б на агонь петрапаўлаўскай абароны.
У час падрыхтоўкі да рэстаўрацыі былі зроблены натурныя даследаванні, зандажы і раскопкі. На глыбіні 2,5 м з двух бакоў апсіды выяўленьі рэшткі паўкруглых падмуркаў, якія злучалі сценкі апсіды і бакавых нефаў. У месцах злучэння існуе будаўнічая перавязка (г. зн. цаглінкі злучаліся не ўпрытык, а заходзілі адна за другую), што сведчыць аб адначасным мураванні гэтых падмуркаў з царквой. Улічваючы абарончую функцыю царквы, можна меркаваць, што падмуркі засталіся ад невялікіх абарончых веж, якія існавалі з абодвух бакоў апсіды.
У 1976—1977 гг. быў раскрыты галоўны фасад Петрапаўлаўскай царквы ад цагельнай налепкі, зробленай у час перабудовы ў 1875 г. Рэнесансавы фасад пачатку XVII ст. быў замурованы цагельнай сцяной таўшчынёй да 90 см (таўшчыня ўласнай старой сцяны фасада 140—145 см). Раскрыццё выявіла гарызантальнае чляненне і вялікае з рэнесансавай прафіліроўкай акно над парталам. Па баках ад цэнтральнай вертыкальнай восі «партал — акно» па ўсёй плоскасці фасада сіметрычна размешчана шэсць ніш. У верхнім ярусе — па дзве з кожнага боку акна, у ніжнім — па адной паабапал партала. У нішах пасля расчысткі знойдзены рэшткі даўняга жываnicy. Невялікія ўчасткі сцяны (часам па некалькі квадратных сантыметраў) пакрыты охрыста-зялёнай фарбай з лучыстымі пісяжкамі — слядамі фрэскавай дэталізацыі. Хімічны аналіз пацвердзіў даўнасць гэтых жывапісных фрагментаў.
Наяўнасць жывапісу на фасадах дзвюх (уніяцкай і праваслаўнай) цэркваў у Мінску не толькі гаворыць аб пэўнай культурнай традыцыі і мастацкай адметнасці такога тыпу збудаванняў, але і зазначае верагодную распаўсюджанасць гэтай з’явы ў Беларусі, дазваляе зрабіць дапушчэнне аб наяўнасці ў XVI — пачатку XVII ст. невядомай раней архітэктурнай школы ў беларускім дойлідстве.
Далейшае існаванне рэнесансавых тэндэнцый звязана з развіццём у Мінску архітэктуры барока, якое пачалося ў гэты ж перыяд разам з пашыраннем мураванага будаўніцтва горада. У літаратуры і тэатры, музыцы і выяўленчым ма-
стацтве барока, бадай, самая складаная і супярэчлівая з’ява, якая яшчэ да сённяшняга дня — карта з мноствам белых плям, прадмет эстэтычнага вывучэння, повад для спрэчак і дыяметральна супрацьлеглых высноў.
Прычынай такога становішча з’яўляецца тое, што ва ўсіх названых мастацтвах, акрамя архітэктуры, барока ў выніку сваёй супярэчлівай паставы, тэматычнай усеабдымнасці не стварыла адзінай строга рэгламентаванай канцэпцыі стылю ў кожным з гэтых
густам, светапоглядам, але не спалучаных маналітным структурным законам мастацкага адзінства.
Барочны эстэтычны светапогляд вырас з адраджэнскага індывідуалізму як рэакцыя на ўскладненне грамадскіх адносін у Еўропе XVI—XVII стст. Мастацтвазнаўства разглядае барока як мадэрн XVII ст., які ўвабраў у сябе і своеасабліва адлюстраваў становішча і клопаты тагачаснага свету, з’явіўся апасродкаваным адбіццём і рэакцыяй на зараджэнне новых буржуазных адносін, распаўсюджванне
Касцёл і кляштар дамініканцаў (XVII—XVIII стст.). Малюнак і рэканструкцыя В. Сташчанюка.
мастацтваў. Творчы эстэтычны працэс распадаецца тут на мноства блізкіх цячэнняў, накірункаў і мастацкіх індывідуальнасцей, народжаных і аб’яднаных адной эпохай,
рэфармацыі і ерасей, прыродазнаўчыя і матэматычныя адкрыцці ў галіне оптыкі, механікі і перспектывы, быў водгукам крайніх пазіцый і ідэйнай барацьбы.
Зацікаўленасць мастацтва барока ўсім комплексам грамадскіх праблем заканамерна вызначыла дыялектычны характар самой яго эстэтыкі як нацыянальнага мастацкага светапогляду ў адрозненне ад метафізічнага універсалізму эстэтычных канцэпцый готыкі і класіцызму. У гэтым быў станоўчы
стацтва барока ў Беларусі супала з важным пунктам яе дакастрычніцкай гісторыі. Хваляй прайшоў кальвінізм, спарадзіўшы ерасі і секты. Філосафы і вучоныя, багасловы і мастакі, шляхта і гараджане сутыкнуліся ў канфрантацыі аб пытаннях веры і дзяржавы, улады і будучыні.
Скрыжаванне вуліц Дамініканскай і Валоцкай (сярэдзіна XIX ст.). Малюнак і рэканструкцыя В. Сташчанюка.
элемент эстэтыкі барока, які дазволіў яму завалодаць цэлай Еўропай і пераступіць межы кантынента, стварыць шэдэўры нацыянальнага мастацтва, адлюстроўваючы адначасна гістарычны працэс узлёту і змяркання чалавечага духу.
Зараджэнне і станаўленне ма-
Развіццё барока супала з контррэфармацыяй, зараджэннем нацый, утварэннем нацыянальных дзяржаў і абсалютных манархій. Эстэтычныя прынцыпы новага мастацтва былі выкарыстаны контррэфармацыяй і абсалютызмам. Аднак некананічная эстэтыка барока была досыць гнуткай. Яна пранікла
незалежна ад веравызнання да самых нізоў, у горад і бюргерства, закранула вулічны вандроўны тэатр і фальклор. Стыль барока ў архітэктуры меў выразнае канструкцыйнае, дэкаратыўнае, структурна-вобразнае, пластычнае і эстэтычнае выяўленне. Галоўныя яго прыкметы: дынамізм кампазіцыі, ілюзія руху, выяўленая цераз крывалінейнасць і абцякаемасць формы, якая разгортваецца ў прасторы, «перацякаемасць» адных аб’ёмаў у другія, сумяшчэнне розных маштабаў і мас, перавага вобраза і формы над будаўнічым матэрыялам, імкненне да адзінага кампазіцыйнага цэнтра.
КНІГІ ОНЛАЙН
