Рэлігія і царква на Беларусі
Энцыклапедычны даведнік
Памер: 248с.
Мінск 2015
Гродзенскі езуіцкі кале-гіум).
ГРОДЗЕНСКАЯ — ГРОДЗЕНСКІ
79
Гродзенскі касцёл імя св. Францыска Ксаверыя (б Гродзенскі езуіцкі калегіум).
Гродзенскі езуіцкі кале-гіум. Інтэр'ер касцёла.
мернай цэглай-пальчаткай цёмна-чырвонага коле-ру. У 1980 археолагі правялі даследаванні яе рэш-ткаў. Царква ўяўляла сабой 6-слуповы 3-нефавы храм з 3 прамавугольнымі ў плане апсідамі. Даў-жыня яго 12,5 м, шырыня 3,8 м, даўжыня падку-пальнай прасторы 3,35 м. Сцены (таўшчыня 1—1,1 м) складзены з плінфы ў тэхніцы рознаслаё-вай муроўкі. У верхнія часткі сцен і скляпенні былі ўмураваны керамічныя збаны (галаснікі). Фа-сады былі аздоблены лапаткамі, маёлікавымі пліт-камі квадратнай і трапецападобнай формы, устаў-камі з абчасаных паліраваных валуноў. Падлога, выкладзеная маёлікавай пліткай жоўтага, зялёнага і карычневага колеру разнастайнай формы, сваім малюнкам нагадвае падлогу Гродзенскай Ніжняй царквы. Храм загінуў у час пажару каля 1654. У пачатку 18 ст. рэшткі яго разабраны, а пры будаў-ніцтве манастыра базыльянак, якое пачалося ў 1720, засыпаны будаўнічым друзам. На гэтым месцы з 2-й палавіны 17 ст. размяшчаліся магіль-ныя СКЛЯПЫ. І.М.Чарняўскі.
Ц’бдЗЕНСШ РЬІМСКА-КАТАЛІЦКАЯ ЕПАРХІЯ, Гродзенская дыяцэзія — адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка рымска-каталіцкай царквы на Беларусі ў межах Гродзен-скай вобл. Утворана 13.4.1991. Уваходзіць у склад Мінска-Маіілёўскай архіепархіі (арцыбіскупства). Mae 152 парафіі (на 1.1.1995). Існуюць курыя, Вы-шэйшая духоўная семінарыя, катэхізічны ін-т (рыхтуе выкладчыкаў катэхізіса для дзяцей).
ГРбдЗЕНСКІ ЕЗУІЦКІ КАЛЕГІУМ — на-вучальная ўстанова ў Гродне ў 1625—1773. Уклю-
чаў вучэбныя і жылыя памяшканні, б-ку (у 1773 — 2373 кнігі), аптэку (засн. у 1687), сад, гаспадарчыя будынкі, касцёл Францыска Ксаверыя. Пабудовы калегіума займалі цэлы квартал горада. Калегіум складаўся з 2 аддзяленняў: малодшага, якое мела 5 класаў (апошні — 2-гадовы), і старэйшага, 3-гадо-вага. Выкладаліся традыц. для калегіума прадме-ты: «сем вольных мастацтваў», тэалогія, класічныя мовы і інш. 3 1667/68 навуч. г. ўсе настаўнікі ка-легіума мелі вучонае званне прафесара. У 1707 пры калегіуме адкрыта музычная бурса, пры ёй дзейнічала капэла (у 1773 мела 63 музычныя ін-струменты). На 1773 калегіум валодаў 7 фальвар-камі і 25 вёскамі ў Гродзенскім пав. Пасля рос-пуску ў 1773 ордэна езуітаў будынкі і маёмасць калегіума перададзены Адукацыйнай камісіі, паз-ней — урадавым установам. Касцёл ператвораны ў фарны (прыходскі). Калегіум адыграў значную ролю ў пашырэнні ўплыву каталіцкай царквы на Беларусі, яго дзейнасць спрыяла зацвярджэнню еўрап. сістэмы адукацыі на Гродзеншчыне. У ліку яго выхавальнікаў асветнік і астраном М.Пачобут-Адляніцкі. Т.Б.Бліном.
ГРддЗЕНСКІ 7ЖАН(5чЫ манасть'ір РАСТВА БАГАРОДЗІЦЫ, Гродзенскі манастыр базыльянак. Заснаваны ў 1633 як уніяцкі пры б. правасл. Прачысценскай царкве. Пабудаваны майстрамі гродзенскай архі-тэктурнай школы. У 1642 уніяцкі мітрапаліт КСялява загадаў перадаць базыльянкам «на веч-ныя часы пляцы, якія пустуюць, незаселеныя, ля-жаць направа ад Прачысценскай царквы і на за-хад ад яе, аж да каралеўскага замка». У 1647 пажар
80
ГРОДЗЕНСКІ — ГРОДЗЕНСКІ
вынішчыў значную частку горада, а разам з ёй і Прачысценскую царкву. Пазней базыльянкі пабу-давалі тут драўляны храм Раства Багародзіцы і жылыя памяшканні. У 1720 манасгыр зноў зні-шчаны пажарам. У тым жа годзе пачалося будаў-ніцтва мураванай царквы і жылых памяшканняў пад кіраўніцтвам архітэктара Іосіфа Фантаны III на сродкі уніяцкага мітрапаліта К.Кішкі. Нягле-дзячы на пашкоджанні ад пажару 1754, буд-ва бы-ло закончана, у 1756 манастыр асвячоны. Пасля скасавання Брэсцкай уніі 1596 Полацкім царкоў-нам саборам 1839 манастыр у 1843 пераўтвораны ў праваслаўны. У 1848 царква адрамантавана, яе новы іканастас размяшчаўся ва ўсходняй частцы, а ўваход зроблены ў б. алтарнай (заходняй) час-тцы. У 1860-я г. прыбудавана царква св. Сергія Раданежскага. У 1891 у заходняй частцы манас-тырскага комплексу пабудаваны 2-павярховы гасп. корпус. У 1-ю сусв. вайну царква Раства Багародзіцы пашкоджана. Манастыр дзейнічаў да 1960. Манашкі з яго выселены ў Жыровічы. Да 1977 у будынках комплексу знаходзіліся роз-ныя ўстановы. У 1977—92 у адрэстаўрыраваных памяшканнях размяшчаўся Бел. дзярж. музей гіс-торыі рэлігіі. У чэрвені 1992 сваю дзейнасць адна-віў Свята-Раства-Багародзіцкі жаночы правасл. манастыр.
Літ.: Гродненскнй Свято-Рождество-Богороднцкнй женскнй монасгырь. М., 1999. Л.АКарн/лам.
ГРЙДЗЕНСКІ кляштар бернадзін-ЦАУ. Пабудаваны ў 1595—1618 у Гродне на зям-лі, ахвяраванай ордэну бсрнардзінцаў Аляксандрам Ягелончыкам у 1494, у 1586 фундацыя пацвер-джана каралём Стафанам Баторыем. У 1595 па просьбе ксяндза Гродзенска^а фарнаіа касцёла Ф.Ка-напацкага бернардзінцы прынялі фундацыю і па-сяліліся на зямлі каля касцёла св. Крыжа, ахвяра-ванай ордэну Г. Друцкай-Сакалінскай. У 1596
Гродзенскі жаночы мана-стыр Раства Багародзіцы.
Я.Тарасевіч ахвяраваў бернардзінцам зямлю no-634, пасля чаго фундацыя была прынята генера-лам ордэна і зацверджана каралём. У 1602 закла-дзены касцёл Знаходжання св. Крыжа, які быў па-будаваны ў 1615—17 на сродкі Жыгімонта III Ва-зы, Л.Сапегі, Е.Валовіча і інш.; інтэр’ер аздоблены на сродкі Масальскіх, у 1618 асвячоны віленскім біскупам Я.Валовічам. Касцёл (3-нефавая базіліка з паўцыркульнай апсідай, архітэктура спалучае элементы готыкі і ранняга барока), 2-павярховы жылы корпус (прыбудаваны з паўднёвага боку касцёла, планіроўка галерэйная), 4-ярусная вежа-званіца ўтвараюць прамавугольны замкнёны двор. У 1622 у кляштары часова працавалі ві-ленскія курсы. Да 1637 быў у складзе польскай правінцыі ордэна бернардзінцаў, потым у яго малапольскай правінцыі, у 1733 увайшоў у лі-тоўскую правінцыю. У 1656 комплекс пацярпеў ад пажару ў час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—67. У 1682 у перабудаваным будынку жыло 30 манахаў. Бернардзінцы выконвалі пас-тырскую апеку над кляштарамі бернардзінак і брыгітак, дзе былі капеланамі і духоўнікамі. У 17—18 ст. у кляштары збіраліся павятовыя сей-мікі. У пачатку 19 ст. пры кляштары працавала прыватная пачатковая школа. У 1677 з Нясвіжа ў Гродна пераведзены філасофскія курсы. У 1813 на курсах было 13 клерыкаў. У 1853 кляш-тар зачынены, касцёл стаў прыходскім, у ім вянчалася Э.Ажэшка. У 1990 будынкі кляштара вернуты рымска-каталіцкай царкве, дзе размяс-цілася Вышэйшая рымска-каталіцкая духоўная семінарыя. Л.Л.Карнйам
ГРбдЗЕНСКІ КЛЯШТАР БРЫГІТАК. Зас-наваны ў Гродне ў 1630-я гады для манашак ордэ-на брыгітак і брыгітан маршалкам ВКЛ К.Веся-лоўскім і яго жонкай А.М.Сабескай. Першай ігу-менняй у 1640 была люблінская ваяводзінка Г.Са-беская. У 1642 пачалося будаўніцтва касцёла, які атрымаў назву Звеставання Дзевы Марыі і ў 1651 асвячоны віленскім біскупам Е.Тышкевічам. У касцёле захоўваліся рэліквіі св. Клімента (заступ-ніка горада). Да касцёла прылягаў прамавугольны ў плане жылы корпус. Кляштарны комплекс пабу-даваны ў стылі ранняга барока, уключаў таксама гаспадарчыя будынкі, драўляны лямус, званіцу, быў абнесены мураванай агароджай з 4 брамамі і шасціграннымі вежамі па вуглах. У кляштар пры-малі дзяўчат са шляхецкіх і магнацкіх сем’яў. Звычайна тут жыло 20—30 манашак (у 1745—31). Духоўнікамі былі ксяндзы-бернардзінцы. У 1752 брыгіткі адмовіліся ад іх паслуг, да 1759 духоўні-камі былі дамініканцы, кармеліты, езуіты. Гал. храмавыя святы: Звеставанне Дзевы Марыі, свя-тых Кацярыны, Клімента, Аўгусціна і Брыгіты,
ГРОДЗЕНСКІ — ГРОДЗЕНСКІ
81
апостала Пятра. У 1684 віленская друкарня фран-цысканцаў спецыяльна для манашак кляштара надрукавала дапаможнік з малітвамі і апісан-нем правядзення богаслужэнняў. А.Сабеская ад-пісала кляштару мяст. Крамяніца, фальваркі Князева, Мартынаўшчына, Вузлаўцы, Шылаві-чы, Задвор’е, Рагозніца, пакінула спецыяльны капітад на шпіталь пры кляштары для 6 старых жанчын. 3 канца 18 ст. ў кляштары выхоўвалі дзяўчатак-сірот са шляхецкіх сем’яў. Кожны год кляштар водным шляхам адпраўляў у Крулявец (Кёнігсберг, цяпер Калінінград) збожжа, а ад-туль прывозіў для горада і наваколля соль, жа-леза, посуд. У 1842 рас. ўлады закрылі кляштар. У яго памяшканні пасялілі манашак з зачыне-ных кляштараў бенедыкцінак у Нясвіжы, бры-гітак у Луцку, дамініканак у Навагрудку. У канцы 19 ст. іх было 5. У 1908 перададзены ордэну Свя-той сям’і з Назарэта — назарэпянкам. Пасля 2-й сусветнай вайны ў будынках размяшчаліся медыцынскія ўстановы. У 1990 касцёл пера-дадзены вернікам рымска-каталіцкай царквы, 2.6.1992 яго асвяціў арцыбіскуп Т.Кандрусевіч.
Л.А. Карнілам.
,гр6дзенскі кляштар францыс-КАНЦАў. Існаваў у 17—19 ст. Засн. ў г. Гродна ў 1635 упіцкім старостам Яўстахіем Курчам з жонкай Зузанай. Фундацыя на падараванне кляш-тару фальварка Панямонь зацверджана каралём Уладзіславам IV 13.4.1639. Касцёл яшчэ згадваец-ца ў 1675 як драўляны, мураваны упершыню ўпа-мінаецца ў 1700. Кансекраваны (асвячоны) у го-нар Панны Марыі Анёльскай біскупам інфлян-цкім Юзафам Пузынаю (1744), пасля пажару і ад-
наўлення ў 1761 —біскупам-суфраганам беларус-кім Феліксам Тавянскім. Званіца пабудавана ў 1753, да сярэдзіны 18 ст. адносіцца і будаўніц-тва корпуса кляштара. Фундатарамі алтароў і аргана былі жонка кашталяна мсціслаўскага Канстанцыя Лазова (з Юндзілаў) і навагрудскі ваявода Радзівіл. Парафія пры касцёле ўтворана ў 1744. Акрамя касцёла і кляштарнага корпу-са мураванымі былі стайня і бровар. Бібліятэ-ка налічвала 533 тамы (1804). Кляштар скасаваны ў 1832; касцёл застаўся як парафіяльны, у 1922—27 у ім служыў М.М.Колббе. Помнік архітэктуры рэспубліканскага значэння. А.А.Ярашлвіч.
82
ГРОДЗЕНСКІ — ГРОДНЕНСКНЕ
ГРОДЗЕНСКІ ФАРНЫ КАСЦЁЛ П р a -ч ы с т а й Божай Маці (фара Вітаўта). Існаваў у 14 — сярэдзіне 20 ст. ў Гродне ў заход-няй частцы Старога рынку (Гандлёвая плошча). Упершыню ўпамінаецца ў 1389 у грамаце вяліка-га кн. ВКЛ Вітаўта. У 1494 «абноўлены» вялікім кн. Аляксандрам, у 1551 —каралевай Бонай. Па-водле гравюры Г.Адэльгаўзера — М.Цюнта 1568, на якой касцёл названы «польскім храмам у гора-дзе», уяўляў сабой драўляны аднанефавы прамаву-гольны ў плане будынак з 2-схільным дахам і прылеглай вежай-званіцай. У 1584—86 паводле распараджэння караля Стафана Баторыя драўля-ны касцёл перабудаваны на мураваны з удзелам італьянскага майстра А.Дзігрэпа. Трохнефавы зальны храм (58,6 х 23 м) меў рысы готыкі і маньерызму. Цэнтральны неф пераходзіў у больш нізкі прэсбітэрый, завершаны трохграннай алтарнай апсідай. Гал. фасад быў вылучаны высо-кай прамавугольнай у плане 4-яруснай вежай-зва-ніцай, завершанай фігурным купалам. Па баках да яе прымыкалі 2 баявыя вежы. 3 паўночнага бо-ку ад прэсбітэрыя далучалася сакрысція, з поўдня прыбудавана капліца. Бакавыя сцены былі ўмаца-ваны контрфорсамі ў выглядзе пілястраў, аб’ядна-ных уверсе аркамі, прарэзаны вузкімі стральчаты-мі вокнамі. Храм пашкоджаны пажарамі (1753,
КНІГІ ОНЛАЙН
