КНІГІ ОНЛАЙН

Рэлігія і царква на Беларусі

Энцыклапедычны даведнік

Памер: 248с.

Мінск 2015

253.28 МБ

ПАЛОМНІЦТВА (ад лац. palm пальма) — падарожжа вернікаў да святых месцаў з надзеяй атрымаць звышнатуральную дапамогу. У стара-жытнасці цэнтрамі П. былі храмы Амона ў егі-пецкіх Фівах, Азірыса ў Абідосе, Апалона ў Дэль-фах і інш. У хрысціян П. пачалося з 4 ст. ў Па-лесціну (адтуль паломнікі звычайна прывозілі пальмавую галіну, ад гэтага і назва «П»). П. адыг-рала значную ролю ў падрыхтоўцы крыжовых па-ходаў. Для заахвочвання П. і з мэтай рэліг. прапа-ганды складаліся шматлікія пуцяводныя даведні-кі, многія з якіх, як і апісанні П., сталі ўрэшце важнымі гіст. крыніцамі. Акрамя Палесціны (месца П. для хрысціян, іудзеяў і мусульман) П. ажыццяўляецца ў інш. св. месцы: ў правасл. — у Канстанцінопаль (у сярэднія вякі), на гару Афон
Да арт. Па-кровы Бага-родзіцы. Па-кроў. 1751. Бе-ларуская іканапісная школа.
(Грэцыя); у католікаў — у Рым і Ларэта (Італія), у Лурд (Францыя); у мусульман П. (хадж) — у Меку і Медыну (Саудаўская Аравія); ламаістаў — у Лхасу (Кітай); у індусаў — Ілахабад і Варанасі (Бенарэс, Індыя); у будыстаў і сінтаістаў — Нара (Японія).
ПАМАЗАНІК — асоба, над якой адбыўся абрад памазання ялеем. У іудаізме і хрысціянстве П. называюцца прарохі, першасвяшчэннікі, ма-нархі, якія праз абрад памазання атрымоўваюць сваю ўладу быццам бы ад самога Бога. У Новым запавеце П. называецца Ісус Хрыстос.
ПАМІНАННЕ — 1) сшытак з імёнамі асоб (жывых і памерлых), якіх свяшчэннік павінен упомніць у час набажэнства. 2) Царк. рытуал па-мінання памерлых на 3-і, 9-ы, 40-ы дзень пасля іх канчыны, а таксама.ў гадавіну смерці. П. робіцца таксама ў час літургіі, калі свяшчэннік пералічвае занесеныя ў спецыяльны спіс (памінанне) імёны. У правасл. царкве маюцца і асобыя дні П. памер-лых, у якія блізкія і родныя наведваюць моплкі, а таксама ўзносяць малітвы Богу, спадзяючыся на яго міласць да душ нябожчыкаў.
ПАНІХІДА (грэч. pannychida усяночная) — хрысціянская царк. служба па нябожчыку, а так-сама ў гадавіну яго смерці. Існуюць таксама ўся-ленскія П. ў памяць пра ўсіх памерлых. П. грама-дзянская — агульны сход тых, хто прыйшоў на пахаванне, прысвечаны памяці памерлага; жалоб-
240
ПАНТЫФІКАТ — ПАПСТВА
ны мітынг каля труны (урны з прахам) з разві-тальнымі прамовамі перад пахаваннем.
ПАНТЫФІКЛТ (лац. pontipicatus) — у ката-ліцкай царкве ўлада і час праўлення nanot рммска-га. Адзін з тытулаў папы з 5 ст. — вярхоўны цан-тыфік.
ПАНТЭІЗМ (ад грэч. pan усё + theos Бог) — рэлігійнае і філасофскае вучэнне, якое збліжае або атаясамлівае Бога з навакольным светам. Паняцце «П.» уведзена нідэрландскім тэолагам Й.Фаем (1709). Пантэістычныя тэндэнцыі праяўляюцца ў ерэтыч-най містыцы сярэдніх вякоў, характэрны для на-турфіласофіі эпохі Адраджэння. У розных вучэн-нях П. выражае натуралістычныя, матэрыялістыч-ныя або ідэалістычныя тэндэнцыі. Прыхільнікі адной плыні імкнуліся да ўзмацнення рэліг.-міс-тычнага зместу тэалогіі шляхам растварэння пры-роды ў Богу, сцвярджаючы, што Бог існуе ва ўсіх рэчах, з’явах, працэсах як звышнатуральны пача-так (Іаан Скот Эрыўген, Н.Мальбранш, сучасныя філосафы-персаналісты). Прадстаўнікі 2-й плыні лічылі, што менавіта Бог раствараецца ў прыро-дзе, што Сусвет нікім не створаны і кіруецца аса-бістымі законамі, што сама прырода і ёсць сап-раўды Бог (Дж.Бруна, Б.Спіноза, І.Г.Гердэр). Гэта тэндэнцыя грунтуецца на гілазаістычных ідэях старажытнасці, на прынцыпах натуралізму сярэд-нявечча і з’яўляецца падставай для атэістычных поглядаў. Вядомы выпадкі і эклектычнага змя-шэння элементаў гэтых плыней. Аднак усе тыпы П. аб’ядноўвае прынцып адмаўлення асабістай персаніфікацыі Бога, які недасягальна ўзвышаец-ца над Сусветам і чалавекам паводле тэалагічных сістэм т. зв. аўраамічных рэлігій (хрбісціянства, іс-
ламу і іудаізму). На практыцы канцэптуальныя высновы П. прыводзяць да змены тэацэнтрычнай мадэлі Сусвету інш. парадыгмамі — космацэн-трычнай або антрапацэнтрычнай. На падставе ідэі П. аб стварэнні свету бесцялесным сусв. ду-хам ці розумам, што знаходзіцца ў самой прыро-дзе, нямецкія філосафы Ф.Шэлінг і Г.Гегель спра-бавалі прымірыць супярэчнасці паміж духоўным і матэрыяльным пачаткамі быцця. АЛЦітайц.
ПАНЦЕАЯЙмбн (усвецеРажноўскі Павел Стафанавіч; 21.10.1867, г. Касграма, Расія — 30.12.1950) — праваслаўны царкоўны дзеяч Бела-русі, мітрапаліт. Скончыў ваенна-інжынернае ву-чылішча, духоўныя курсы пры Казанскай Духоў-най акадэміі. У 1897 прыняў манаства. У 1906— 13 настаяцель Маркава манастыра ў Віцебску. У 1913 пасвячоны ў епіскапа, у 1913—20 вікарны епіскап дзвінскі. У 1920 Маскоўскім патрыярха-там прызначаны епіскапам пінскім. У 1922 з-за нязгоды з польскімі ўрадавымі «Часовымі праві-ламі» аб правасл. царкве пазбаўлены ўладамі ка-федры і да 1939 знаходзіўся пад наглядам у роз-ных манастырах Польшчы. У 1939—40 патрыяр-шы экзарх Заходніх Беларусі і Украіны. У 1940—41 архіепіскап гродзенскі, у 1941—44 ва ўмовах ня-мецка-фашысцкай акупацыі мітрапаліт мінскі і ўсяе Беларусі. У ліпені 1944 выехаў у Германію. У 1946 разам з большасцю бел. епіскапаў, якія эмі-грыравалі, перайшоў пад юрысдыкцыю рус. пра-васлаўнай царквы ў замежжы. Пахаваны на могіл-ках у прыгарадзе г. Мюнхена. У 1987 перазахава-ны на рус. гіст. могілках каля г. Вісбадэн.
Літ.: Г а р 6 і н е к і ІО. Беларускія рэлігійныя дэеячы XX ст.: Жыццярыс. мартыралогія. успаміны. Мн.; Мюнхен, 1999; М а ртос А. Беларусь в нстормческой, государствснной н цер-ковной жнзнм. Мн., 2000. ГМ.Шзйкін.
ПАПА РЬІМСКІ — глава каталіцкай цар-квы і вярхоўны правіцель (абсалютны манарх) дзяржавы-горада Ватілкан. Выбіраецца канклавам пажыццёва /з галасоў + 1 голас (з 1389 толькі з кардыналаў). Згодна з догматам каталіцкай цар-квы, які прыняты на I Ватыканскім саборы ў 1870, П.р. лічыцца бязгрэшным у справах веры і маралі. У афіц. спісе П.р., які выдаецца Ватыка-нам, 262 папы. 3 1523 папскі прастол займалі толькі італьянцы. Традыцыя парушана ў 1978, Ka-Ai папай абраны польскі кардынал Караль Вайты-ла, які прыняў імя Іаан Павел 11.
ПАПЕРЦЬ — пляцоўка перад уваходам у царкву ў выглядзе невялікай галерэі або ганку. Неабходны атрыбут хрысц. храма. На П. звычай-на збіраліся жабракі ў чаканні міласціны.
пАпства — рэлігійны цэнтр каталіцкай царквы, які ўзначальвае папарымскі. Узнік на базе
ПАРАФІЯ — ПАТРЫСТЫКА
241
рымскага епіскапства ў 5 ст. У 8 ст. была створана папская дзяржава — Папская вобл. — у выніку перадачы папе рымскаму зямель вакол Рыма французскім каралём Піпінам Кароткім. У сярэд-нявеччы П. змагалася за прэрагатыву царк. улады над свецкай, выступала з ініцыятывай крыжовых паходаў. У 14 ст. падпарадкавалася французскай кароне, і ў 1309—77 рэзідэнцыя пап знаходзілася ў французскім горадзе Авіньёне. У эпоху Рэфар-мацыі, якая прывяла да стварэння самастойных пратэстанцкіх цэркваў, роля П. стала менш знач-най. У 1870 у сувязі з уключэннем Рыма ў склад італьянскай дзяржавы Папская вобл. была ліквіда-вана. У 1929 паводле Латэранскага пагаднення па-па рымскі абвешчаны галавой суверэннага горада-дзяржавы Ватнікан. 3 2-й палавіны 20 ст. П. пра-водзіць п^літыку адаптацыі каталіцкай царквы да сучасных культурна-гіст. умоў.
ПАРЛфІЯ (грэч. рагоесіа царкоўны прыход), п л я б а н і я — у рымска-каталіцкай царкве прыход, ніжэйшая тэрытарыяльная царкоўна-ад-міністрацыйная адзінка епархіі (д ы я ц э з a , д ы я ц э з і і). Узначальваецца про(^ашчам. П. аб’ядноўваюцца ў дэканат. На тэр. П. акрамя па-рафіяльнага (фарнага) касцёла могуць быць філі-яльныя касцёлы і капліца. Тэрмін «П.» на Белару-сі ўжываўся і ва уніяцкай царкве.
ПАРбх, гл. ў арт. Пробашч.
ПАСЛУШНІК — асоба, якая рыхтуецца да пастрыжэння ў манахі. Прымае зарок жыцця ў манастыры, у адпаведнасці з манастырскім стату-там выконвае розныя послухі (звычайна т.зв. чор-ная, фізічная праца ў манастыры).
ПАСТАР (лац. pastor пастыр, пастух) — слу-жыцель культу ў плынях пратэстантмзму, якія адмаўляюць інстытут свяшчэнства (не прызнаюць духавенства асобнымі пасрэднікамі паміж Богам і звычайнымі вернікамі). Выбіраецца, як і прэсві-тэр, рэліг. абшчынай са свайго асяроддзя. Пры-хільнікі калбвінізму на Беларусі выкарыстоўвалі ў дачыненні да П. таксама тэрмін міністр.
ПАТРАЛбгіЯ (лац. patres айцы + logos ву-чэнне) — у каталіцызме і праваслаўі раздзел тэа-логіі, у якім вывучаюцца і каменціруюцца вучэн-ні «айцоў і настаўнікаў» царквы, апісваюцца іх жыццё і дзейнасць. У правасл. П. абгрунтоўваец-ца выключнае значэнне для хрысціянства твораў Васіля Вялікаіа, Грбііорыя Баіаслова, Іаана Златавус-та, Афанасія Александрыйскаіа. У каталіцызме ад-розніваюць П. і патртстыку. У адрозненне ад патрыстыкі, у якой даследуюцца творы толькі «ай-цоў і настаўнікаў» царквы, у каталіцкай П. разгля-даецца спадчына і інш. тэолагаў. Найб. папуляр-
насцю ў каталіцкай П. карыстаюцца творы Іерані-ма, Аўгусціна, Амвросія. У пратэстантызме вучэн-ні «айцоў і настаўнікаў» царквы не лічацца выяў-леннем божага адкрыцця, а разглядаюцца як тво-ры, дзе выкладаецца асабісты погляд аўтара на тыя ці інш. рэліг. пытанні. Пераадольванне даг-матызму ў даследаванні твораў «айцоў і настаўні-каў» царквы характарызуе сучасную каталіцкую і правасл. тэалогію.
ПАТРЫСТЫКА (ад лац. patres айцы), п а т -рыстычная літаратура — кананічна зацверджаныя творы айцоў царквы — рымскіх і візантыйскіх багасловаў, ідэолагаў філасофска-тэа-лагічнага вучэння і дактрын хрысціянскай цар-квы 2—8 ст., а таксама бібліяграфія і даследаван-ні па гэтым прадмеце. Сфарміравалася ў перыяд распаду познаант. грамадства, выкарыстоўвала яго культурныя традыцыі. Гал. змест П. — аб-грунтаванне, тлумачэнне і прапаганда прынцыпаў хрысц. рэлігіі, барацьба супраць язычніцтва, пале-міка з ератычнымі плынямі ўнутры хрысціянства. Адыграла важную ролю ў фарміраванні ідэалаў культуры сярэдневякоўя, разуменні духоўнага све-ту чалавека таго часу.
П. ўключае царк. жанры пісьменнасці: экзеге-тыку (тлумачэнні), гамілетаку, палемічныя трак-таты-памфлеты, казанні, павучанні, агіяграфічную літаратуру, гімнаграфію (песнапенні). У выніку падзелу раннехрысц. тэалогіі на заходнюю і ўсходнюю ў 5 ст. вылучыліся адносна самастой-ныя плыні П.: лац. і грэка-візантыйская. Лац. П. мела больш рацыяналістычны характар, грэка-ві-зант. аддавала перавагу алегарычнай і сімвалічнай экзегезе (тлумачэнню). У лац. П. вялікае значэнне мелі творы Юсціна, Тэртуліяна, Амвросія Меды-яланскага, Ераніма, Грбіюрыя Вялікага-, цэнтраль-нае месца ў ёй належыць Аўгусціну Аўрэлію (Бла-жэннаму, 354—430), «Споведзь» якога вызначаец-ца глыбінёй псіхалагічнага аналізу і зрабіла ўплыў на сусв. літаратуру. 3 грэка-візант. пісьменнікаў найб. вядомыя: Аўанасій Александрмйскі (аўтар «Жыція Антонія»), Васіль Кесарыйскі (Вялікі, аў-тар «Шастаднева»), паэт Грыгорый Назіянзін (Ба-гаслоў), Грыюрый Ніскі (аўтар «Дыялога пра ду-шу»), гамілетык Іаан Златавуст, філосаф loan Да-маскін (аўтар трактата «Крыніцы ведаў»). Творы лепшых патрыстычных пісьменнікаў з’яўляюцца яскравымі прыкладамі паэтычнага мастацтва (вер-шы Іаана Дамаскіна, лірыка і паэмы «Пра мой лёс», «Пра пакуты маёй душы» Грыгорыя Назіян-зіна), эпісталярнага (Васілій Вялікі) і гістарыягра-фічнага (Аўгусцін Аўрэлій) жанраў. У Стараж. Ру-сі перакладныя творы візант. літаратуры распаў-сюджваліся з 10 ст. На ўзор грэч. анталогій Іаана Златавуста тут узнікалі свае «Златавусты», «Златас-труі», «Ізмарагды» і інш. зборнікі павучанняў. Уп-лыў грэка-візант. П. асабліва адчувальны ў «сло-