Rodnaja mowa ŭ światyniach
Адам Станкевіч
Памер: 200с.
Вільня 1929
— 32 —
33 —
(Jznoiiza treci meksykanski sabor prowincyjanalny u 1585 h. damahajecca, kab ,,biskup ekzamienawau ksiandzou krajoucau, ci й dastatacnaj miery waladajuc mowaj krajowaj".
Pastanowy hetyja tak wyrazna haworac ab rodnaj mowie й Kasciele, sto nie patrabujuc jany nijakaha blizsaha wyjasnierinia, abo tlumacehnia.
Hie nia tolki miajscowaje kascielnaje prawa adnosna prawa mowaii u zycci relihijnym spatykajem my u history!; spatykajem my takza й hetaj sprawie i prawa ahulnaje, adnosna usiaho Kasciola na Qsim swiecie.
Tak napryklad IVy ahulny Sabor Lateranski й 1215 h. cwiorda pastanaulaje, sto dziela roznasci u Kasciele abradau i mowaii biskupy pawinny usiudy miec takich ludziej, jakija „mohuc adpraiilac sluzbu Bozuju u roznych abradach i mowach“.
Ahulny Sabor Trydenski, jaki adbyusia й XVI w., pastanawiil, kab duchawienstwa pa kascioiach hawaryla nawuki й rodnaj mowie riarodaii.
Nowy Kodeks Kascie.lnaha Prawa takza hetaj sprawy mauckom nia minuu. Kanon 1332 wymahaje ad duspastyraii, kab jany u dni niadzielnyja i swiatocnyja wyjasniali narodu praiidy wiery mowaj datasawanaj da jaho paniaccia. H jakajaz mowa, kali nia rodnaja, najbols datasawanaja da paniaccia narodu? Jasna, sto mowa rodnaja.
Nielha tut nia uspomnic jasce najnawiej
saj pastanowy prowincyjanalnaha Synodu u Hispanii й m. Tarragonie, jaki adbyusia й astatnich hadoch. Wosza pastanoulena tarn, kab na ziemlach KataloncaQ u katechizacyi i kazahniach karystacca mowaj katalonskaj. Miz insym pastanowa heta paklikajecca na pastanowu z h. 1591 й tymza miescie takohaz saboru, jaki jasce i tady pryznau prawa й Kasciele rodnaj mowie.
Hetych usich wyzej wylicanych pastanowaii Kasciola sto da rodnaj mowy й Kasciele az nadta nam chopic, kab prakanacca, sto Kasciol sapraudy sanuje i pryznaje u Swiatyni prawa koznaj mowie. , .
(Jznoiiza й astatnich hadoch sw. Hjciec u Indyi, Chinach, Japonii kiraunictwa Kasciola darucaje tamtejsym biskupam i misyjanaram, jakija rodnaj mowaj lahcej mohuc trapic da sercaii swaich bratoil.
Usio heta dla nas Bielarusau josc parukaj, sto i nasa mowa bielaruskaja maje prawa йгуссіа й Kasciele, aby my sami razumieli patrebu hetaha i wykazali sapraiidnaje zadahnie. Pad wysokim miznarodnym st^pham Sw. Kasciola josc miejsca i nasaj mowie, i nasaj kultury, i nasamu narodu.
35 —
V.
Bietaruskaja mowa й Swiatyniach da kanca XVIII st.
Chryscijanstwa u Bietarusi. Mowa starabaiibarskaja. PaHstannie mowy bie/aruskaj i karystannie jej u zycci relibijnym. Bietarusy kataliki stawianskaba i tacinskaba abradau. Vnija 1596 b Bietaruskaja mowa й carkwie unijackaj na praciabu XVI—XVII stalecciau. Bietaruskaja mowa й Kasciele lacinskim. Zaniapad b^taj mowy й zy£ci relibijnym u wieku XVlII. Arcybiskup Siestrancewic. Arcybiskup Martusewic.
Paznajomiusysia й papiarednich razdzielach z rodnaj mowaj u swiatyniach ahulam i paznaiisy adnosiny da jaje bwiatoha Pisannia i Katalickaha Kasciola, naleza nam pierajsci da razhladu sprawy ijzywahnia mowy bielaruskaj u katalickich kasciolach, jak Jacinskich, tak i iischodniasiawianskich, ci Onijackich na nasych ziemlach.
Swiatlo nawuki Chrystowaj dastalosia й Bielarus praz paudzionnych slawian u IX—X stalecciach. Piersymi Apostalami ahulna slawianskimi zjaulajucca swiatyja Kiryl i Miafod. Jany, wydumausy, ci tolki paprawiusy uzo istnujucy alfabet dla slawianskaj pismiennasci, pieralazyiisy Swiatoje Pisarinie i knihi liturhicny
ia na slawianskuju mowu, palazyli mocnyja asnowy dla pasyrehnia nawuki Chrystowaj i ahulam praswiety pa iisich slawianskich ziemlach.
Mowa, u jakoj sw. sw. Apostaly tlumacyli swiatyja knihi, zawiecca carkoiinaslawian skaj. Heta dziela taho, sto jana z casam stalasia mowaj pamiorsaj i ahranicylasia tolki da iizywahnia й Liturhii. Ale й nawucy pryniata siannia mowu henu nazywac starabauharskaj, Heta zatym, sto mowa, jakoj swiatyja slawianskija Apostaly karystalisia, najbols,byla zblizana da mowy tahocasnaj bauharskaj. ~
— Mowa heta й toj cas mala roznilasia ad mowau, jakimi hawaryli usie insyja Slawianie i ahulam byla dla ich zrazumielaj. Praz kirylamiafodaiiskuju pracu stalasia jana mowaj lite" raturnaj dla iisich Slawian. Pry pomacy he<.aj mowy chryscijanstwa й IX—X w. dastalosia da iisich slawianskich narodaii: da MorawaO, ( * Bauharati, Serbau, Charwatau, Cechaii, Ukran; cau, Bielarusau, Rasiejcau, a mahcyma, sto da Palakoii i Slawencaii.
Wosza hetaja starabatiharskaja mowa i uzywalasia na pacatku chryscijanstwa pa swiatyniach i й Bielarusi. Ale й mieru taho, jak paiistawala i rasla mowa bielaruskaha narodu, a mowa hena literaturnaja, ahulnaslawianskaja stawalasia ti^ciaz miens zrazumielaj, zjaQIalasia patreba ijzywahnia zywoj narodnaj mowy. Dyk i tizywali jaje pradusim pierapiscyki swiatych knih: abo jswiedama, uwodziacy zrazumielyja slowy z zywoj bielaruskaj mowy, pisucy abjasniehni na bacynach knizak,
36
— 37 —
йЬо niaswiedama, dapuskajucysia pamylak na karysc zywoj mowy, a takza swiatary й ^wiatyniach, pajasniajucy wiernym Bozuju nawuku Q zywoj narodnaj mowie.
fid pacatku pryniaccia chryscijanstwa az da kanca XIV wieku Qsie Bielarusy byli Qschodniaha abradu i da w.XI—Xll nalezyli da Katalickaha Kasciola. Kaliz й XI w. Hreki adarwalisia ad hetaha Kasciola, praz Rasieju paciahnuli za saboj takza i Bietarus.
Pacatak u nasym krai BielarusaQ katalikou lacinskaha abradu wiadziecca ad 1386 h., kali Jahajla, stausysia karalom Polscy i Wialikim Kniaziem LitoQskim, zahadwaQ chryscic razam z Litwinami i BielarusaQ dahetul niachryscanych. Kab padabacca uladzie i miec bols prawou, niamala takza BielarusaQ prawaslaunych prymala katalictwa й formie lacinskaj. Lik, wiedama, BielarusaQ lacinnikaQ jasce tady nia byQ wialiki.
ftpostalskaja stalica, adarwanych ad jednasci kascielnaj nasych prodkau, nie pierastawala klikac da pawarotu. Zaklik hety Qrescie znasoQ swoj adhalosak, bo Q 1596 h. u Bierasci, z niewialikimi wyniatkami, Bielarusy prystupili QznoQ da Katalickaha Kasciola.
CI toj cas, kali byla asiahnuta relihijnaja Unija Q Bierasci, mowa bielaruskaja byla Qzo mowaj samastojnaj, mowaj kultury, nawuki, mowaj dyplomacyi, sojmu, sudu, administracyi.
Mowa carkoQnaslawianskaja, ci leps mowa starabaQharskaja Qzo dla narodu mala byla zrazumielaj i byla Qzo mowaj niazywoj, mo
waj ahranicanaj badaj wyklucna da Liturhii, da sluzby Bozaj. ft Qsio, pa ciapierasniamu nazwausy, dadatkowaje nabazenstwa, pradusim kazarini, samo zyccio zmusala adbywac u zywoj wowie narodu. Dyk tak jano i bylo. Praz uwies cas istnawannia Unii, praz uwies cas jednasci bielaruskaha narodu z Katalickim Kasciolam, bielaruskaja mawa Q zycci relihijnym byla poQnapraQnaj. fthranicenni jaje pacalisia, jak ubacym nizej, tolki Q kancy XVII st.
Uzo z wieku XV spatykajem. niamala bielaruskaj katalickaj literatury; uspomnim choc najbols wiedamuju, jak: ab Mucy Chrystowaj, Powiesc ab Troch karaloch, plac Matki pa Synie, ftb uskrasenii Chrystowym, Biasiedy Hryhora papy rymskaha, Imsa Q cesc Maci Bozaj z tlumacenniem. Knizki hety pisany rukoj, slawianskimi litarami. Mowa ich zywaja, abrazowaja i cysta bielaruskaja.
(j 15)7 _ 19 h. u Prazie wialiki bielaruski wucony dr. Fr. Skaryna 22 knihi Biblii Staroha Zakonu, a Q 1525 h. u Wilni „ftpostalskija Dziei“ z Nowaha Zakonu pieralazyQ na zywuju bielaruskuju mowu.
Nawucahnie, malitwy, usio zyccio relihijnaje, apraca Liturhii, adbywalasia tady Q_bielaruskaj mowie. Smat majem histarycnych, kulturnych zabytkaQ, asabliwa Q formie knih, jakija az nadta wyrazna ab hetym swiedcac. Dy inaks i bye nie mahlo tady, kali mowa bielaruskaja Q Wialikim Kniastwie LitoQskim zhodna z pastanowaj LitoQskaha Statutu (1588), byla mowaj uradowaj.
— 39 —
Sw. JOZAFAT KLNCEWiC (+ 1623) Unijacki Potacki Arcybiskup, jaki kazanni hawaryii pa bielarusku.
Slowam, Kasciol Unijacki bielaruskaj mowaj karystausia, jak mowaj rodnaj. Nia inaks spiarsa pastupaO i Kasciol Lacinski, dzie spatykau Bielarusau lacinnikail.
U knizie: „Materjaly do dziejow flkademji Polockiej i szkol od niej zaleznych" spatykajem wiestku, sto adzin z Potackich jezuitaii u druhoj palowie XVI staleccia, ajciec I. flland, nawucyiisysia mowy bielaruskaj, hawaryii u hetaj mowie narodu kazanni i katechizawaQ jaho.
Historyki skol u ndsym krai Lukasewic i Charlampowic, apirajucysia na stohodnych sprawazdacach jezuitaii ab ich ustanowach, („Litterae annuae" z XVI — XVII st.) u swaich pracach cwierdziac, sto й jezuickich skolach wucyli mowy narodnaj, sto Q hetaj mowie piajali relihijnyja hymny i sto siarod bielaruskaha narodu pa kasciolach, karystalisia mowaj bielaruskaj.
U Wilenskaj Jezuickaj flkademii, jak widac z apisahnia 1645 h. jezuitam u Wilni zyccia i smierci sw. Jozafata, wucyli mowy bielaruskaj.
Istnawali iizo katechizmoiiki, jak padrucniki dla nawucarinia katalickaj relihii pa bielarusku. I tak u 1585 h. u Wilni byu wydany katechizm, pieralozany z lacinskaj na bielaruskuju mowu. Jezuit Possewin, jaki й Bielarusi 1 й Rasiei pracawaii nad spalucehniem Prawaslatija z Katalickim Kasciolam, u 1587 h. pisaii da Papieza/sto abawiazkawa treba pieratlumacyc relihijnyja knihi na rodnuju mowu narodu, ab
41
— 40 —
wydanni katorych jon sam budzie staracca й Wilni. Wosza, widac, uspomnieny katechizm i Ьуй nadrukawany, jak wynik zachadau Pos. sewina i praznacany jak dla absluhi Bielarusau katalikou, tak i dla pasyrerinia katahctwa siarod prawaslaunych. Katechizm hety pisany kirylicaj.
Da kanca w. XVI naleza takza niamala bielaruskich knih polemicnych u abaronie Unit wydawanyah, a casta i pisanych jezuitami u Wilni, jak napr.: „Unija, albo wyklad predniejszych artykulow ku zjednoczeniy ^qL6^^ s kostielom rymskim nalezascych (1595 nJ, „Qpisanje i oborona soboru ruskoho bierestiejskaho". (1597 h.) i ins.
Byli takza unijackija katechizmouki w. XVII i w. XVIII.
(J XVI st., z niewialikimi wyniatkami, blizu usie wysejsyja pasady й katalickim (tacinskim) Kasciele u nasym krai (u Wilenskaj dyecezii) pierawazna zajmali Bielarusy i Litoucy. Ad pacatku istnawaiinia й nas Kasciola, az da XVII st. usich katalickich biskupau u Wilni bylo 18 calawiek; z ich: piersy, treci i cacwierty _ Palaki, a resta Litwiny i Bielarusy.
КНІГІ ОНЛАЙН
