Rodnaja mowa ŭ światyniach
Адам Станкевіч
Памер: 200с.
Вільня 1929
Za polskaj mowaj u Kasciele byli: praj Kojalowic, Kulin, I. S. Aksakow i ms. Pro™ M. N. Katkow, P. N. Batiuskow, A. P. Wla dimirow. ....
Duza cikawyja pahlady tych Rasiejcau sto uwazali za patrebnaje uzywac mowu pot skuju й kasciele dla Bielarusau. Ale zaciesni nam tut, kab dauzej nad imi mahli my zasta nauiacca. Dawoli budzie uspomnic, sto asnau noj dumkaj bylo toje, sto dapusciusy ci ahu lam uwiousy mowu rasiejskuju, (bo tolki ab ta koj, a nie ab bielaruskaj dumali) u Kascio katalictwa i Palakou, jakich tady badaj bolsas Rasiejcau tak nienawidzieli i bajalisia, treb budzie pryniac za rounapraunych, sto budzh na niekarysc Prawaslauja i rasiejscyny. ~
Tyjaz uznou, sto stajali za raspalacennh
Kasciola, wykazwali swaje dumki calkom insyja, jak piersyja. Halounaje z ich—sto Bielarusy heta tyjaz Rasiejcy i sto ich treba zachawac ad polonizacyi i pawoli prywucyc da rasiejscyny i nawat, jak dumali mnohija, da Prawaslauja. Urescie pieramahla dumka hetych druhich i 1869 h. nastupiu „wysocajsy" dazwol karystacca й Kasciele mowaj rasiejskaj. Naturalnaja rec, sto carski dazwol byu tymza, sto i zahad. Hetak jaho i zrazumieli: urad, cynouniki, palicyja, prawaslaiinaje duchawienstwa. Ad hetaha dazwolu az da 1905 h. raspacalasia samaja haracaja, casta susim dzikaja, baracba uradu й kirunku bwiadziehnia u kasciolach mowy rasiejskaj, zamiest polskaj. Rewolucyja 1905 h. wostrasc baracby hetaj krychu aslabila.
Baracba heta, rec zrazumielaja, jasce bols ukaranila й kasciolach mowu polskuju. Dla narodu bylo Osiorouna: cuzaja mowa polskaja, cuzaja i rasiejskaja, ale da polskaj uzo jon byu prywyksy, dy i Osio uiciskanaje, kryudzanaje, jak zausiody bywaje, mnoha й sabie maje maralnaj sily i krasy.
Dyk, jak bacym, los Ьуй niezazdrosny mowy nasaj u swiatyni. Historyja tak niaprychilna da Bielarusi pakirawala kalaso swajo, sto zdawalasia, zniscyla dazwahnia nasu mowu i й swiatyni i ahulam. Carski urad u baracbie z polscynaj u kasciele dataho zaslapiusia, sto nawat 1859 h. wydau administracyjny zahad, zabaraniajucy drukawac knizki bielaruskija lacinskimi literami. Jasna, sto heta byu, jasce adzin, duza ciazki iidar, pa nasaj mowie u Swia
— 58 —
59
tyni, bo bielaruskija katalickija knizki, dziakujucy histarycnym i palitycnym abstawinam, tak jak i siannia, patrebny byli drukawanyja lacinkaj. Zahad hety admienieny й 1905 h.
1866 h., kali tirad rasiejski Ozo rabiusproby ilwiadziennia й kascioly rasiejskaj mowy, hrupa ksiandzou Bielarusau z Mahilouscyny i Witebscyny, zwiarnulasia z prosbaj da uradu ab dazwole pieratlumacyc im ahulna uzywanyja kazarini Filipeckaha i Bielabreskaha na bielaruskuju mowu. Tahocasny hieneralhubernatar nasaha kraju K. P. fon Kaufman (186566) uwazau, sto kazarini treba hawaryc u kasciolach nie pa bielarusku, a pa rasiejsku. Ober prakoror Synodu hr. D. A. Tolstoj zwiarnuusia й hetaj sprawie z zapytahniem da prawaslaunych biskupaij litotiskabielaruskaha kraju. Synod prosbu henych ksiandzou adkinuu. Cikawyja adkazy biskupau prawaslaunych D. H. Tolstoj pieraslau hieneralhubernataru. Najcikawiejsy adkaz byu rusyfikatara Michala, biskupa Mienskaha i Babrujskaha. Jon Ьуй ргасійnikam bielaruskaj mowy й kasciele dziela taho, sto, jak pisaO, za casari panscyny й mowu bielaruskuju zakralasia mn6ha slou i wyrazeriniau polskich, dyk chto zaruca, sto ksiandzy buduc hawaryc pa bielarusku, a pakrysie buduc adnacasna padtrymliwac mowu polskuju й kasciele... „Maju histarycnuju padstawu—pisau jon dalej, —adnosicca z padazrehniem da prosby lacinskich ksiandzou pieratlumacyc na mowu bielaruskuju kazarini. Jezuity, asietisy й hetym krai, spiarsa wucylisia mowy narodnaj i z joj zwodzili prawaslaunych..."
Takim cynam, rasiejskaja palityka niatolki zdusyla, zniscyla bielaruskuju mowu u Cerkwie Prawaslaunaj i ahulam, ale takza, swiedama i nia^wiedama, prosta i ubocna, zdusyla nasu mowu i й Kasciele Katallckim, wymahajucy, a prynamsi pamahajucy jamu stacca polskim. Dy niatrudna uradu bylo hetaha dakanac, kali prypomnim tuju ciemru i toje padniawojerinie ekonomicnaje i palitycnaje, jakija usieuladna panawali tady nad nasym narodam.
Adnak ani niaspryjajucyja warunki histarycnyja, ani spryt polskaje palityki, ani mahutnasc rasiejskaj imperyi nia zdusyli calkom i nie zamaryli na smierc nasaj mowy. Zbiaroh jaje й hrudziach swaich narod nas i, skolki moh pamahcy й toj cas, pamoh zachawac jaje Kasciol Katalicki. Jon, buducy wolnyuswajej arhanizacyi, majucy swoj centr na skale Piatrowaj u Rymie, niezalezny ad usiakaj swieckaj palityki, z wysyni Apostalskaj Stalicy, z milasciaj matki, apiakujecca koznym narodam, koznaj dusoj calawieka i jaho patrebaj duchowaj. Dyk wos u Kasciele Katalickim, mowa nasa, choc u duza maloj miery, dziela ciazkich warunkau palitycnahramadzkich, adnak miela sabie jasCe miejsca.
1825 hod papiez Lawon XII abwiesciu jak hod jubilejny. Na nasych ziemlach jubilej hety byu swiatkawany u nastupnym h. 1826. Haj lounym kiraunikom jubileju u Bielarusi^byu dominikanin Korneli Rapcynski, jaki йтіей pa bielarusku. Jubilej hety adpratilali razam tacinniki i istnujucyja jasce Qnijaty. Ab pracach ju
— 61 —
— 60 —
bilejnych ahutam i ab mowie, u jakoj hawaryli kazanni, usio bylo zapisana u asobny dziennik (Djarjusz), jaki wiou tojza ks. Rapcynski. G Bielarusi jubilej zacausia ad Polacku 28 lutaha i trywau praz cely sakawik. Wosza u Polacku й kasciele franciskanskim padcas hetaha jubileju kazanni byli haworany pa bielarusku. Narodu bywala hetulki, sto, jak pisa ks. Rapcynski, kasciol nie zmiascaQ ich.
Na prawincyi padcas hetaha jubilejnaha hodu, byli takza bielaruskija kazanni i pabielarusku rachunak sumlehnia й nastupnych siolach i miestach Bielarusi, asabliwa Witebscyny: u Harbacewie, u Klasicach, u Gsacy (byli pa bielarusku nawuki, rachunak sumlehnia, a takza cytali katechizm pa bielarusku), u Zabiale, u Tomasinie, u Chalapienicach, Mikalajawie, u Tabolkach.
G Hlbrychtowie й kasciele, jak pisa tojza Djarjus, pa razancy, kantorka, umiejucaja cytac, na palawinu spiawajucy, hawaryla z narodam katechizm pa bielarusku, jaki usie dobra umieli.
1835 h. u Wilni wychodzie „Krotkie zebranie nauki chrzescjahskiej dia wiesniakow mowiqcych j^zykiem polskoruskim wyznania rzymskokatolickiego" z aprobataj wilenskaha katalickaha (lacinskaha) biskupa I. B. Klonhiewica i z dazwolu swieckaj ulady. Katechizmoiika heta, nia hledziacy na jaje polski zahalowak i na niekalki polskich malitwaii i na Qspamin ab niejkaj polskaruskaj mowie, na bacynach 24och napisana dawoli cystaj wilenskartiienskaj bielaruskaj mowaj.
G 1845 h. u tejza Wilni uznoQ wysau „Katechizm o czci cesarza Wszech Rossyi, czyli objasnienie czwartego przykazania Boskiego w stosunku do zwierzchnosci krajowej. Za Naj wyzszym rozkazem, dla uzycia po ,Skolach i kosciolach RzymskoKatolickich wiejskich wydrukowany. Naklad i druk T. Glusberga ksiqgarza i typografa szkol bialorusk. nauk. okr. Nastka hetaha katechizmu napisana pa bielarusku. Bacyc jaho nam nie udalosia. Sudziacy z zahalouku (dawoli dziunaha) i z wydauca, naleza dumac, sto druk hety wydany uradam, abo blizkimi da jaho ludzmi. Adnak ab patrebie naSaj mowy й zycci relihijnym i ab uzywalnasci jaje й hetym zycci, prynamsi u peunaj miery, i jon hawora. u
1862 h. wyjSau „Elementarz dla dobrych dzietok katolikod", drukawany й Warsawie, z aprabataj duchounaj i z dazwolam swieckaj ulady. Gsie 40 staronak drukawany pa bielarusku. Apraca karocieiikaha lemantara, zmiescany й im katalicki katechizm, paciery, niekalki malitwaii, piesnia „О moj Boza, wieru Table" i й kancy „tablicka mnozenia . Mowa bielaruskaja dawoli cystaja, duza padobnaja da mowy й katechizmoucy z 1835 h., a mahcyma, sto taia samaja. ,
Ротпіаёу, Sto й hetym, Casie bielaruskich knizak lacinkaj drukawac nia mozna bylo, mozna dahadacca, sto duchoflnyja ulady prapchnuli hety „Elementarz" praz rasiejskuju Swieckuiu cenzuru, jak polski, drukujucy jaho lacinkaj.
Z uspomnienych drukaC ahutam bacym, Sto й tym casie adcuwalasia patreba wucyc
— 63 —
— 62 —
praudau wiery katalikou Bielarusau u ich rodnaj mowie. Dziela hetajza mety i byli drukav.any henyja katechizmy.
1866 h. u casopisi „Вістннк Зап. Ррссін" K. Goworski pisa, sto z bieiaruskaj literatury jamu wiedamy katechizm, nawuki parafijalnyja Piac—sesc piesniau relihijnaha zmiestu. Peuniez, hutarka tut ab bieiaruskaj literatury katalickaj, bo prawaslaunaj padobnaj pa bielarusku calkom nie dapuskalasia.
Cikawa takza adznacyc, sto й hetymza 1856 h., uspomnienyja wysej katalickija ksiandzYJ MahiloQscyny i Witebscyny, jakija prasili ulady pazwolic im tlumacyc na bielaruskuju mowu kazarini polskija, prosbu swaju miz i?^^’ padtrymliwajuc tym, sto й ich casie й nasym krai mnoha dzie kazarini pa kasciolach ksiandzy hawaryli pa bielarusku.
Hie adrecy tut budzie takza tispomnic ' ^ Sancykouskim. Byu heta katalicki (lacinski) ksiondz u Mienscynie, z pachodzarir'a Bielarus, jaki zabyusysia ab swaim ksiandzoustwie * a^ swaim narodzie, nadta sardecna dapamahau rdaradzati na praciahu paru dziesiatkaii hadou (1860 1880) carskamu uradu й sprawie zamieny й kasciele mowy polskaj mowaj rasiejskaj. Prauda, z pracy Zyrkiewica „Нзза русскага языка , wyhladaje, sto Sancykouski 5am siabie Іісуй Bielarusam, z narodam hawaryu pa bielarusku, a takza casta pa bielarusku hawaryu kazarini й kasciele.
Mahcyma, sto heta prauda. file na nasu dumku Sancykouski narodnaj bieiaruskaj swiedamasci nia mieu nawat i zarodkau.
Byu heta й znacnaj miery karjeryst i zabludziusy samalub, jaki kali i uspaminau ab patrebie й zycci kascielnym mowy bieiaruskaj i kali i sam hetaj mowaj hawaryu, dyk, sudziacv z iaho supracoOnictwa z uradam, byla heta tolki taktyka, casowy rusyfikatarski maneur, jaki niadwuznacna imknuusia da uwiadziennia й zyccio relihijnaje katalikou Bielarusau mowy nie bieiaruskaj, a rasiejskaj. __
Sancykouski — paslusnaje aruzza rusyhkacyi Bielarusi й rukach rasiejskaha uradu. Dapamahali jamu stac na hetu darohu tahocasnyja palitycnahramadzkija warunki na Bielarusi. Cl znacnaj miery Sancykouski dzicia trahiedyi swajho casu.
Adnak, nia hledziacy na schawanyja plany й pracy Sancykouskaha sto da mowy й kasciele, niama padstaD nia wieryc jamu, sto jak jon sam, tak i mnohija insyja ksiandzy u liku 46, jak jon kaza, u wadnej tolki Mienskaj, dyecezii, sapraudy smat dzie karystahsia u kazanniach da katalikou Bielarusau mowaj bielaruskaj Treba takza dumac, sto wysejsaja duchounaja Qlada, kali sapraudy bacyla Qzywannie tady й kasciolach mowy bieiaruskaj, mowy rodnaj narodu, a nie rasiejskaj, hetamu prynamsi oficyjalna nie praciwilasia, jak me praciwiusia hetamu, ab cym nizej, a nawat radziu, Mahilouski Arcybiskup Symon.
КНІГІ ОНЛАЙН
