Rodnaja mowa ŭ światyniach
Адам Станкевіч
Памер: 200с.
Вільня 1929
Da baraeby za nas Palaki i Rasiejcy zmabilizawali tisie swaje sily. Polskim aruzzam byu Wilenski uniwersytet, atkryty 1803 h. z
dazwolu cara Alaksandra 1, a takza Katalicki Kasciol lacinski i unijacki. Hetaj sile polskaj Rasiejcy procitistawili takza swaju nawuku i cerkwu, a pradusim usiu palitycnuju mahutnasc swajej sapratidy mahutnaj imperyi.
1830 h. wybuchnula i na nasych ziemlach polskaje patistahnie, dusoj jakaha byu Wilenski Uniwersytet, jahona moladz pradusim. SkarystaQ z hetaha rasiejski urad i, zdusyusy patistahnie, zakryti uniwersytet. Adna mahutnaja polskaja ewiardynia, takim cynam, pala.
Pasla hetaha rasiejskaja palitycnaja stratehija prystupila da likwidacyi druhoj polskaj ewiardyni — Unii kascielnaj. Pry likwidacyi hetaj polskaj ewiardyni i pry pierawodzie jaje na rasiejskuju, paciarpiela tarn jasce bols i mowa nasa.
1826 h. Senat zabaraniil kuplu i pradazu unijackich (slawianskich i bielaruskich) knih ahulam i malitwiennikati, dazwalajucy heta tolki pry cerkwach i manastyroch.
1834 h. bylo pastanoulena biezadkladna uwiesci й unijackija swiatyni karystahnie knihami maskotiskimi zamiest unijackich krajowaha wydawiectwa.
Urescie й 1839 h. pautara miljona Bielarusau unijatati byli zalicany prawaslatinymi. CInija aficyjalna istnawac pierastala.
Dakanali hetaha trahicnaha dziela Wilenski unijacki biskup Jazep Siamaska, z pachodzahnia Ukrainiec, Anton Zubka, unijacki biskup Breski i Bazyl Luzynski, unijacki biskup Arsanski — z pachodzahnia Bielarusy. Z lohkim
— 50
sercam zdradzili jany wieru i narod. Tak jany i musili skoncyc, storaz bols Ihucy sami prad saboj, storaz bols adychodziacy ad narodu i mala z im majucy supolnaha, storaz bols ustupajucy unijackija rodnyja swiatyni na zyr polskaj palityki i polskich intaresati, storaz lahcej plywucy pa pawierchni palitycnaj fall i salodkija sniucy sny ab mahutnasci i slawie.
Raz zdradzili swoj narod, nie zrazumieii i nia wyculi jaho histarycnych daroh i nie spraciwilisia ctiwalam byt jaho zaliwajucym, dyk lohka takza zdradzili i polscynu, da jakoj niby byli prywyksy. Zdradzili jany lohka i wieru, bo Unija uzo nia byla Unijaj, jana byla spolscanaj cascinaj iacinskaha Kasciola i to, jak sudzila tahocasnaje polskaje hramadzianstwa, horsaha hatunku.
Dyk byio im uzo usiorouna, kamu sluzyc — ci polskamu mahhatu, ci rasiejskamu caru. Waznym bylo im sluzyc tamu, dzie pachwaly, sila, slawa, adznacehni, karjeral...
Petiniez, traiiicny cyn henaj trojki: Siemaski, Zubki i Luzynskaha, cyn zdrady bielaruskaha narodu, bo jaho wiery i narodnasci, zalezny byu ad tahocasnych palitycnahramadzkich warunkau, ale nie calkom. Wiedajucy cas, u jakim henyja likwidatary Unii zyli, nia mozna skazac, sto u ich warunkach, na ich miejscy kozny tak pastupiuby. Ich cas — heta cas bielaruskaha romantyzmu, heta cas bielaruskaha adradzehnia. Ich cas — heta cas bielaruskaj Eneidy, cas biazdolnaha bielaruskaha sialanskaha piesniara Pauluka Bachryma, jakoha
— 51 —
uzhadawau u swajej skole u Krosynie slauny ks. Mahnuseijski (|1828), sto zzyusia z narodam, pieranjati jaho mowu i byu jaho zastupnikam prad silnymi hetaha swietu. Ich cas heta cas bielaruskaj poemy „Taras na Parnasie“, cas tworstwa i pracy na bielaruskaj, niwie I. Barsceuskaha, A. Rypinskaha, 1. Cecota, P. Spileuskaha, K. Kalinouskaha dy W. DuninMarcinkiewica, jakija pracawali na bielaruskaj niwie, mnoha pisali pa bielarusku i snili sny ab lepsaj doli bielaruskaha narodu.
fib usim hetym nia moh nia wiedac intelihientny, duza zdoiny, usim cikawiacysja, stajacy na wysokim hramadzkim stanowiscy, Jazep Siemaska!
Urescie, jak prypaminajem, unijacki poiacki Arcybiskup Jakub Adam OkielloMartusewic (fl833), zdabywajecca na silu i wydaje (1824) zahad wucyc u swiatyniach narod bielaruski й jaho rodnaj mowie, jakby chocucy hetym i narod i Uniju skirawac jasce na jaje pryrodnuju,' dobruju darohu.
Siemascy i jaho tawarysam nicoha padobnaha nia pryslo da dumki!
1 tak Unija istnawac pier^stala. Pautara miljona Bielarusau unijatau, nib pytajucysia ich, a casta padhaniajucy kaiaekaj nahajkaj, zapisali й Prawaslatije. Pytahnie samo stukajecca й halawu, jakza ich wucyli й cerkwach, ci miela tarn miejsca mowa bielaruskaja? Wosza, jak nia dziwa, a mowaj nasaj jasce pa cerkwach, prynamsi pakulsto, karystalisia. Dia ^narodu jana patrebnaj byla й cerkwie, bo jon
52 —
— 53
insaj, asabliwa rasiejskaj, z jakoj spatkaGsia piersy raz, ciamiu niamnoha. Rasiejcy heta razumieli. 13. I. 1840 h. za № 34. Jazep Siemaska razaslaG paduladnamu duchawienstwu zahad Oberprakuror.a Synodu, kab u prawaslaGnych cerkwach, zamiest mowy polskaj, uzywalasia miascowaja narodnaja mowa. Synod u swaim zahadzie kaza prawaslaGnamu duchawienstwu hawaryc kazanni pa cerkwach „на простом обіцепонятном"ь язык'Ь". Treba dumac, sto na dumcy jon mieu bielaruskuju mowu, bo jakajaz insaja mahla tady bye ahulna zrazumietaj, prostaj?
G pazniejsym casie tojza Siemaska, apirajucysia na Synodskim henym zahadzie, wydau da duchawienstwa swoj zahad, 23. VIII. 1853 h. za № 2762, u jakim, paklikajucysia na toje, sto Swiascenniki cerkwau Zyzmianskaj, Bielickaj, Labiodzkaj Lidzkaha paw. haworac casam kazanni pa polsku, a prawaslaGny narod tam hawora „мЬстнымь русскнмь языком'ь", prykazwaje hawaryc nawuki й cerkwie „на pycскрмь языкЬ клн на містном русскомт» нар%чін“.
Z hetaha bacym, sto Siemaska zahadwaje duchawienstwu hawaryc kazanni da narodu pa rasiejsku, abo pa bielarusku. Rie rabilasia heta tolki da casu, pakul narod nia byu aswojeny z mowaj rasiejskaj. Hetkaja byla dumka i Siemaski i Gradu. Narod bielaruski jon achwiarawaG calkom na zyr rasiejseyny.
1841 h. Siemaska dla hetych metaG, nia majucy nijakaj zalasci da bielaruskich kultur
nych zabytkaG, jak sam kaza 0 swaich Zapiskach, spaliu niekalki tysiac carkoGnych unijackich (bielaruskich i slawianskich) knizak.
1853 Siemaska pisaG, (jak widac z tychza Zapiskau), sto . jon uwazaje za patrebnaje wywiesci z uzyccia bohasluzebnyja knihi byGsych unijackich drukarniaG.
Slowam, bielaruskaha pacuccia й Siemaski nia bylo ani trocha.Zahadawau jon hawaryc kazahni pa bielarusku dla metaG rusyfikatarskich. Grad rasiejski Grescie calkom dabiG mowu nasu й cerkwie, kali 1864 h. skanfiskawaG niekalki tysiac bielaruskich lemantaroG i malitwiennikaG.
file nie zabywajmo, sto i u Kasciele Katalickim lacinskim takza bylo Gzo tady niamala BielarusaG. Prymali jany katalictwa й lacinskaj formie, jak my Qzo Gspaminali, ad 1386 h., kali Jahajla chrysciG Litwu i kali mnohija Bielarusy pakidali Prawaslauje i pierachodzili й katalictwa. Dalej, pad cas istnawahnia Gnii, na praciahu 240 hadoG, asabliwa pad kaniec Unii, kali jana byla spolonizawana i zlacinizawana, mnohija z roznych zycciowych prycyn, a pierawazna z prycyn palitycnych, z Gnii pierachodzili u katalictwa lacinskaje. Rsabliwaz mnoha pierachodzila takza Bielarusau z Gnii й lacinstwa pasla padzielu Polscy, kali Bielarusy apynulisia pad panawahniem rasiejskich сагой j kali z boku Gladau rasiejskich isoG wyrazny 1 casta hruby nacisk na GnijataG z metau pie.rawodzahnia ich na Prawaslauje. I tak dziela hetych ргуёуп za casau carycy Kaciaryny II
54 —
— 55 —
fj 1796) mnohija Bielarusy unijaty, zadajucyja zachawac wieru swaich backou, pakidali Uniju i dalucalisia da Kasciola lacinskaha, adlucyc ich ad jakoha rasiejskim palitykam bylo znacna trudniej, jak ad Unii. Tojez samaje bylo i za casaO cara Paula, jak swiedca ab hetym polacki Onijacki Arcybiskup Irakli Lisouski.
Niamala takza Ocikala Bielarusau umjatau u lacinstwa z 1839 h„ kali wysejsaje Onijackaie duchawienstwa, zdradziusy Uniju, nia pyta jucysia wiernych, casta pry pomacy pahcyi, pierapiswala ich u PrawaslaOje. Nia chocacy silaj bye zapisanymi na prawaslaOnych, piera
'ІСМ “ nasym krai siarod swaich wiernych mieu dawoli mnoha Bielarusau. Takim cynarn patreba Ozywarinia bielaruskaj mowy й ^c'.e'e„ byta i nadalej zywoj. Adnak dapuscennieO kasciol hetaj mowy nia bylo lohkirri. Dziakujucy palitycnym abstawinam u nasym krai, Kasciol Katalicki Ozo tady byO scylna zwiazany z polskasciaj i jon byO adzinaj, duza silnaj, aporaj polskich intaresaO u Lifwie i Biea™s!' Hety charaktar jaho asabliwa Ozmacawausia za aposnija dziesiatki hadoO ХІХha staeccia. 1 heta calkom zrazumiela. Blizarukaja I hrubaja rasiejskaja palityka spryjala hetamu, Jak niatreba leps.
। Rasiejski Orad na praciahu piersaj palowy, kali nia bols, IXX st. usich katalikou u nasym krai OwazaO za PalakoO, Katalicki Kas
chodzili 0 lacinstwa. , kll
Urescie za casaO piersych hieneralhu
bernatarau nasaha kraju, zywucych u Wilm, asabliwaz za casaO wiedamaha swajej zortskas _ — ___
ciaj M. N. Muraujowa (fl866) celyja s'0! .z u^mi jaho wiernymi nazywaO „inowierbyOsych unijataO z Prawaslauja ucikah u ka ceskim i inorodnym". Zrazumielaja rec, sto talictwa. hetym jasce bols spryjaO da Otrywaleh
Da hetaha casu adnosiacca slaOnyja slo la Polskasci 0 Kasciele.
wv orawaslaunaha Wilenskaha arcybiskupa Urad hety da taho abierahaO polskasc Makaraha, skazanyja MuraOjowu na jaho radu Kasciele Katahckim^ sto kali 0 1848 h. proarcybiskupu znajsei sposaby utrymac P>era c CarskaSielskaha katalickaha kasciola chod Bielarusau prawaslaOnych u katalictwa. • Onichomouski, z niawiedamych blizej prydziela taho, sto cynoOniki ich nawarac^ ■ skazau kazahnie pa rasiejsku, ministr wali na PrawaslaOje, dyk niachajza cynoOniki tranych spraO, zwiarnuOsia da cara, padwa d™ sp™aby, ak utrymac ich pry Prawa °*'*^су, sto dahetul pa rasiejsku mozna slaOi“ hawaryc tolki й panujucaj Prawaslaunaj
Ahulam lik Bielarusau katalikou u hetym’ wie i prosiacy adpawiednaha „wysocajsacasie ab jakim hutarka, dasiahau bols Na heta 0 tymza 1848 h„ 15 cer
milionu. Slowam, u druhoj palowiei asabliwa «„a car zajawiu: „Pa rasiejsku zabaranic; pad kaniec IXX st., jak bacym, Kasciol Kata hawaryc uwa usich cuzastrannych mo
— 57 —
56 —
wach". Da cuzastrannych mowau, wiedama zalicalasia i mowa polskaja. Jasna,sto Jaki zahad carski тіей wialiki dadatny uplyu na polskasc u Kasciele.
Kaliz urescie й druhoj palowie st. asabliwa posle polskaha paQstannia й 1863 h Rasiejcy urescie dadumalisia, sto й Katalickim Kasciele josc mnoha BielarusaG i kali zazadali zrabic z ich cysta ruskich, u hramadzkaj ich dumcy pajawilasia haracaja sprecka ab tym ci dac supakoj henym Bielarusam, pazwolic im dalej karystacca mowaj polskaj u Kasciele i dac im spakojna polscycca, ci naadwarot _ uziac ich pad wysokuju rasiejskuju I apieku i Bielarusam, jak ruskim, dac mowu rasiejskuju.
КНІГІ ОНЛАЙН
