Rodnaja mowa ŭ światyniach
Адам Станкевіч
Памер: 200с.
Вільня 1929
U kancy XVI st. Wilenskaja Kapitula (Biskupskaja rada) spraciwilasia karalu i Papiezu z prycyny naznacerinia na Wilenskaha biskupa Palaka B. Maciejeuskaha. Sprawa ciahnulasia ad 1591 da 1600 h. U 1603 h. naznacany byu krajowiec Wojna. Haworac ab hetym akty Wilenskaj Kapituly. Z tychza aktau widac,
biskupam u Wilni calawieka swajej narodn“C'praz XVI i pac. XVII st. katalickaje du_ chawienstwa й Bielarusi, jak ^'^J’ s i unijackaje й uradawaj i prywatnaj pierapiscy karystalasia mowaj bielaruskaj dadzieny
Karaleuski prywilej, u 1567 h. da^ieny Wilenskaj Kapitule, napisany pa b'^rusku
Hie pasla rascwietu bielaruskaj k У ahulam i kultury relihijnaj, dziakW^^ mu uzywahniu й zycci rehhijnym bielaruskaj na rodnajy mowy, asabliwa u XVI t pad kaniec XVII st. nastupiu zaniapad. Pasla Un kraju z Polscaj u 1569 h. uplyu polskaj кйІШ ry pawoli dataho zduzeu u na , polskaja usio bols i bols wyciskala jak z pu blicnaha zyccia ahulam, tak i z Kasci cinskaha, ci unijackaha bielarpskuju mowu Dajslo urescie da taho, sto P^^a zakonau z 1588 h. ab tym, sto uradawa_] mo waj u krai zjaulajecca mowa b.elaruskaja. by la skasawana i й 1697 h. wydany nowy zakon, sto takoj mowaj uzo maje bye mowa polskaja.
U hetym casie hzywahnie bielaruskaj mowy aslabla wielmi й Kasciele lacinskim, a t za znacna pamalela i й Kasciele unijac
Jasce й 1636 h. u Mini.aplasia da tak zwanaj Konhrehacyi Unijackaha Kasciola. na jakoj, z prycyny castaj zamieny ^ wiaJ niach mowy bielaruskaj mowaj P° J’ pastanoulena, kab kazarini pa unijackich swi
42
tyniach u nasym Krai duchouniki hawaryli pa bielarusku.
fid kanca XVII st., asabliwaz u st. XVIII, m.°w„ bielaruskaja i dalej u zycci relihijnym u^c*aA a^ranicwajecca, usciaz spyniajecca na karysc mowy cuzoj narodu polskaj, ale calkom z swiatyniau nia wywodzicca i astajecca tam nadalej.
1682 h. Wilenski biskup St. Pac zahada^ u niadzieli i swiaty wyjasniac' Ewaneliju, abo ■wykladac katechizm ,,pa prostu". fi lohka dadumacca, sto wucyc pa prostu—heta znaca pa bielarusku i pa litousku.
1742 ^ papiez Benedykt XIV bullaj „Etsi Minime" zahadau duchawienstwu zwiarnuc asabliwuju Owahu na nawucarinie narodu ргайdati sw., wiery. CI zwiazku z hetym zahadam Wilenski biskup Zienkowic sklikau dyecezalny Synod, jaki adbyusia й Wilenskaj Katedry 10.11 i 12.11 Synod miz in§ymf pastanawiu hawaryc da narodu nawuki pawodle staroha zwycaju й narodnaj mowie.
Zdruhoj palowy XVI I w. dajsli da nas takza bielaruskija relihijnyja paasobnyja piesni, jak ,,O, moj Boza, wieru Tabie“, a takza zbornik takich piesniau pad zahaloukam; „Kantycka, abo nabozne piesni w narzeczu polockim" (Polock, w drukarni Soc. Jezu, 1774 r.), ulozanaja, jak widac i. wydanaja polackimi Jezuitami.
Z kanca XVIII w. spatykajem jasce katechizmoQku, wydanuju unijatami й bielaruskaj mowie, drukawanaju lacinskimi litarami. Cikawaja i cennaja heta katechizmouka pierachowywajecca й Bielaruskim muzei й Wilni.
— 43 —
Hetaja katechizmouka swiedcyc, sto Unijacki Kasciol u kancy XV11I st. jasce, nie pakidau calkom rodnaj mowy narodu й zycci relihijnym file josc ab hetym jasce wyrazniejsyja dokazy. Polackija unijackija biskupy u kancy XVIII i й pac. XIX st. rassylali zahady parachwijalnym ksiandzom, kab pa bielarusku hawaryli kazahni i bielaruskaj mowaj karystahsia pry katechizacyi. Da nasaha casu zachawaiasia:
„Odezwa Jasnie Wielmoznego Jakoba Martusewicza Luckiego Unickiego Djecezjalnego Biskupa i administratora Polockiej firchidyecezii do urzgdnikow onej w 1824 r. mie sigca pazdziernika Okolnie rozeslanej dla nie^ odmiennego spelnienia". Cl hetaj adozwie miz insym biskup kaza: „Obowigzac podpiskami kazdego z kaplanow curam animarum utrzymujgcego (majucaha pastyrskija abawiazki pryp. red.), iz by ci w nauczaniu parochwijan swych wiary Chrystusowej zasilali jg slowem Bozem jgzykiem' zrozumialym przemawiajgc . Z hetaha bacym, sto unijackaje duchawienstwa, paddajucysia polonizacyi, pakidala uzo ro nu ju mowu narodu i da Qzywannia hetaj mowy bylo zmusana aficyjalnymi zahadami wysejsaj duchoQnaj unijackaj ulady. Z hetaj takza adozwy bacym,'sto jsce na pac. 1XX w. mowa bielaruskaja й kasciele Onijackim miela miejsca.
Nia byla takza jasce calkom wywiedziena z uzyccia bielaruskaja mowa i z lacinska
1
— 44 —
ha Kasciola. (J kancy XVIII w., uzo pasla padzielau Polscy (1772, 1793, 1795), kali Bielarus adysla da Rasiei, u 1794h. Mahilouski lacinski arcybiskup BohusSiestrancewic wydau da paduladnaha sabie. duchawienstwa list, u jakim kaza: „Wszystkim w Brchidyecezji plebanom zalecic i zaleca siq, aby iudowitym jqzykiem, jaki on rozumie, po skonczonym nabozehstwie z ambon po kosciolach kazania miewali".
Takim cynam, jak bacym, ad pacatku u Bielarusi chryscijanstwa, to й bclsaj miery, to й miensaj, az da knca XVil wieku, bielaruskaja mowa й katalickich swiatyniach, jak unijackich, tak i lacinskich, uzywalasia dawoli syroka. Uzywalasia jana takza, jak treba sudzic z zahadau tahocasnaj dnchoiinaj uiady, u tychza swiatyniach unijackich i lacinskich, i praz uwies XVIII wiek, choc uzo й ahranicanaj miery.
Wiekza XIX ahulam dla mowy bielaruskaj й swiatyniach — asabliusy. U im wialasia zajadlaja baracba palityki polskaj i rasiejskaj za uplywy na bielaruskuju mowu, bielaruskuju dusu i kulturu. file ab hetym u nastupnym razdziele.
VI.
Bielaruskaja mowa й Swiatyniach u XIX staiedci.
Cbarakterystyka Unii. Asabliwy cbaraktar XIX wieku adnosna bielaruskaj mcwy. Rasiejskapolskaje zmabannie na bcudziacb Bielarusi. Aruzza baracby Раіакай i Rasiejcau. Pab~ lady na Bielarus i BielarusaH adnycb i drubicb Skasawannie Unii. Cbarakterystyka Siemaski i jabo tawarysab. Ks. Mabnusebski i Biskup Martusewic. Siemaska, bielaruskaja mowa i kultura. Bietarusy kataliki. Katalickasc i polskasc. Polskasc kataiictwa i rasiejskaja palityka. Kasciot Katalicki, polskaja, rasiejskaja i bielaruskaja mowa. Zabarona bielaruskafya druku lacinskimi Htarami. Ksiandzy z Mabdeuscyny i bielaruskaja mowa. Jub'dej 1826 b. i bielaruskaja mowa. Katalickaja bielaruskaja literatura. Sancykouski, rasiejskaja i bielaruskaja mowa. Bielaruskija kazatini й rukapisie 1860—1872 b Arcybiskup Symon, kard. Rampolla i bielaruskaja mowa й kasciele. Uzywannie bielarnskaj mowy й Kasciele й kancy w. XIX i й pac. XXba.
Jak tolki pacala istnawac bielaruskaja mowa (w. XIV) uzywahnie jaje й swiatyniach
— 47 —
46 — katalickich, jak lacinskich, tak i unijackich, zhodna z tradycyjami, prawam i ducham Katalickaha Kasciola, na nasych ziemlach, jak my bacyli wysej, az da pacatku w. XIX, zalezna ad palitycnahramadzkich warunkaG, to й bolsaj, to й miensaj miery, zaGsiody miela swajo miejsca.
Uwies w. XVIII — heta cas pawolnaha kanaiinia bielaruskaha narodu, jaho mowy i kultury. Katalicki Kasciol na bielaruskich ziemlach, nia tolki lacinski, ale i unijacki za hety wiek paspieG badaj calkom spolscycca. Zamiest rodnaj mowy wiernych, zapanawala й im mowa polskaja. Dajslo Grescie da taho, sto й 1824 h., jak my bacyli, unijacki polacki arcybiskup Martusewic byO zmusany wydac oficyjalny zahad paduladnamu duchawienstwu wyjasniac u swiatyniach praGdy wiery й rodnaj narodu, bielaruskaj mowie. Hety cikawy histarycny fakt wymoGna hawora, sto, praGda, zyla jsce bielaruskaja mowa 0 swiabmiach, sto bols idejnyja i swietlyja pastyry razumieli patrebu Gzywannia tarn hetaj mowy, ale adnacasna hety fakt swiedca nia miens wymoGna i ab tym, sto zyccio nasaj mowy bylo ciazkoje, ahranicana, zwiedziena prosta na nisto, sto Unija pazwolila zaprehcysia G polskuju swieckuju palityku na skodu katalictwa i na Skodu bielaruskaha narodu. Slowam, na pac. XIX w. smiarotnym uzo potam bylo pakryta calo Bielarusi, a takza i Unii.'ZaniapaG narod, zaniapala jaho kultura, zaniapala, abmirac pacala i Unija, najbols dapasawanaja da dusy narodu, forma chryscijanskaj relihii.
XIX wiek u hetaj sprawie niazwycajna cikawy. Wiek hety kidaje jarkija pramiehni na minuGscynu nasaj mowy G swiatyni i na jaje buducynu. Na praciahu badaj usiaho hetaha wieku, toje Gsio, sto adnosna nasaj mowy i swiatyni z boku tahocasnaj Polscy publicna nie hawarylasia, ciapier pakazalasia jaGna. Z druhohaz uznoG boku, wyrassaja G mahutnuju dziarzawu, druhaja nasa susiedka, Rasieja G hetym imienna wieku pakazala siabie adnosna nas u kolerach duza cornych. Slowam, na praciahu badaj usiaho XIX w., na harotnych hrudziach zaniapaGsaj Bielarusi, za hetuz Bielarus, miz Polscaj i Rasiejaj wialasia zaGziataja, na zyccio i smierc, bajacba, miz insymi sposabami, badaj u pierawaznaj miery, pry pomacy swiatyni.
• U kancy XVIII st., kali Gsia Bielarus z polskaha pierajsla pad panawaiinie rasiejskaje, jana Rasiei mala byla znanaj. U toj cas rasiejskaja nawuka, ahulam, a tym bols sto^da Bielarusi, byla G pialonkach. Rasiejskaje tahocasnaje dumajucaje hramadzianstwa G wialikaj miery, apirajucysia dziela swajho niawiedannia pierawazna na polskich ab Bielarusi wiestkach, uwazala casta Bielarus sapraGdy za polski kraj, a jaje zycharoG za polski narod.
file Palaki, straciGsy Bielarus i dumajucy wiarnuc jaje, a Rasiejcy atrymaGsy i dumajucy za saboj zamacawac jaje, rec jasnaja, musili dakladna z joj paznacca. Hetamu z adnaho i druhoha boku paznanniu, apraca palitycnych matywaG, niamala spryjaG kirunak taho
— 48 —
49 —
casnaj dumki ludzkoj u Europie—romantyzm, jaki miz insymi swaimi asabliwasciami adznacausia takza zacikaiilenniem minubscynaj, kulturaj i losam roznych narodau.
Wosza, dziakujucy dosledam nad Bielarusiaj, jak z boku polskaha, tak i rasiejskaha, prauda ab Bielarusi raskrywalasia usciaz syrej. U wyniku henych prac paustali casta cennyja etnohraficnyja zborniki, pawaznyja histarycnyja, praunyja, archeolohicnyja i ins. pracy, jakija siannia sluzac duza karysnym, casta padstawowym materjalam u sucasnym bielaruskim adradzehni.
Hie zmahalniki polskija i rasiejskija za Bielarus z henych wuconych dosledau karystali pa swojemu, karystali tak, jak im karystac dyktawali palitycnyja ich mety.
Palaki dakazwali z wuconym materjalam u rukach, sto Bielarus nie Rasieja, a kali nie Rasieja, dyk Pblsca. Rasiejcyz z tymza samym materjalam dakazwali praciunaje jany kazali, sto Bielarus nia Polsca, a sto Bielarus— heta Rasieja. Ani adny, ani druhija usiej pratidy ab nas nie hawaryli, im nia bylo u hetym nijakaha intaresu, a sama Bielarus i Bielarusy u toj cas ab sabie zajawic praudu byli biazsilny. Adhetul pawinna nam bye zrazumielym, camu tak lohka u Bielarusi haniali bielaruskuju mowu z swiatyniau i zamianiali jajemowami cuzymi narodu.
КНІГІ ОНЛАЙН
