Rodnaja mowa ŭ światyniach
Адам Станкевіч
Памер: 200с.
Вільня 1929
Tym bols praudapadobnyja twierdzahni ab mowie bieiaruskaj u Kasciele Sancykouskaha, bo i й archiwie kancelaryi Wilenskaha HieneralHubernatarstwa (186770) josc spisy ksian
65
64 — dzou, haworacych pa kasciolach bielaruskija kazanni.
Ale najlepsymi hetaha dowadami sluzac dakumenty. Zatrymajemosia tut nad imi blizej. Ks. praf. Al. Nawicki, ciapier inspektar Latwijskaj Duchounaj Seminary! й Ryzie, u swaim casie pieradau Ks. W. Hadleuskamu, wiedamamu bielaruskamu dziejacu, rukapisnyja bielaruskija katalickija kazanni, jakija ciapier znachodziacca й archiwie pry bibliotecy tawarystwa „Biel. Katalickaje Wydawiectwa" й Wilni.
u h„enXm rukapisie spatykajem catyry kazanni й catyroch ss.ytkoch, pisanyja na palowie kancelaryjnaha arkusa na abiedzwich bacynach. U wadnym ssytku, na 64och bacynach pamiescana nawuka na 17uju niadzielu pa Zialon ych bwiatkach. Na piersaj bacynie zaznacana, sto nawuka heta haworana byla й 1860i4h. uPosinie,1863 h. u Lanckoronie, 1868 h. u Sawejkach, 1870 i 1872 h. u Nile.
Druhi ssytok na 72och bacynach miascaje kazahnie na dzieri Niepawinnaha Zacaccia Najswiaciejsaj Dziewy Maryi. Haworana jano, jak widac z zaciemak takza na piersaj bacynie: 1865 i 1867 h. u Lanckoronie, 1871 i 1872 h. u Ulle.
CI trecim ssytku na 40 bacynach napisana kazahnie na Cracystasc Bozaha Ciela, haworana 1861 i 1863 h. u Posinie, 1866 i 1869 u Lanckoronie i й Sawejkach, 1870 i 1872 h. u Ulle.
Cacwierty ssytok stanowic kazahnie na Dzieh Zadusny, napisanaje na 32 bacynach i haworana й 1862 h. u Possinie, 1868 h. u Lanckoronie, u 1870 i 1872 h. u Ulle.
Usie henyja miesnasci znachodziacca й byiisaj Witebskaj huberni. Wylicanyja hady, miesnasci i dni, kali jakoje kazahnie bylo haworana, nadpisany papolsku, jak widac z pisma, pazniej, ale tej samaj rukoj, sto i samyja kazanni.
Cytaty z bwiatoha Pisahnia, z Ajcoh Kasciola, ci jakija insyja, padany takza papolsku. Resta irsio pisana pabielarusku.
Cikawyja hetyja dakumenty niekali, spadziajomsia, buduc razhledzany nalezna bielaruskaj nawukaj jak z boku mowy, tak i ahulam, jak zabytak bielaruskaj relihijnaj katalickaj literatury й sescdziesiatych i siemdziesiatych hadoch minulaha staleccia.
My tut ahranicymsia tolki da niekulkich uwah.
Wosza bielaruskaja mowa hetych kazahniau, na nas pahlad, mowa witebscyny, adkul Ьуй, a prynamsi dzie pracawau, ahtar ich. U mowie smat josc polonizmau i, znacna miens, rusycyzmau. Pisany kazanni, wiedama, lacinkaj, polskaj pisoiiniaj. Spatykajem tarn niamala zwarotau i slot! dawoli aryhinalnych, jak „salmohskija, praklonskija slowy, Pan Jezus duzyja cudy dakazwau, siahnula, ludcyki, z cystaj niawiesty, wyz tut prysiahalis, z placam ruki razciahnuusy prad samym Boham, Praklonstwy" i smat, smat insych.
Ahulam u kazahniach hetych spatykajem cuzyja tiplywy, bols polskich, znacna miens rasiejskich, u slouniku i й pisouni. Zatoje й Dudowie skazau (syntaksis) cuzych uplywau
— 67 —
— 66 — adcuwajecca ahulam niamnoha. Widac, sto autar kazariniau dumau pabielarsku. Styl kazanniau prosty, casta wobrazny, skaz jasny, duza dastupny dla prostaha narodu.
Jak bacym, byli й Katalickim Kasciele na bielaruskich ziemlach praudziwyja pastyry, jakija i й henyja ciazkija hady, patrapili bye blizka da narodu i karystacca jaho mowaj u swiatyniach.
Patrebu karystarinia rodnaj mowaj u Kasciele razumiela niaraz tady takza i wysejsaje katalickaje duchawienstwa. Tak, napryklad, kali pad kaniec XIX st. baracba carskich uradau z polskaj mowaj pa kasciolach duza zawastrylasia, Mahilouski katalicki arcybiskup Symon zaprapanawau uradu zhadzicca zawiesci G Kasciol u bielaruskich • parachwijach, zamiest rasiejskaj, mowu bielaruskuju, mowu rodnuju narodu. Z prycyny hetaj prapanowy pacaiasia pierapiska miz uradam i flpostalskaj Stalicaj. Cl wyniku hetaj pierapiski papieski sekretar kardyna! Rampolla, ad imia papieza Lawona XIII, pawiedamiu arcybiskupa (uzo Kazlouskaha), sto flpostalskaja Stalica daje jamu prawa dazwolic probascam karystacca й kazahniath mowaj bielaruskaj tarn, dzie karystajecca hetaj mowaj narod. Dakument hety padpisany 8. V. 1897 h. za Nr. 37,522.
Prauda, z najwysejsaha hetaha dazwolu music mala chto skarystau, bo arcybiskup Kazlouski z adnaho boku, bajucysia rusyfikacyi i Prawastauja, a z druhoha — rachujucysia
z naporam polskaha hramadzianstwa i duchawienstwa, jakoje ahulam stajala tolki za mowu polskuju й Kasciele, nie dapuskajucy tudy ani mowy bielaruskaj, ani litoGskaj, u zyccio henaha dazwolu flpostalskaj Stalicy nia GwioG.
fldnak dakument heny maje dla nas wialikaje znacerinie. Jon jasce raz, uzo lisni raz, sewiardzaje tuju praudu, sto adnosiny sw. fljca da koznaha narodu — heta adnosiny sapraudy backauskija, sto koznaja mowa maje poGnaje prawa й katalickaj swiatyni i sto kali dzie da hetaha nie dachodzie, dyk heta dziejecca z prycyn pierawazna palitycnych, z prycyn calkom niezaleznych ad flpost. Stalicy.
flle majemo jasce takza padstawu ewierdzic, sto i й aposnim dziesiatku XIX st. i pa im bielaruskija kazahni dzieniadzie pa katalickich kasciolach Bielarusi byli haworany. Cwierdzie ab hetym D. N. Cichacew u swajej knizcy: „Вопрос располяченія Костёла", a Grescie ab hetym u bielaruskim narodzie josc jasce zywyja tradycyi. Tak, napryklad, starejsyja ksiandzy MahiloGskaj dyecezii raskazwajuc, sto й kancy XIX st. i az da casu wybuchu suswietnaj wajny, u niekatorych parafijach bielaruskich ahulam, asabliwaz Witebscyny i Mahilou§2yny Gsciaz hawarylisia bielaruskija Kazahni.
Wiedamy adzin z ріопегай bielaruskaha ruchu Ks. Fr. Budzka (+ 1920), z Mahilouskaj ■dyecezii, jaki byG duza blizka da MahiloGskaha biskupa Danisewica, Bielarusa, — raska
— 68 —
zawaunam, sto kazarini bielaruskija i piesni relihijnyja bielaruskija byli й Ulle (Witebscyna), u Fascoucy (Mahilouscyna) i й insych miajscoch Bielarusi az da aposnich dzion.
Heta byli adny, кагайby, z rucajkou, jakija niesli na swaich niemnohawodnych falach nasu mowu z kascielnaha zacissa wieku XlXha й syrokija wody usiestaronnaha bielaruskaha adradzehnia wieku XXha.
VII.
Bielaruskaja mowa й Swiatyniach ad paCatku XX wieku da rasiejskaj rewalucyi 1917 h.
Wiek XXy heta wiek swiedamaba zmabannia bielaruskaj mowy za swaje prawy й swiatyni. U wieku XXym za rodnuju mowu й swiatyni zmabajecca cety rad swiedamycb narodnikaO ksiandzoii Bielarusaii. Rasiejski Hrad i Apost. Stalica й sprawie bielaruskaj mowy й Kasciele й 1871, 1905, 1906 i 1907 bBiskup St. Danisewic i bielaruskaja mowa. Ks. Fr. Budzka, jabo zyccio i praca dla bielaruskaj mowy й Kasciele. Ks. Al. Astramowic (A. Ziaziula), jobo zyccio, praca na niwie bielaruskaj relibijnaj tworcasci i znacennie dla sprawy bielaruskaj mowy й swiatyni. Bielaruskaja mowa й Kasciele й Horadzienscynie. KwasaOka. Ks. kan. Jan Burba, Ks. Fr. Ramejka i praca jabo й Serasawie dla sprawy rodnaj mowy u Kasciele. Bielaruskaja mowa й Kasciele u by lisaj Kowienskaj dyecezii. Biskup Karewic i adnosiny jabo da bielaruskaj mowy.
Praz uwies, jak my bacyli, ХІХty pieralomny dla Bielarusi wiek, mowa bielaruskaja й Kasciele zbierahla sabie choc duza skromnaje miejca, kab u nastupnym wieku XXym zdabyc sabie й tymza Kasciele miejsca bols pacesnaje, a prynamsi, kab uzo swiedama i adkryta wystupic na arenu zmahahnia za
— 70 —
71 —
swajo zyccio, za swaje slusnyja, swiatyja prawy u Swiatyni.
G XX w. uzo spatykajem Swiedamych ksiandzou Bielarusau, wierrtych synoQ KaSciofa i swajho biefaruskaha narodu, jak Fr. Budzka, fl. flstramowic, K. Stepowi?, Z. Jakuc, F. flbrantowic, W. Hadletiski, W. Sutowi?, P. Tatarynowic, fl. Cikota, J. Resec, I. Tarasewic i mnoha insych, jakija na aOtary Kasciola i Backauscyny Bieiarusi skladajuc swoj rozum, swajo serca, usie swaje sily. G swiatle ich jakza jasce bols zudasnyja cyny SiemaSki, Sancykouskaha i ins., jakija za cuzackuju saceuku pradali swajo bietaruskaje i katalickaje pierwarodztwa!
Dyk wosza i prystupim da razhladu sprawy ilzywannia bielaruskaj mowy й Kasciele za tryccaciletni cas XXha sucasnaha wieku.
Pradusim prypomnim tyja pastanowy flpost. Stalicy, jakija й hetaj sprawie spatykajem u piersym dziesiatku nasaha wieku.
Pasla rewalucyi й Rasiei, kali 17.IV.1905 h. byla abjaulena wolnasc wiery, carski ministr zwiarriuusia da flpost. Stalicy z prosbaj skasawac swaju zabaronu z 11. VII. 1877 h. uwodzarinia rasiejskaj , mowy й KaScioly nasaha kraju biaz zhody na heta sw. fljca. G adkaz na heta Kardynal Merry del Vai ad imia Sw fljca wyslau tady dwa iisty da katalickich biskupaii rasiejskaj imperyi. G piersym liscie kardynal dau wyjaSniehnie, sto й dadatkowych nabazenstwach koznamu narodu mozna uzywac u kaSciele swaju rodnuju mowu i Sto za
barona z 1877 h. uwodzic u kascioly rasiejskuju mowu, rec zrazumielaja, nie datycyla katalikou Rasiejcaii.
G tymza pismie, u kancy, kardynal pisail dasloiina hetak: ...Sto datyca kazariniaij, katechizacyjau, malitwan, pieSniaii naboznych — taja mowa maje bye uzywanaj, jakaja josc ulasnaj bolsasci zycharoti, abo prynamsi jakojniebudz hrupy wiernych, da katorych naleza kasciol. flpraca hetaha, kalib znasoOsia znaeny lik wiernych, chocby stanawiti miensasc, jakija karystajuc insaj mowaj, tym takza katechizm, kazanni, a nawat, kalib hetaha wymahali abstawiny, publicnyja malitwy i naboznyja piesni mozna miec u mowie iilasnaj. fl kalib paustali й hetaj sprawie sumniwy i trudnasci, tady naleza zwiarnucca da flpost. Stalicy". (13. X, 1906, Nr. 19702).
Rasiejski tirad, nie zdawoleny z hetaha adkazu, 1907 h. zwiarnuilsia da Rymu z nowym damahahniem, kab uwiesci й kascioly й dadatkowyja nabazenstwy mowu bielaruskuju i, jak jon nazywau, malaruskuju, sto znaca — ukrainskuju, spadziajucysia, rec zrazumielaja, praz hetyja mowy lahcej uwiesci й kascioly mowu rasiejskuju. Na heta damahahnie tojza kardynal Merry del Vai wyslaQ druhi list da katalickich biskupaij Rasiei, u jakim wyjasniil, dzie i kali mozna Qzywac u kasciolach mowu bielaruskuju i ukrainskuju. G liscie henym kardynal miz insym pisau:......Ciapier rasiejski Orad pradstawiti nowuju padobnuju sprawu sto da zycharoQ tych prawincy
72 —
— 73 —
jail, jakija zawucca Bielarusiaj i Malarusiaj, kab hetyja takza u dadatkowym nabazenstwie mahii karystacca swaim dyjalektam (hutarkaj). Wosza, u jakich parafijach maje bye uzywanaja bielaruskaja, ci malaruskaja hutarka, z woii samych zycharoQ treba dawiedacca, takim adnak sposabam, sto kali paustanie nieparazumierinie miz duchawienstwam i wiernymi, kab sprawa byla pieradanaj najwysejsamu sudu flpost. Stalicy." (29.VI.1907 Nr. 24,489).
КНІГІ ОНЛАЙН
