Рунь
Максім Гарэцкі
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 148с.
Мінск 1994
— Іш, які дзед,—памысьліў Архіп,—не дарма ж назьбіоаў поўную багаўню *) богамаленных кніжак, не дарма ж і ў базыльянцаў **) некалі вучыўся у Мсьціслаўлі
А дзед у гэты час маўчаў, думаючы важную думу. Абразы мінулаго луналі прад памаладзеўіпым старыком. Ен, падумаўшы, загаманіў:
— Дык вось, Архіп, любы ты мой! Бачу я, крэпка ў табе роднае карэньня нашэ. А мне старому уміраць трэба. Едзіш ты у сьвет далёкі. Сьмерць мая з-закургана ўжо сьмяецца: мо’ і не пабачымся болей. дык вось. будзь ласкаў, зьвярні ты увагу на маю старыкоўскую гутарку. Першае, што скажу я табе гэта—чытай, галубец, у кніжках і у разумных людзей пытайся, як жылі даўней нашы тутэйшые людзі... Споўніш гэты загад — у жыцьці не ашукаішся, будзіід ведаць, што рабіць трэба. I ніякая. братка, чартаўня, ніякіе думы чорные ня змогуць цябе. А другое: часьцей у роднае гнязьдзечка залетай, дык ня будзіць яно здавацца табе страшным і не пабяжыш ты, спужаўшыся уцекаць ад яго, калі ча■сам пачуіш ад каго дурнога, або цёмнаго і скрыўджэнаго, нарэканьня неправеднуе, на-
*) Багаўяя—екрыначка у куту пад абрааайі.
**) Уніяцкіе манахі.
хабшчыну на справу і працу тваю. А ешчэ дадам: не забывай ты у горадзі, дайжэ ў добрай таварыскай бяседзі за салодкімі напіткамі дысмашвымі дарагімі стравамі, не забывайся ты запытаць у сябе: «А можэ цяпер у каго скарынкі хлеба німа?» I ведай тады, што адным енкам ды стагнаньнем бядзе людзкой не паможэш... Помні, што каб другога вызваляць, трэба самому крэпкім быць, на сілы не ўцадаць, a то і самаго затопчуць... Толькі ты ня гневайся, што я табе наказы раблю...
— Што вы, дзядуля! Мне так люба, лягчэй мне
— А чэртаўня... Можа яна і не такая незразумелая, як нам здаецца.. Уяукі нашы, болып за нас ведаць будуць.
— А ўсе ж крыўдна, дзядуля, што людзі сьляпые такіе.
— Гэта ў яарэ такой цяпер ты! А шчэ горш тое — рос ты змалку сярод нас, цёмяых, у лесі, гдзе шчэ мой дзед маліўся каля асінаваго пня Богу Дуплінскаму-Ільінскаму. Вось яно і гаворыць у табе. Нічога, прывыкнеш сярод паноў — абойдзіцца...
— А не-е, дзед! Чаму ж тады...
<Ку-гу-гу-гу... — загудзела машына, глушачы словы студэнта. За гоні стаяла станція, па насыпу бег пасажырскі поезд.
У цёплыг, добрых бягучых хатках ехалі лю• дзі, ехалі са сваім горам і радасьцю.
— Ча-чах ча-чах-стук, — шпарка дужа грухаталі-чахалі, — чах-чах, ча-чах-стук,—тахалі колы вялікіе пад вагонамі.
Падуў ціхі ветрык, заківаў лазу над канаваю і траўку змірную прыдарожную.
«I трыста, чатырыста гадоў назад таксама дуў ён тут, ветрык, і таксама калыхаў-цалаваў траўку сумную і маўклівую... толькі чуда-машыны не было», — памысьліў студэнт і замаркоціўся...
Страхацьцё.
— Паніч надта мяне дзівіць. А ці спаткаешся з ім, пачынае: «Як па твойму, Гаўрыла: ёсьпь Бог ці німа? Ці было табе, Гаўрыла, страшна? А Богу ты шчыра молішся, Гаўрыла, ці толькі так, па прывычцы?»
Якое маё дзела да ўсяго такога? На тое жывуць папы і ксяндзы, на тое ж іх адукуюць і грошы ім плацюпь. А мне што? Я—пячкур. I не абы які, а добры пячкур. Я даволі працую, а на рабоцімнетрэба шкелік—другі выпіць, добра пад’есьць хоць ня дужа смачна, а каб у волю. У сьвята мне трэба выспацца у-смак і пагуляць у карты ці ешчэ ва што.
I чаго палезіць мне ў галаву дурное, як панічу таму?... Ці іпчыра малюся? А ты перш растлумач-ка мне гэтае шчырае маленьне. Як змалку матка наўчыла, так і малюся. Кожны дзень і ў раньні і ў вечары. Я сярод людзей жыву. Дзякуй Богу, пе сказіўся, каб не маліцца. А што іншы раз молішся і аб печках думаеш, то ніхай Бог даруіць.
Чаго ў цэркву хаджу? Вось табе на! Вядома чаго. Ці за асецьцю мне маліцца? У сьвяты дзень што рабіць? Пойдзеш у Слаўнова, атстаіш абе-
дню, завернеш к Боруху — сотку спаласьнеш ды й у-двору марш.
Аб сьмерці загадывацца, панічыку, саўсім пустое. Усе памром. Хто раней, а хто пазьней. Шкоду каму зраблю, скрыўджу каго а німа за што,—і так на душы будзіць тошна, ці я тагды мысьліў аб сьмерці, ці саўсім ня мысьліў. Калі варта намардаваць другога сабаку за што якое,— не ўваж! За такіх і Бог і добрыа людзі даруюць. А пекла баяцда? Э... Чаму быць—ад таго ня выкруціцца. Ды непраўда: і ў пеклі не адзін будзеш.
Баяцца?! Каго Чаго? Мерцьвякоў іншы баіцца... Чаго, каб у яго хто спытаў. Памёр чэлавек закапалі, пахавалі — і кікс. 3 зямлі баў, у зямлю і пойдзеш, зямлёю будзеш. Сатлеіць, струпяхлеіць на порах, і амін, ўсё. Німа каго бая цца Шчэ інша справа — бярэжцца зьвера, або злога. чэлавека. пакуль ён не сканаў. А баяцца трупехлі, гною, зямлі, — ня ведаю! Здаецца цяпер і сярод нашаго брата мала дурных. Поп ці ксёндз мяне чортам страшыць... А ці бачыў ён Сам астаттняго чарцяночка? I ці відзіў нячысьціка хоць адзін разумец на сьвеці? Ну?
0, ешчэ іншая справа, калі чэлавек аб за клад ідзецьТакому бываюць зданьні, праўда. Аб заклад іці у чым небудзь страшным, закладацца аб страхацьцё якое — а нікому не раю. Як чэлавек заклаўся, ён пачынае усё думаць аб адным: думаіць, думаіць... А к таму ж і баіцца троху. Праз гэта у галаве робіцца па каліўцу у тым-сім паслабленьне, і можыць паказацца усякая дрэнь, хоць усамдзеле і німаш нічога; няхворы чэлавек нічога бы не заўважыў.
А мяне-то чортам ды нябошчыкам ніхто
ўжо не спужаў бы. Бо калі мне пачало-б рабіцца страшна, я зараз узяў бы ў галаву і як мага дзержаў бы там, што ўсё бываіць ад думак... А буду я так мазгаваць,— раней за мяне чорт упудзіцца, трасца яго матары! У чым-чым, а у гэтым я чэлавек крэпкі:
— He хваліся, Гаўрыла, не хварсі.
— Я і так не хвалюся.
— Папомніш, папомніш...
* * *
Прайшло дзён восем. Гаўрыла Пячкур варочаўся дамоў с працы а познай ночы. Ішоў ён каля Пэцкоўскаго гаю. Ноч была цёмная, маленькі дожджык то пройдзіць то перэстаніць, то пройдзіць то ізноў перэстаніць.
Гаўрыла пажадаў аддыхнуць. Узыйшоў на гай і сеў на церамок, якіе робяцца на магілках. Выніў капшук, набіў піпку табакаю і ўзяў яе ў зубы. Палажыўгубку на скалку і секалом: «ЦікІ Цік!> а сам гаворыць:
— Сьвятые радзіцелькі, хадзіце ка мне курыць...
— А дай сабе, закуру, — пачулася нема с-пад церамка.
Гаўрыла, як сядзеў, так, і хлёпнуўбя аб зямлю нежывы. Заўтра нашлі: лежаў акаледы і піпку зубамі сьцяў, а вочы на лоб выкаціў.
I толькі праз гады тры даведаліся, іпто у той час пад церамок залез ад дажджу басячуга наш, злодзей Атрох, і неўспадзеўкі арашыў Гаўрылу жыцьця.
Красаваў язьмін.
Мы зайшлі на пустую вуліцу і селі да лавачку пад хатай. Людзі ўжо спалі.
Дзе-недзе на небі блішчэлі зоркі. — Яны то хаваліся, то ізноў выпаўзалі з-за чорна-сівых бягучых хмар.
С саду даходзіў к нам. пьянавата-мляўкі пах язьміна. На бярозцы ціхенька варушыліся дробные лісьцікі і сыдалі далоў, на зямлю, кропелькі нідаўнаго дожджу.
Я маўчаў і думаў-дзівіўся. А яна, чорная, верлавокінькая, с сумным поглядам, шэснаццацёх гадкоў жыдовачка блізюхтынька села ля хіяне і, неўзнаку, маўкліва гарнулася ка мне, загадаўшыся аб нечым.
Хацеў' зьвярнуць гутарку на што-небудзь будзённа-простае, але яна сумысьля маўчала і тулілася ўсё болей і бліжэй.
«Дзяцівімся, больш нічога, — думалася, — якбы яе зьвяряуць на гэта, ах, каб яна гэта заўважыла».
— Муся, у аўторак мне будзе дваццаць гадоў...
Маўчыць.
— Муся, вам... не сьцюдзёна?
Паклала ручку мне на плячо; маўчыць.
Я ня ведаў, што рабіць. Шукаў-шукаў хоць. якіх-якіх асаблівых сардэчных пачуцьцёў у сабе і незнаходзіў. Яна мне надта, праўда, падабалася, як мягкая, добрая, начытанная дзяўчынка з несаўсім звычайна-лёгкім дзявоцкім паглядам на жыцьцё. Мне з ёю было добра, ладна, прыяйна. Гуляць з ёй любіў. I усё.
I цяпер мне было дрэнна ад думкі, што яна, маладзенькая, невялічкая, уздумала, маючы трывожна-любую надзею на шчырае спатканьне, уздумала пастукацца ка мне у душу з яечым квола-дэлікатным, чыстым, і я, калі не захачу скрыўдзіць яе у лепшых, абмылкавых ці не абмылкавых — усё роўна, пачуцьцях-жаданьнях^ я павінен ілгаць — не ілгаць, а так — цягнуцца ўсьлед і прыстаўляцца.
Раптам яна абшчапіла мяне за шыю і падзіцячу сьціснула..
Я, падаясдаўшы, каб абмеркаваць, нясьмела і няўмела ўзяў яе за руку і троху пацягнуў да сябе.
I пазіраў сабе, не сьпешаючыся, на неба, як там усё зьбегаліся і зьбегаліся белаватые болачкі і зьбіраліся у адзін цёмны груд, падобны на аграмадны, кепска складжэны стог сена.
— Дзы-ынг, дзы-ынг... — с працягам прабіў на каланчы дванаццаць стары вартаўнік.
А Муся маўчала. Заплюшчыла вочы, паклала галоўку мне на грудзі і быццым дыхаць перэстала.
— Мілая Муся, ці праўду казала мне ваша таварышка?..
— Твая, а не ваша,—пачуўся шэпт.
— Ну, т... твая таварышка, што художнік. Мартусевіч, пабачыўшы малюнкі ваш...
— Твае,—ізноў ціхенечкі шэпт.
— ...Твае малюнкі прызнаў у ва... у табе вялікі талент і прасіў працаваць, абецаўся помач?
Замест атказу тужліва запеяла шэпатком: «Хоць ты сэрцэ в*ы-ырві ды й аткі-інь далё-ка... Хоць ты серцэ...» Змоўкла, маўчыць.
— Чаму ж не сказала мне калі, што малюіш?
Маўчыць.
Я сядзеў, як пень, і лаяў у думках сябе калодаю, дурнем, сажалкавым гнётам... Гадаў, што дзеецца з Мусяй, аб чым яна думаіць і чаго яна у час, калі другіе гараць, полылем пышуць, яна быц нежывая... Ці шчыра яна пачуваіць?
А надоячы,—ўспомнілася,—ўсё пыталася, ці пазволяць ёй, жыдоўцы (гэта слова яна гаварыла з нейкай жалабнасьцю, як скрыўджэная), па сканчаньні гімназіі меці у вёсцы сваю школку і вучыць селянскіх дзетак? — «Вочкі прамаваць тваім белагаловенькім»,—ешчэ пажартавала с сумам у голасі.
— Вы шчэ самі вучыцеся, калі тое будзе,— выварачываўся я. А Муся колькі разоў усёж-ткі цвёрда і упорна памыкалася дапытацца напэўна, і я круціўся, як тая вужака ад бізуна, ад гэтых пільных пытаньнёў.
Мне ўжо і так надакучылі. былі прыкры тады національнэе і набажэнскіе пытаньня, ааастылела паўсёднае айканьне і салодзеныса-кіслае стагнаньне няшчырых людзей. Глыбока-праўдзіваго спаткаў мала.—«Можэ і Муся, можэ і яна, толькі чапурыцца перада мною дзеля чагосьці?»— выпаўзла, як с падпечкі, гідкаядумка.
— Муся, зірні, зірні,—якіе прыгожые, дзіўные болачкі плывуць на заходзі. Бачыш?—
Ледзьве варухнулася, маўчыць.
«Як незразумела і нескладна ідзець сягоньня час — падумаў; — так, я ведаю Мусю і яе сямью гады чатыры ці пяць, але ж «пазнаёміў ся» з Мусяй усяго на тым тыдні ў серэду і гуляў з ёй трэцьці, толькі трэцьці вечар. Ці-
КНІГІ ОНЛАЙН
