Рунь
Максім Гарэцкі
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 148с.
Мінск 1994
Мяркаваў-мяркаваў, як і што, і ўрэшці уцяміў, што трэба яе пацалаваць.
Сагнуўся, узяў яе за плечкі і прыціснуўся к цеплаватаму лічку, пацягнуў да сябе мягкую, любую, гладзенькую, крэмяненькую шчочку, але так неўдала, так... што пачуўся прыкры, каб яго век ня чуць, гук: <Цмыгу-у-уль...»
Мне зрабілася сорамна за сваё мяжджульства.
Я скасавурыўся, як конь хмылячыся, і з боку паглядзеў на Мусю. Дужа задзівіўся з нейкай дайжэ трывогай, чаму яна такая белая, не глядзіць і маўчыць. хоць ты што? Сьпіць ня сьпіць.
Баючыся, каб яна не ўцяміла майго пастылаго настрою, я ненарокам, асьцярожна шукаў на яе руцэ пульсу і шчупаў дужэй, нібы ад вялікаго пачуцьця паціскаў дарагую ручку.
Пульс біўся слаба, а біўся,—і тое мяне ўзвесяліла.
А яна тымчасам на ўсю сілу сьціснула маё плячо, прыціснулася, як мага, ка мне:
— Мілы, харошы.. — ціха так шэпярнула, аж маё сэрцэ зайшлося.
ЛІне здалося, што тут і я павінен болвш паказаць любоўную прыхільнасьць. Крэпка ціска-
нуў я Мусю у руках, аж у стане у яе нешта: «Хрэсь!»—хрэснуло...
— «Ну й ламіна-ж я», — стыдзіў сам сябе і чуў, як пабегла кроў у галаву; зачырванеўся, і добра, што хоць ноч, дык не відаць.
А Муся—як мёртвая.
Пасядзеў, пасядзеў, ізноў паглядзеў тудысюды. Ага, прыпомніў’ «Я—ненормальна»,—сказала нет ведама к чаму заўчора.
Зірнуў на яе.
Вочы заплюшчэны. Ці ад доўгіх век, ці то і запраўды— пад вачамі было чорна-чорна. Ліцо бледнае што у нябошчыка, галоўка, нежывая, аткацілася назад...
— «А Божэ! Самлела... Няжыва...» маланнёй скаўзанула у галаве, пад ложэчкай зрабілася да прыкрасьці пуста і па плечах быццым пакаціўся халодны пот.
Дзержаў яе, самлелую, у руках і гукаў:
— Му-уся, Му-у-січка! Ну скажы што небудзь. Му-у-січка...
Яна не варушылася. Галава яе бяз сілы зьвісла у маіх руках; адна рука, амерцьвелая, зьехала і ударылася аб маё калена.
Мне было жарка, душна, худа. Прытуліў самлеўшую Мусю да сябе і, як непрытомны сам, гадаў, ці крычаць ратунку, ці бегчы у якую хатку за вадою, ці што? Што з ёй такое? Дрэнна?
Спуджэным поглядам кінуў ізноў да Мусі і,—ай! асекся,—яна адным вокам пазірала на мяяе с ціхім пытаньнем-дакорам...
Пачуўся стукат па тратуару.
— Мусічка, ідуць!
Той жэ момэнт яна кранулася, атсунулася
аД мяне, адвярнулася і пачала абпраўляць валасы.
Бываіць засьнеш у дзень, прашнешся і ня ведаеш: вечар ці раньне? Так было цяпер са мною.
— Юра, Ю-рачка, пойдзем дамоўку, — пачала гунаць, і здавалася, што яна смакуіць імя Юра.
— Пасядзім трошку, Муся.
— Я хачу спацькі... Галоўка баліць... — Як занадта кукоблены дзіцёнак лашчылася і быц. хацела трошку й пакапрысіць-павярэдаваць.
Узяла маю руку так, каб я абшчапіў яе.
Пайшлі-ткі.
Маўчалі увесь час і нікога не спаткалі. Па* дыйшлі к іхняму ўжо дому.
— Заўтра у-раньні ты волен?
— He, буду на рабоці ў полі.
— А у поўдзень?
— А у паўдзён дамоў прыду.
— Прыйдзі у сасоннік к мосьціку.
— Добра, Мусічка.
Папрашчаліся. Я успамінаў закон, і не пацалаваў яе.
Яна узыйшла ўжо на ганкі і пазваніла, каб атчынілі. Я крыху прыстоіў.
— Як ты не заснуў? — неждавае даляцела ка мне з ганку.
Я аглянуўся. Схавалася ужо за дзьвярмі... Пастаяў-пастаяў крыху і пашоў.
I цяпер сэрцэ пачынала млець.
* * *
На заўтра я заране ўжо прыйшоў к мосьціку. Доўга, доўга хадзіў-дажыдаўся: Мусі німа, німа й німа. He прыйшла..
«У-вечары пэўне прыйдзіць ў парк, убачымся»—цешыў я сябе, і нейкая туга агарнула маё сэрцэ.
Прыйшоў вечар. Усе ходзюць-гуляюць, смяюдца, як заўсёды. а Мусі німа... Так і не пабачыў у той дзень.
«Што-ж такое?»
На другі дзень таварышка яе паведаміла мяне, што Муся «ешчэ учора раніцай» паехала к радаі у Вільню. I калі прыедзіць — німа ведама.
Быц згубіў я што дарагое, дужа патрэбнае. без чаго жыць дрэнна.
I вось... Чэраз пяць дзён прыйшло паведамленьне, што Муся у Вільні, раптам памёрла...
— Самагубства? — з балючай цікавасьцю у дрыжачым голасі запытаўся я у тае-ж самае таварышкі нябошчыцы Мусі.
— Аткасьні-іцеся вы, горэ... Нівесь чаго ешчэ дабіваецца,—толькі й пачуў я.
— «Дык што ж гэта такое?»
Прайшло нелала часу, на іншым жыцьцёвым шляху апынуўся я, многа розных іншых людзей спаткаў, а й дагэтуль, ат пары да пары
зьяўляецца прада мною квола-даражэнькі абраз невялічкай, чэрнявай жыдовачкі с сумным паглядам у чорных глыбокіх вочках.
— Муся, Муся...
I так і чую тады той пьянавата-мляўкі пах красуючаго язьміну.
<Што й к чаму? Што й к чаму?» — ташную у гэткі час, бо німаю аніякага-ж атказу...
У панскім лесі.
— Ах ты рагатун пракляты! Адлезь, табе кажу, ато, брат, по ўху зловіш, ці ведаіш!
— А стой, не спужаліся. Ды й не карожся дарма, пакуль с табой, як з добраю. Ня хочыш з ласкі, будзіць без ласкі!
Уцекай, падла стары. Мяшок бяры, хвустку бяры, абдзірай, сабака панскі, а гэткіе жарты пакінь, паскудзь ты!
— А мы во як...
— Ы-ы, не чэпай...
Хрась! Хрась'
Забаўтаўся стары лясьнік, пахіліўса, раскірэчыў ногі і саўсім непрыгожа асеў к зямлі.
Дрыгнуў шабадранымі ботамі, пацягнуўся.
Чорная, гідкая. страшная кроў паплыла у яго з галавы, пэцкала новы жупан, стрэльбу.
Маладуха астаўпянела, з жахам вытрашчыла вочы. тупы шчапель, што карэньня капала, шмякнуў з рук на землю
Ой! Тошна, дрэнна... Німа як ад’жывіць. Тое ўжо навекі.
Бежч... бежч.. О-ё ё-ёй... Што гэта?
Дрэвы нядобра заківалі макоўкамі, прытулілася трава, ледзьве трэснуў сучок, лёгкая болачка уцекла з аднаго боку неба на другі.
Бегла, як шалёная, маладуха.
Лежаў, як калода. стары лясьнік.
Лірные сьпевы.
Цёмна ў лесі глухім, як у магілі.
Неспакойна трапечуцпа лісточкі на бярозах і трывожна гудзяць макаўкі сасновые. He рана ўжо, час а поўначы, а гэта ночка купальская...
Бліснуў аганёк каля чорнаго пня. Што тама? Ці грошы заклятые на зямлю выходзюць, ці, можа чэрвячок купальскі сьвеціцца?
— Ку-га! Ку-га! Ку-га га... страшна раптам заскігатала нешта за балотам у гушчарніку. Ой, што там? Ці русалка на вецьцю бярозавым гутаіцца, ці сава ляпазухая зайчыка гукаіць к сабе, заесьці хочыць?
Вось цяжка залопала крыльлём нейкая птушка ў суччы і ў пушчы зьнікла. Аткуль яна ўзялася аб такой парэ?
Ох, добра, —ветрык сьвежы падуў. Ківаіцца ля дарогі над калюгаю лазовы куст, а там. за ім, нехта чорны выступаіць... Пень абгарэлы там ці што ешчэ.
He рана ўжо, час а поўначы, а дарожка нявідная ўсё цягнецца без канца па цёмным лясу. Калі йшчэ тое поля Залесянскае, а страшна тут аднаму.
Карэньня па дарозі парасло, ня можна тпарка бегчы. А чорна ўсё, ані жывой душы.
— Госпадзі, памілуй! Госпадзі, памілуй! Госпадзі, памілуй! — шэпчыць Янка, узіраючыся. ў цемень лесавую; ня хочыць ён думаць аб нечысьці паўночнай, паціху шчупаіць кійком дарогу перад сабою, ступаіць нячутна, але каб скарэй. А валасы на лбе мокры і сьцюдзёны.
— Дай, Божачка, толькі акопы мінуць. Толька акопы, акопы...
* * *
А тые акопы зьнямеўшы сьпяць у чорнай цьме.
Каб ня мова людзкая, дык ніхто б і ня ведаў, што калісьці тут слаўнае Замчышчэ князёў Соломерэцкіх было, жыцьцё кіпела. Грымелі гарматы, курыўся дым ад пораху і лілася чэлавецкая кроў. А ў сьвяты вялікіе хмель-віно ў чарах пянілася, ігралі гусьлі-самагуды, пеялі старэцкіе ліры, стргн стаяў ад гоману людзкога і многа-чаго дзеялася, што ўжо навекі пахавана для пазьнейшых часаў.
Высака дзержалі князі Соломерэцкіе знамя зямелькі свае, знамя бела-чорна-чырвонае, не згібалі галавы прад цяжкаю сілай Маскоўшчыны, не хіліліся і прад хітраю прычэпкаю—Польшчаю...
А цяклі часы, ўпадалі на сілу магутные і нечэканна ўзнасіліся ў гару непрыметные, уыіралі князі слаўные. выраджаўся князёўскі род. Памёр маўчлівы сівавусы Мсціслаў, і асталася на ўвесь род адна наследніца—дачушка яго дрыжонаят ненадзейная княжана Ганначка.
Прыгожая яна, як краска Божая, а розум дзявоцкі і сэрцэ мела дзявоцкае...
Моліць Бога стары non, мніх Грыгоры: «Удзяржы ўладу князёў маіх, прасьвятлі вочы княжны маей на карысьць усіх радзімічаў...;>
I гаворыць мніх Грыгоры прыгожай Ганні— княжне: «Ох, ты мае, княжна дзіцянё, Божая служэбніца, а падданых сваіх заступніца, слаўная ты пасьледніца слаўных князёў Соломерэцкіх, не дапускай ты к сабе паніча польскаго, княжыча Ўладыслава Воебойскаго, ня слухай ты салодка-атрутных прамоў спранджыстых настаўнікаў яго, беражы пасад прадзядоўскі, і веру сваю сьвятую праваслаўную беражы...»
Слухала папа, ня гледзячы на яго, княжаа маладая.
I без атказу ішоў ён, стары, маліцца Богу у ціхай цэркві, пабудаванай шчэ старым князем Лугквенім.
А княжна Ганпа часьцей ды часьцей да сябе Ўладыслава, княжыча Воебойскаго дапускаіць, часьцей ды часьцей яму ў вочы маладые лазіраіць...
Ня цьвёрда стаіць пасад князёў Соломерэцкіх, у апасцы ад лаціны і вера праваслаўная. А ходзюць чуткі.—маскоўскі ўладар сваю раць на Літву Рускую паслаў пад старые муры старога Соломерэцка.
— 0, Божа наш! 0. княжна мая! — стогніць non, мніх Грыгоры. Німаўжо яну на іпто спадзевацца.
Дарма! Ўсё канец маіць...
Сыпліцца цэгла і пыл ідзець над сьценамі замчышча, гудом-гудзіць пад кулямі маскоўскімі Замковая Гара, заслаў дым усё поле ваеннае, равуць валы вайсковые, ірзуць коні літоўскіе, гудзяць званы хаўтурные, льлецца кроў...
Плачуць маткі па сынох сваіх, а дзяўчыны плачуць па любых сваіх, туга вялікая агарнула дзяцей Соломерэцка, льлецца кроў...
А ў пад’земным ходзі-лазі с-пад родных муроў-скляпоў у Цёмны Лес нясуць княжну Ганну вусатые, у кунтушох і с пяром на шапцы, дружыннікі кяяжыча Ўладыслава.Пакідаіць бацькаўскае гняздо астатняя галінка з вялікаго радаводнаго дрэва Соломерецкіх князёў.
Незабавам... Вось ужо чутны плескачы ігоман ручая сьцюдзёнаго, вось і дуб векавы, а каля яго і ход-лаз пад’земны на зямлю выходзіць. Як самлела княжна Ганна у Замчышчы, так і цяпер непрытомна йшчэ. Але патроху-паціху расплюшчыла вочы дзявоцкіе, памаленьку, з нудою, усё ўцяміла. Апхапіла ручкаю белаю невялічкай касу доўгую, чорную, што ў дарозі сплуталася, прыціснула да грудак сваіх і сьлезамі, як каралі добрые, буйнымі змачыла іх, шэпчыць сама: «Пасад мой... Уладзя, Ўладзя, забарані мяне»...
— Гэ-гэй! Стойця, стойця, патрывайця. ляхі!.. чутна—задыхаўшыся бяжыць нехтаззаду. Аж гэта non Грыгоры. Бяжыдь угрунь, вочы гараць, белы сам, як сьмерць, у рунэ сьвяты крыж дзяржыць..
КНІГІ ОНЛАЙН
