Рунь
Максім Гарэцкі
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 148с.
Мінск 1994
Было, было... а падманіў...
Ты сваім бледным прыгажством і незразумелай адвечнай маўклівасьцю цягніш да сябе маленькую, сінявочкую Антосю, падаймаіш яе малютку, узводзіш на высокую страху...
Ціш-ш... Ня можна крычаць... Ён, а поўны сягоньня, узьвёў дзевачку малую, а шчэ... ціш-ш!... зваліцца, заб’ецца да сьмертухны...
Чым ён чаруіць? Чым? Чцм ён цягніць да сябе?
— Падажджы-ж!
Схапіў стрэльбу, накінуў на плечы жупан і выбег на двор.
А ноч! Божа ж ты мой, якая ноч! Яна незвычайна прыгожа...
Старые, ціхіе пуні пад срэбрана-белымі стрэшкамі сьпяць сярод цёмных садоў, кідаюць ад сябе чорную-чорную сьцень...
А там гумны, лазьні маўчаць... Стрэхі і гароды водаль у срэбры, а бліжэй—цёмна...
Месік, месік..
Бязгучна, нема, са сваей адвечнай думай пазіраіць на лес, поля. хаты... Высокі, далёкі.^
Часам троху схаваіцца за правідную болачку, што тонкімі фарботамі расьцягніцца па ім, як вышываны усякаю гурынаю паркалёвы набожнік над абразом у сьвятым хатнім куце.
Зоркі мігцяць, мігцяцв, мігцяць...
Як дарагое цьветнае каменьня сьвецяцца... Як лямпадкі блішчаць аганькамі белымі, залатымі, чырвонымі, жоўтымі.
Думаіцца нешта ціхае, а неспакойнае...
Як прыгожа, як чудоўна-люба, якое вялікае мастацтва" ў кожяай драбязінцы с творчасьці Вялікай Непазнаванай Сілы!
Прыемна, люба, ні страшна, а неспакойна...
— Адылі ж падажджы!.. У тваім ціхамірры німа спакою... Ты адбіраіш спакой... На што цягніш к сабе, цягніш, маўчыш?
— Стрэлю ў цябе!..
Сіпла прашыпеў злосны сярод прыгожасьці, скрыгнуў мімаволі зубамі, пачаў цэліцца.
3 узлахмачэннаю, задзёртаю ў-верх, хвораю галавою, без шапкі, о накінутым абы-як на плечы жупаном, дзяржучы высака у дрыжачай худой руцэ стрэльбу—быў страшны і цікавы...
He рана, позна...
Месічна... Месічна навокала, так месічна, і лезіць нешта месічнае, тое маўкліва-незразумелае, лезіць у кволую душу, зваевану юпрыгажством нецямлівасьці усяго, што тут спала блізка, на зямлі, і што было, нявідзімае у паветры і што, можа, маіць душу ці пачаткі яе там, далёка, на другіх плянэтах ўсясьвету...
Балюча, яя можна апхаціць кволым вухам, балюча і ціха, безнадзейна...
А месічна... Са ўсіх бакоў, са ўсіх бакоў апхапіла спакойна-прычэпная, пільная ў нявідзідіым апхапленьні, срэбраная, а нэрвуючая, калі німа куды іці, месічнасць.
I тады было бела-ядрэна, і цяпер... I тады было бела-срэбрана, і цяпер... Які чароўны галасок быў у Ядзі... Лічка яе, ручкі яе...
He, не... ён быў алавяны... I цяпео ён алавяны...
Німа таго, гдзе яно? Гдзе жывуць тые думкі? Куды яны дзяюцца?
Сьпіць за возерам панскі фальварак, хаты сьпяць...
Толькі вартаўнік: «Ляп!» маўчыць...—«Ляп!» маўчыць... Далёка...
Цэліўся, дэліўся, навёў на сярэдзіну, падняў вышэй.
Абурэньне пацішэла, калыханьне—ваўнаваньне праходзідь... Ціхая дасада на зморэным сэрды.
— «Што там на ём? Горы, сьцені, ці Каін з вядром густа-чорнай, запечэнай крыві Авэля? Што там?»
Рука бяз сілы апала, стрэльба старая, дрэнкая, дзядоўская звалілася на землю.
Мімаволі сеў на землю, сагнуўся, скорчыўся...
Схапіў галаву у далоні, падабраў пад сябе ногі, рачыком лежаў на траве, глытаючы нешта горкае-абіднае, што паткацілася к глотцы, і пачуваючы цёплые, сьмешные сьлёзы на вачох, шэптаў, зломаны нясходанымі сіламі:
— Што тама? А? Што там?
А час a поўначы, высока месік... А месічнасьць, месічнасьць... Сьветла, а відна й нявідна, месічна!
— Вума арэшуся, розум страчу, галовачка мая бедная, ломіць жа яна, баліць, памуцілася у ёй, гняты с сажалкі там, дзёўбаіць у віскох, гарыць...
Месічна...
— Пуста на сэрцы... і нічога ня ведаю... I німа ўжо чаго рабіць... Думкі мае, лятуценьня мае, ідэалы мае... Скончылася дарога, німа куды Оегчы-хапацца. Куды ісьді далі? Нічога й нікога німа ў мяпе...
* * *
У тую ноч страшна раз’юшыўся зьлюшчы, сьцюдзёны, сярдзіты і безупынны вецер, з дзікім выцьцём гуляў ён па голых, чорных палёх, са скогатам скакаў па зрытаму бульбоўніку, як той асьцервянелы сабака, кідаўся на цямнеючые бязлістые абголеные альшыны, шкумаціў іх з брыдкім сьмехам-сіпеньнем і, пераляцеўшы цераз быльнік і са злосьці паклычыўшы сувалку па пустым канаплянішчы, ён тонка зьвінеў і шчаміўся у самые маленькіе шчэлкі сьцен гумна і пуні.
Яму падабалася наводзіць жудзь на зямлі гэтым сваім: дз-дж-джуг-аэ-эй-сю-сю-скрыгр...
I ён галасіў праз шчэлкі, праз усякіе дзірачкі, вароты, патстрэшыны, прагаліны, а потым, азьвярэўшы саўсім і страціўшы астатні сорам, кідаўся у комін і пачынаў там выць і нібы пець на ўсегаласы, атпраўляючы чараўніцкіе хаўтуры: «Гоё-ё-ў-уў»...
На небі a ні зоркі. Чорна й чорна: у версі, на зямлі, наўкруг...
За трысігі ня можна чэлавека разгледзіць.
Ня ведаючы добра дарогі, дадарожны дзед, с хатомкаю на сьпіні і даўгім кійком-кастылём у руках, што часу зьбіваўся у глыбокіе калюжыны з лідкаю, важкаю гразьзю, набіваўся на каменьня, колькі разоў зваліўся з дарогі у канаву і чуць-чуць не абмінуў моста.
Так і шчабоўкнуўся б у халодную, бурлячую, нешырокую, але с аборвістымі, абсыпленнымі берэгамі і з бяздоннымі віркамі рэчку, зачадіўся б там лапцем за корч. галавою старою ударыйся б аб камень ці калоду і захлібнуўся б ускалыучэнаю вадою...
Боўкнуўся б раптам, толькі б забулысалазабульбатала: буль, буль, буль.. Разьбегліся б кругі, узьняўся б іл, дузыры ускочылі б, пастаялі б, павярделіся б, прадлылі і зьніклі б бязпены.
Ізноў бы таы—діха, і гладка, і сьветлая вада, чорная у ночы... А водаль да каменьню таксама гуркатала б і шумела вада у шдаркай бягні ручайкоў няроўных...
Чорна, халодна, мокра, сыра, гразка, вецер заходзіцца.
С дямноты вызіраіць на падарожнаго дзядулю нехта невыразны, іскравы, адначасны, несудраўдашні...
А убогі, стары дзядуля — старэц, дазябшы у падраным, з дзіркаміжупане, дрыгаючы акалелымі ў тоненькіх альляных штанах худымі нагамі і шлёпаючы растодтанымі, касматымі., гразкімі ладцямі, ішоў у гэтай хлябі да цёдлаго задечка і ужо ня думаў аб тым, што яму дрэнна, а неяк па лрывычцы дачуваў нядолю.
Часам пільней узіраўся у цямноту і ўжо ня думаў, чаго яно ўсё такое па сьвеці, як яно стала так і чаго дрэняае надвор’е, а неяк па прывычцы пачуваў маўклівую незразумеласьць у дрэнным жыцьці і надвор’ю.
Пільней узіраўся, і з боку дарогі за альшынамі, за канавамі — сыпнуцца іскры, і німа... махнецца нехта іскравы. і німа...
— „У галаве так здаецца, у ваччу... Ломюць косьці, прастудаЧ..
Ці так здалося, ці так у галаве прайшло: вызірнуў нехта у цемні з вышчэрынымі зубамі, высулупіўшы даўгі і таўсты, як палена, язык і выкаціўшы чырвоные вочы...
Жыцьцё, жыцьцё... як тая мара. К чаму так Бог даў, с чаго яно пайшло?
Як служыў ён «чэлавекам» ў распусным ,домі... Чаго-чаго было! Забылася... Лапці, рэматызм, старэцкая торба... Німа таго клуму, забылася... Толькі адно уелася ў памяці: таўсты, сівы генерал сярод бутэляк, сярод дзевачэк сядзеў і жудасяа плакаў: «пійця, мае, мае... людзі мае! Нуда, нуда заедаіць»!..
Чорна, гразка... На цёплуіо б печ.
Па чорнаму, сьцюдзёнаму небу раптам паляцеў бы з-за лесу зьмей і сыпаў бы іскаркамі...
Ляціць... Клубок агнявы... Далёка асьвяцілася усё. Шум вялікі і сіп. Бліжэй... Гукаюць на зямлю каменьня, шпякаіць смуродная гразь .. Грошы нясець... Вочы аграмадные вылезьлі, чырвоные, клыкі-кляцы даўгіе, шыя тояенькая... ці то крыльле, ці то ногі с капытамі і рукі кіпцятые... Чырвоные вугалі адлетаюць, трашчаць і пырскаюць... Собака завыў у лясніковым дварэ з жахаы, ціха, баючыся...
Нічога німа... Думкі у цямноці пад шалёным ветрам.
Хто можыць знаць, аткуля жыцьцё? Адразу было многа людзей, ці з аднаго пайшло? як? Чаму ён не пераказаў унукам, аткуля ён, першы, узяўся?
Сьцюдзена дзеду... Што йто жыцьцё? на штожылося? А жадаіцца жыць... Нічога зразумелаго, усё няведама... Усё незразумелым мінаіцца... А іншаю парою ўспомніцца сівы, таўсты генерал у цомі распусты... Плачыць .. «пійця, маю, мае... людзі мае! Нудна мяе, смутна мне, а Божа мой
* *
Думы мае, думкі, кусашчые пчолкі, крылатые птушкі, лятучые болкі? Гдзе згубілі жало гдзе страцілі крылкі, гдзе дажджол зляцелі?
Хто пакалечыў вас? Хто, які злосьнік скры-віў вас без жалю, на шкоду, у дрэнны бок, на адзін бок?
Паўзуць бязкрылые, памоклые, зморэные па пустой дарозі у сівым пылу...
Чаму ні джыгасты?
Думы мае, думкі, лятуценьня мае
Усе людзі спаць паляглі, а яму... як яго?.. а Янцы ня сьпіцца.
Сядзіць ён, адзінота, у закоцчэным куту пад закопчэнымі абразамі і чорную кнігу чытаіць. А вецер, вецер у коміні: „Гугу-за-гублю-у»... знай, пяець, як выіць, ды бярозавым гальлём над вакном аб, мокрые сьцены
бьець. сьцёбаіць ды шастом хістаіць, гутаіць, усё: „Драб-драб... скі-гі...“ безперэстанку бушуіцца. А дожджык асеньні безупынны аб балонкі барабаніць, якнябошчык, стукаіцца і плачыць мутнымі дробнымі сьлязьмі.
Чорна на дварэ, а нійдзе сьветла ужо німа, а поўначы ўжо. Чорную кнігу чытаіць Янка, дабіваіцца-шукаіць адгадкі на пытаньня-дамаганьня свае... I чуіцца яму часам, — не, ня чуіцца, адумаіцца, што сярод цішы у ноччы гукі без канца жывуць, што ня вецер у коміні гудзець, а дзіцёнак то нехрашчоны, бо задавіла яго матка — дзяўчына, смутна-прыгожая грэхаводніца любоўная, няўмысная, задавіла цясёмкаю чырвонаю і пахавала каля шляху без сьвятога крыжу, што гэта ён плачыць-стогніць у коміні, крыжа просіць.. I чуіцца-думаіцца Янцы, што ня вецер бярозавым гальлём аб сьценку бьець, а скрабецца той страшны чараўнік, што пры жыцьцю ваўком бегаў і па начох кажаном лётаў ды чэлавецкуюкроў ссаў у сонных немаленнікаў, што гэта ён скрабецца у хату, бо ні маіць спакою на тым сьвеці. I чуіцца-думаіцца Янцы, што ня дождж за вакном сьлёзы льлець, самагубца страшны малітвы праведнай, да Бога даходнай, просіць, што гэта ён еньчыць там...
Жах на Янку лезіць, дн не паддаецца ён, знайдзіць ён захаванае, знайдзіць тое, што ў кнізі чорнай шукаіць...
Пасядзеў яшчэ каліва і адважыўся. 3-за столу устаў, жупан надзеў і шапку віславуху. Узяў нож-складанчык асьвячоны, што у лубцы. лежаў, калі паску пасьвячалі, узяў грамніцу і праскурку жалобную-памінальную і на дыбачках за парог пайшоў. Зачыніў дзьверы ціхінька.
сенцы запёр і за вороты, па двару, на гарод к гумну пайшоў.
Чорна і цёмна. Сьцюдзёны вецер і прыкры дождж — а са ўсіх бакоў, і пятухі ні пяюць, 1 сабакі сьпяць, ня брэшуць.
КНІГІ ОНЛАЙН
