Рунь
Максім Гарэцкі
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 148с.
Мінск 1994
— Ці... ці ня... ці ня ўнучку славэтнаго Лугквеня, князя нашаго, у стані ляхаўскім віджу я? Ці то праўда, ці то здаецца мне, што заране так княжна Ганна Соломерэцкая з роднаго кута у чужу-дальнюю старонку ляціць?..
— Маўчы, манах! — прастагнала княжна.
— Ня можна маўчаці мне, што не маўчаў пад гром гармат і кульный сьвіст намаскоўскіх і польскіх далёх с князем Лугквенім і сыяам яго-
АІсціславам, ня можна мне маўчаць і прад іхным дзіцёнкам...
— Куды бяжыш, кяяжна? Ешчэ моцны муры Соломерэцкіе, не паломаны паркан замковы, ешчэ ёсць гарбузы і арэшкі на маскоўцаў у скляпох нашнх і ня гнуцца шчэ нашы людзі, княжна! Многа скарбаў дзядоўскіх захована у нас, не малы шмат золата і каменьнёў драгацэнных у сьвятынях нашых,—аткупімся ад Маскоўшчыны, а непабяжым шукаці помачы у лацінікоў, куды дзя ды нашы ня бегалі і нам заказалі...
— Манах! Маўчы! Ўладыслаў мой любы абароніць насьледзьдзе бацькоў маіх...
— Абаронідь... Княжна, княжна! Так абароніць, што парушацца косьці князёў нашых у трунах і попел іх разляціцца. Ня хочыць Полыпча Русь Літоўскую сястрой роўнай лічыць, дык ня будзіць ні Літвы ні Польшчы. а будзе магутная безканечная Маскоўшчына. Гора нам!
— He бяжы, княжна! Аткупіся пакуль што ат маскоўскіх ваевод, а там што Бог сьвяты дасьць. А пакінеш Соломерэцк цяпер, — ня будзе ўжо, ня будзе нашаго незалежнаго Соломерэцка...
— He... гэй, хлопчэ, гукні дружыну, вядзіце коні.. Ступай, Грыгоры!
Страшны стаўся non сівы. Высака узняў сьвяты крыж, падняў рукі і на калені зваліўся. Балюча паглядзеў у сьлед княжне Ганні. і на неба зірнуў:
— Божа наш! крыкнуў ён. — Судзі нас, судзі мяне... Канец нам. Наша княжна пакінула нас, сплутала с Польшчаю і Маскве аддала. Вун склычаліся у бягні валасы яе, дык ніхай жа pa-
склычыць іх. Ніхай расплутывае, аж пакуль і мы з Масквою ды Польшчаю расплутаімся...
Задрыжэла земля, полымя шуганула са ўсіх бакоў, пад грукат гармат і стогны байцоў шухнула ўсё аж на мілю кругом у зямлю на-скрозьдоньня...
* ~ *
Прайшло многа вякоў, і толькі акопы, старые акопы — сьведкі старадаўшчыны, асталіся. А ў почку таёмную купальскую чутны там званы глухіе, жалобные, і грукат гармат, і енкі скалечэных, і сьпевы манастьірскіе, і дзявоцкі плак. няўцешны.
Страшна тут, а йшчэ далёка Янцы да поля таго Залесянскаго, а вось вось і акопы старынные.
— Гру-гу-гу... усхапіўся вецер, і захістаўся лес, завыў, застагнаў. Падгібаюцца ногі ў Янкі, і відзіць ён водаль дарогі каля глаўнейшаго акопа чырвонае нешта: ці маладзік усходзіць там, ці агонь гарыдь, можа цяпло хто расклаў.
— I васкросніць Бог, і развбягуцца ўрагі яго... — чуць кратаючы сухім языком, зашэптаў Янка, і цяпло стухла на міг. Але раптам асьвяціўся лес; зірнуў Янкаскрынка вялікая стаіць на ёй дзяўчына валасы чэшыць, ды ніяк расплутаць ня можэ, а па бакох яе два чорные сабакі на ланцугох рвуцда.
Хацеў Янка пераксціцца, ды загледзіўся ён на дзяўчыну, шкода яму стала яе.
Маладая, белая, нрыгожая, толькі вочы хаваіць, а сьлёзы буйные, як раса раньняя, па шчэках цякуць. Косы, як вужакі, апхапілі галаву і грудзі, і часам як агонь ад іх пышыць.
— Распляці і мне, распляці-і мне... Ўсё, ўсё табе аддам, на векі шчасьліў будзіш, а сабак, слуг маіх верных, ня бойся. Ой, пашкадуй ты мяне, распляці ж, распляці мне косы мае, о-о-о!..
Закалацілася серцэ у Янкі, падыйшло пад горла ад жалю, і сьлёзы накруціліся.
А сабакі так і гаркочуць, так і выскаляюцца, агонь з роту пышыць, а зубы% што кляцы зялезные.
Расьпіразаў Янка свой чырвоны паяс: «Ніхай крапчэй сабак прывяжыць», падумаў і кінуў княжае маладой.
Загрымела скрыня, зазьвякалі грошы ў ёй, як шалёная: «Ой! баліць»! крыкнула княжна, быццым той паяс агнём пекануў яе.
— Зачапіў ты мяне, а ня вызваліў, буду я мучыцца ешчэ столькі, — заплакала яна жалобна і злосна—будзь жа ты пракляты, як проклята я!—дабавіла і знікла пад зямлёю са скрынею, с сабакамі і с паясом Янкі...
Зьнямеў Яака.
А ўжо чораа наўкруг, як і раней, лес шуміць, заблішчаў скора і просьвіт поля Залесянскаго.
* * *
Чыя ліра плакучая, чыя чутна там каля сьвентару муроваго пад старой ліпінай дуплінястою? Што гэта за старэц сьляпы з белымі, як воўна белая, валасамі і мутнымі невідушчымі вачамі іграіць там? хто ён гэты, што пяець аб княжстві Соломерэцкім?
— To Янка Прокляты.
Аткуль ён, хто ён,— яіхто ня ведаіць у тутзйшых мейсцах.
А калі запытаюцца у Янкі людзі:
— Гдзе-ж твая, дзед, радзіна?
— У Бога,—сумна і паважна аткажыць ён.
— А ці меў жонку, дзед, а дзеткі ці ёсьць?
— Пахаваў жонку, пагарэлі на пажары дзеткі, пагарэла дабро. і хатка, і конікі, і кароўкі, і ўсё. А зямелька неўрадліва мая...
— Якій ты жалобны, дзядуля, — скажуць яму, а ён паводзіць прад сабою невідушчымі вачамі, падтрахяець хатыль на плечах, ліру абправіць, крэкніць:
— Дзякуй Богу за ўсё, усё пад ім, а Ёнадзін бяссмертна над намі, — і пад ліру сваю старэцкую запяець сумную-сумную песьню аб княжне Ганне Соломерэцкай, і аб часах Літоўскай Русі, і аб ўладарстві князёў Соломерэцкіх над радзімічамі.
Плачэ ліра, і плачуць бабулькі убогіе, і маладухі, і прыгожые дзяўчынкі...
Што яно?
* *
.... А калі цёмная, пахмурна-сонная ноч спаўзала на зямлю і дахадзіла у самые патаёмные куткі, калі ўсё наўкруг заціхала, ціхамірылася і заплюшчывала вочы ў незразумелым сьне, калі дайжэ чуткіе, брахлівые ў ночы сабакі пачыналі, падагнуўшы хвасты і сьцёпліўшыся, дрымаць у зацішшы пад павецьцю на саломцы, у гэткі маўкліва-сонны час яна, жалобная, паціху ііпла па так знаёмай вузенысай сьцежцы за сялібамі на сонны, безгалосы, нямы гай, што невыразнай, чорнай плямай ад’значаўся. здалёку, наперадзі, сярод невыразнаго кругазору начнога неба, за паўсотні якіх сігоў угледала бялеючы новы, высокі крыж над сьвежай магілай, выстаў-ляла прад сабою тонкіе, сухіе рукі, пахілялася усім тулавам уперад і, як патчарованая, рушылася так да самаго крыжу...
Ціха, безголаса... Ночные моўчкі„.
Быццым зломленная саломіна-жыціна, валілася ўжо там на халодную, нязьлежаную зямлю з глухім балючым стогнам..
Усюдых начные моўчкі, і яна бяз голасу ляжыць, ляжыць...
Часам сівые, мутные, дымные болкі разьбегаліся у бакі, згруджываліся па краёх у аграмадные, чорные, з белаватымі прасьветамі аблокі, а пасярод выходзіў бледны, як глуха-нямы, месік і абліваў алавяным нечым, неясным і пустое поле, і бярозы с павіслым гальлём, і водаль курчавую с правіднасьцямі у суччы сасну, і дубовы, шчэ белаваты крыж, і яе, нерухомую; падзівіўшыся троху і, як слова, задумаўшыся аб жыцьці, ён ізноў хаваўся за невялічкіе хмаркібалачынкі, а яна усё хліпала, стагнала, цяжка ўздыхала с атпачынкам у сваёй жалобі і пачынала шапатаць.
Агоўтаўшысь ад плаку і пакрапчэўшы, падыймала рукі ў гару над галавою, пільна угледалася у цямноці на невялічкае, блешанае расьпяцьце, што прыбіта было на крыжу, і ўсё шэптала сухімі, засмагшымі губамі, усё шэптала...
Палючые сьлёзы цяклі па ўпалых бледных шчоках, халаднелі і ў чырвоным блеску каралямі кап!.. кап!.. капалі на сьвежую магілу і праз ня дужа зьлеглую зямлю прахадзілі аж да труны і мачылі яе—сольлю украіцца с часам.
А у круг усё начные моўчкі... Моўчкі...
Анямелые, замлелые рукі абвісалі, хворая галава пад чорнай хвусткай схілялася на маладые грудзі.
I тэйчас час а бяз літасьці, бяз міласьці пачынала лалаціць сябе па грудзёх такіх маладых, ірвала ды шкумаціла с крыўдным імпэтам белую кашульку.
Дужэй, з болем стагнала, валілася, калацілася, нікнула іс зямлі вухам...
Цэлавала раптам, цэлавала гліну, зямлю, доўга, безперэстанку...
— А прашніся! Устань! А-а-а... Адгукніся мне! Адгукніся—а-а...
Мёртвая ціша стаяла каля гаю і на гаю і неўцямная жудзь плыла-цягнулася у тэй цішы.
А яна распасьцірала рукі па магільнаму курганку і ўзноў лежала доўга і нібы бездыханьня...
Пачынала варушыцца, бытцыд пасьля цяжкае хваробы...
Варушылася так, мусіць гнёў яе хто да зямлі.
Падыймалася на аслаблые ногі, хістаючыся, лаволі клала крыж на сябе і цалавала расьпяцьце, клала крыж на паветра ў адзія бок, і ў другі, і ў трэцьці, і ў чацьвёрты, за кожным разам цалавала росные камкі зямлі.
Пераксціла. усю магілу.
Дастала с кішэні невялічкі ножык-складанчык, а з-за пазухі кавалачэк спісанай паперы, прыціснула к грудзям маладым, пацалавала, абліла сьлезамі...
Сагнулася. Падняла адну дзярнінку, капанула складанчыкам.
Палажыла у ямачку паперу, загарнула зямлю, прыціхла...
Узяла горстачку зямлі і пасыпала сабе за кабат на грудзі маладые і змучэные... Халоднінька...
Малілася ізноў і цішэй, с прыемнаю пакутаю і лягчэйшым сэрцам, плакала...
А каля гаю і на гаю—ціша, начные моўчкі і моўчкі... Ані...
Невідзімае паветра было поўнае гэтай цнпы, саўсім незразумелай.
Яна сядзела пад бялеючым крыжом, цёмная... Палажыла і’алаву па далоні, піснула дрыжачымі пальцамі апсохшые вочы і якбы думала.
— «I аткуль яно ўсё? I чаму яно ўсё?» Ціша, німа атказу...
— «Дзе душа яго, гдзе дух яго?»
Ціша безатказная...
Болкі шпарка бягуць высачэй і ніжэй, сьпіць гай, і бярозы, і сасна, і крыжы, і сьвятліцы. росна на полі, а пахніць так мякка і мляўка неяк, хоць і ядрэна у ночы.
А пад зямлёю трухляціпа...
— «А ў яго труне? Ён... He такі, не жывы, страшны... Мёртвае цела, няён... Парахно, труп... Як тады на хаўтурох, цяжкае паветрэ»...
1 ад усяго, навокала сьпячаго, ад усяе таёмнай незразумелай і страшнай прыроды, звычайнай, а не цямлівай, цяпер ад яе ў цямноці са ўсіх бакоў ляцела адна думка-загадка: аткуля ўсё і што яно?
— «Якжэ гэта, невядомы Навышні? Як яно? жыў, хадзіў, любіў... Пакінуў, памёр, німа духу, німа яго... Трухляціаа... Косткі, чэрап, лопел...»
Безатказная таёмная ціша...
Сядзіць цёмная пад бялеючым крыжом... Думы, думы...
Далёка водаль цямнеюць сялібы. Прашнуўся у свой час певень, запеў, за ім—другі, трэцьді... А поля, і гай, і крыжы у сьне... Ціша... Сон...
*
* *
... . Ты абліваіш сваім блескам нудна але упорчыва і безперэстаньня цалютку ноч.
Ня блеск, не, ня срэбра, а нешта алавянае...
Бо німа куды пайці, скончылася..., Німа Taro срэбра ядрэнай ночы, калі пьянілі галаву пышные, сочные, росные рожы і стукала сэрца ад яе погляду любаго, глыбокаго, даўгога і Hernia важнае гаворучаго...
Ты і тады быў алавяны, а здаўся срэбравым... Ціха было пад старымі ліпамі... Ядрэная ноч... Месічна... Нечэга жадалася...
КНІГІ ОНЛАЙН
