Рунь
Максім Гарэцкі
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 148с.
Мінск 1994
— Дык што-ж рабіць, сваток? — да Яхіма зьвертаецца Нупрэй, Жывём, як Бог даець.
— А што-ж? трэба жыць. Перша-на-перша трэба, каб бацькі ўкладалі ў галаву гэтым хлапцам-вучням тое, што ніхай яны не саромяцца нашых мужыцкіх мяркуваньнёў пра Божы сьвет слухаць. Ніхай сабе мы на погляд шэры, а, браце, душа можэ быць і пад шэрым жупаном ня шэрая. 0! Помню, бывала, прыедзіць к нам у сяло на лета, ці ў-зімку калі, с Пецярбурга пан Белееўскі. Вучоны многа, кніжкі сам складаіць друкуіць а са мной так, бывала, як пойдзе, як пойдзе гаварыць, аж захлібаецца. Бачу — перада мною, мужыком, думкі лепшые выкладаіць. «Я, — гаворыць,—толькі у вас і аддыхаю і спачын знаходжу. У вас, селян, усё кіруюцца праўду знайці ў ва ўсім. Пастух, які-небудзь, слова
прамовіць с панам ня можыць — забіт ці ўжо натура такая у яго да схоўкі прыхільная,—а каб пабачыў яго душу пісьменьнік які, ці там архірэй, ці хто такі, ён бы задзівіўся і пазайздраваў». Во як пан казаў.
Недбаласьці, зьвярынства, гразі многа. Але гдзе-ж гэтаго німа? Бяднота нас адалеваіць.
— Ведама, што яна.
— А паглядзіты, сваток, на панскае жыцьцё. Яно-ж найболі такое, што горш.. сабацкаго. Распуста, паскудзтва. Толькі што у іх дзеецца ўсё пад цёмнаю дзяругаю, с-пад дзяругі гэтай і жыцьцё праўдзівае мала відаць.
— Яно-то так, няўжо-ж.
— А нашы хлопцы, што у сьвет, у людзі йдуць, яны ад вёскі атпаўзаюць... Прыедуць у госьці с чыстаты, с хлеба белаго на пушны; як пабачуць, тут як мадзеем мы па родных куткох, робіцца ім і халодна, і непрыхільна, і прыкра. Паедзіць назад, закруціцца там у вадаверці гарадзкой, агалцеіць, у вёску ўжо а ні блізка, мужыка чураіцца, хоць і мучаіцца, пэўне, каторы. А дзеткі яго ужо карэньня нашаго роднаго ні маюць у сабе, тые і ў лічбу ня йдуць.
— Сваток, калі-ж будзе па іншаму, калі, у які час будзе, а?
— Будзіць. Але, горэ, не пры нас. Ты ж паглядзі, нідалёчка хадзіць, у палякоў, у латышоў, што тутэйшые фальваркі пакуплялі: жывуць, нельга казаць, што б на вялікіх кавалках, а жывуць неяк чысьцей, і газэты чытаюць, і дзетак па розных гімназіях ды гаспадарскіх вучылішчах вучаць. Падрастаюць трошку гэтые дзеці, — дзівіся, як твой Архіп, самі зарабляюць і вучацца. Адзін доктар, другі аграном, трэцьці
увчыцель, ці што другое... Радні не адрэкаюцца, рбатнюю руку ^аўсёды дзержаць і йшчэ пляменьнікоў ды пляменьніц за сабою у людзі цягнуць.
— ПажыВём, паглядзім. Шукаюць нічага і нашы маладые... ажно часам хныкаюць, стогнуць.
— А-а! Нашэ старое ўжо ім яе надта падабаіцца.
— На тое ж маладые.
— А праўда і пікода іх што яны знайдуць?
— Пажывём — поглядзім.
— Калі дажывёмся.
VII
На станьціго павёз Архіпа той жэсват, сівы дзед Яхім. Ездзіць з дзедам было дужа ладна: чаго ён не раскажэ, не нагаварыць, і ўсё разумна, к толку, лішняго не пачуіш ад старога.
Мінуўшчына, як у люстры, праходзіла прад вачамі студэнта у час Яхімавых апаведаньнёў аб старыне.
Ехалі ўжо даўно. Сьцямнела. Архіп маўчаў, успамінаючы, як пражыў дома да восевнай пары. Дзед, набіўшы піпку табакаю, курыў і гаманіў с конямі.
Дарога ішла па старому казённаму лесу. Цёмна, пара нераньняя. Дрэвы, як чорные, нямые вел'іканы, абступілі дарогу з абодвых бакоў і сходзіліся ўперадзі. Коні пад ласкавую, бадрашчую гутарку дзеда рухава і асьцярожна беглі па чуць бялеючай толькі перад самым носам лесавой дарозі.
Дзед ціхенька сьцёбаў пугаю і думаў, каб даў Бог хутчэй перэбрацца праз лес і выехаць
на поле. За вярсты паўтары направа цягнулася Вялікая Патапеча: балота, мох, купнік, зарасьлі. Там ешчэ вадзіліся ваўкі, і ў восень і ў зімку праежджаць без прыпасу было страшнавата.
Архіп думаў аб матцы. Якая яна сапрацаваная, вочы уваліліся, ўся быц шчапіна, а ўсё капашыцца, клапоціцца. Праваджала яго... Дзержалася доўга, але такі сьлёзы пацяклі самі... Буйные, буйные,як боб.—«А можэ ж я і не ўбачу больш цябе, мой сынулічка, мой Архіпачка...» I ноччу, мусіць, плакала. Эх-хо-хэ!
— Гаў-ву-ру... глуха і нема завыў хтось далёка на Патапечы.
— Дзедку! Чуіш? Ваюць. Ваўкі?
— Ды не, не, сабакі дурэюць у Буліні; там вялікая вёска Буліно.
Коні паднялі вушы і спуджэна азірнуліся. Цёмны лес шумеў.
— Гаў, гаў, гаў-у-у, — пачулася ўжо многа бліжэй.
Коні, віхляючыся і с сторчма стаячымі вушамі, ступалі пасярод самай дарогі-праезду, туліліся і вадзілі галовамі па боках, аткуль моўчкі пазірала чорная цемнь. Гняды ціха храпануў.
— Дзядуля! ваўкі...
— А калі й ваўкі, ці мы іх баяцца будзім? Прыдуць, паляскочуць зубамі ды і пойдуць, куды ім паказана,—бяз клопату сказаў дзед.
— Што вы, дзядуля? Йаганяць коні трэба; мо’ ўцячом... A то станем ды цяпло раскладзём, да сьвету не патступяцца.
— Нічога, абойдзімся й так. Я загавор ведаю„.
Дзед саскочыў с калёс і замуздаў гнядога. Еонь біў капытамі па зямлі і званіў зубамі аб грудзілы.
— Ну, Архіп, трэба толькі коні дзержаць,— усаджываўся дзед на калесах.
3 боку бліснулі аганькі, пара, другая... Коні храпелі, маталі галовамі, ірваліся. Ваўкі падбеглі к самым калёсам і, патскаківаючы перадам, кульгалі і сярдзіта бліскалі вачамі.
Людзі маўчалі; коні дрыжэлі як у трасцы...
Ваўкоў было штукі чатыры. Яны беглі з бакоў і с пераду і торкаліся мордамі у ногі коням, але не чэпалі. Коні ўсё трасьліся і кідаліся. Каб ня новые вожкі і не зялезные груздзілы у руцэ, яны пабеглі б, як шалёные.
Лес пачаў радзець, дрэвы расступіліся, на паляні каля дарогі выплывала нешта вялікае, цёмнае. To была лесьнікова хата.
Ваўкі прабеглі ўсьлед, моўчкі нюхаючы конскіе морды с ваўвярсты, можэ.
Атстаў адзін, другі... Каля лесьніковай хаткі не было ніводнаго.
— Ну, к лясьніку, Архіп, заежджаць, па мойму не варта. Зараз выедзім на поле, а там і станція. толькі на курганок паднімімся.
— Добра, дзядуля.
— Скора й машыну пачуш, калі закрычыць. А к поезду, пэўне патрапім.
Дзед кіраваўся, каб як разьвесяліць студэнта.
— Ну, ці ж не казаў я, што ваўві не зачэпюць?—загаманіў ён.
А з Архіпам штосьці рабілася асаблівае. Успомнілася яму і новая хата, як батрака нехта
скінуў, пажар ад пяруна, прыпомніў ён і страшные апаведаньня аб воўкулаках, ведзьмах, чараўніцтве. Усё яму было не ў цям. Аж тут і гэтые ваўкі... Дзіва! У лесі набеглі, круціліся, морды конскіе нюхалі, а не завалілі. Што гэта? Загавор? Чараваньне? Гіпноз?
Раптам з нейкім абурэньнем зьвярнуўся да дзеда студэнт.
— Дзедку, родненькі, дык што ж гэта? Скажыця у чым прычына? Што тут к чаму, як жа?..
— Што? Пра ваўкоў? Дык тут жэ німа нічога дзіўнаго. Я змалку ведаў гэту павадку ваўчыную. Бывала пасеш каля лесу стадак, — а раней лясы былі вялікіе, драмучые, ваўкоў ды й усякаго зьвера было бяз ліку,—выбягуць яны, зверуганы. здаецца, адразу усё б праглынулі, зжорлі, прорва іх вялікая. Выбягуць яны, і тут ад злой радасьці, што напалі на паядуху, як сьціснудь зяпу—раззявіць ня могуць: бегаюць каля жывёлы, мордамі яе толькі: таўкіль! падтаўхіваюць, носам па горлу мацаюць, а зарэзаць а ніяк ня здолеюць... Пакуль хіба не адбягуць куды далёка. Зубоў, расцяць ім тады пельга? Ну/ведама, бываіць гэта з імі, калі яны надта прагаладаюцца і раз’юшацца так. што болей некуды.
— А цяпер'? I цяпер таксама?—зацікавіўся дужа Арх’іп.
— I цяпер, мусіць, так, слава Богу. Я табе толькі не казаў, пужаць цябе не хацеў, а у мяне сякера на усякі выпадак схавана. Думаў: Уцячы—не ўцячом, а можэ йшчэ зяпы ім сударга зьвядзець, а калі ўжо Бог дапусьціць, сякерай бараніцца буду. Аж яно па мойму і здарылася.
— А-а... Вун што-о, — расчараванна троху, але ўсё ж з дзіваваньнем, працягнуў студэнт.
— А ты б што думаў? Я-ж не чараўнік які... Хэ-хэ!
— Дзядуля! а вы ж даецё веры чараўніцтву?
— А-аё! Ахвота табе гаварыць пра тое, пра што ня трэба... А хто ж яго ведаіць! Ці ыала чаго кажуць. Братка мой! усё адно — атказу не даб’ешся. А думаць пачнеш — адно спакой згубіш.
— А, Божэ! Дык ня ўжо ж так праз гэты, выбачайця, сьвінячы спакой калодаю гнілою жыцьцё пражыць і нічым не цікавіцца?
— Чаму? Я таго не кажу; пэўне, без цікавасьці што за чэлавек? Але гэта... Мяне во дзівіць вучыцель Балазевіч: на усё адгадкі знайшоў хлапец: Боганіма, памрэш, згніеш, вось табе і ўсё... Ну ці ня дурны! А, здаецпа і дзяцюк нічога сабе, рахманы.
— Дык як жэ, дзедку?
— Як? А так, што, колькі трэба, ведай, а у вялікае не залазь, a то каб шаю, бывае, не скруціць I ня думай, што яно такое простае... Што німа нічога...
— Вы, дзядуля, як былі маладзей, не казалі, мусіць, таго?
— А што — «маладзей...» Як быў я маладзей, ішоў я раз а поўначы каля магілак, а была там сьвежая магіла: надоячы пан войт памёр. Даўся ён, гэты войт, пры жыцьці людзюхнам. Жорсткі чэлавек быў, нікОхМу не дараваў, ніхай ужо сьвят ляжыць. I уміраў доўга і страшна, памерці ніяк ня мог, мучыўся дужа. Іду, значыцца, я сабе с качарэжкаю, адганяю думкі аб нябошчыку, а яны так і лезуць. He гляджу туды,
гдзе гэта магіла, а нехта як падбіваіць: «Зіряі, зірні, што тама?» Ня ўцерпіў я, скасіў вочн: зіркі Аж на магільцы, над насыпам — белы як у тумані, чэлавек стаіць, бытцым то й на пана войта паходж, да яго ў падобі. Закалацілася у мяне сэрцэ, ногі занямелі, валакуся, як нежывы, дыхаць дайжэ баюся. А тое дрыжыць-дрыжыць, трасецца, як во паветрэ, калі у пагодны дзень сонечны; толькі яно белае, быц папера. Ня ведаю, як я ўжо да хаты давалокся, белых валасоў, праўда, заўтра знайшоў, хварэў ці мала, задзіў як у воглумі.
Дзед памаўчаў. Студэнт прыціх, але-ткі запытаўся:
— Дык што?
— А што? Каб на другога,—ня ведаю, што было б. А я ўжо праз гадоў дваццаць ад пана Белееўскаго чуў, што траплялася гэткае бачыць і другім; гавораць іншые наўчоные, што гэта, як пачынаіць чэлавек у магілі ўжо тлець, дык з яго праз землю наверх выходзіць нешта,—забыўся названьне, не наскае слова,—і зьбіраецца ў кучу такую ж, якой срормы чэлавек быў, што там пахован...
— Фосфар, хіба... Ведаю
— А можэ й так, забыўся, найменьня ня помню
— А-а...—працягнуў студэнт у задумленьні.
— Можэ, калі-небудзь і аба ўсём, што каля нас незразумелаго, даведаюцца людзі. Бог ведаіць.
Дзед замоўк. Коні весялей пабеглі, бо лес далёка астаўся дёмнай грамадай ад'задзі, а гдзе-
сьці справа, дужа далёка, галасіла машына. А вагзал быў недалёчка.
— Адно астанецца людзям навекі сьвятою загадкаю — гэта Тварэц напі Найвышні. Каб не было дано людзям гэтай загадкі. не было б чэлавецкаго жыцьця... Прапалі б людзі.
КНІГІ ОНЛАЙН
