Рунь
Максім Гарэцкі
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 148с.
Мінск 1994
— Ды й зданьнё ж! — і паехаў начаваць к Міхалю у каршму.
III
Архіп спаў доўга і смашна. Ноччу сьніў пешта, хто яго знае, якое, але прачхнуўшыся нічагусенька ня помніў. У хаці нікога не было, толькі чутна — у прысцеяку за дзьвярмі матка ляпала у качарэжніку вілкамі. Блінамі пахла.. Сонійка гуляла снапамі сьвета па настольніку і па старэнькіх абразох. У куцо гарэла лямпадка. На вуліцы, чутна, гаманілі, седзючы на бярвеньні, старые і хлодцы.
«Ага, сягоньня-ж сьвята»,—успомніў Архіп, пацягнуўся і сеў.
— Ці ўжо прачхнуўся? Паспаў-бы ты, сынок болі: з дарогі замарыўся,—гаварыла маці за сьцяною.
— I так выспаўся, як пяньку прадаўшы,— вясёла адгукнуўся Архіп і пачаў адзевацца.
У галаве таўпесіліся думкі аб горадзі, таварышах, вуроках, к ім падбаўлялася дзіваваньне, што за зданьнё ўчора было і якая чартаўня
завелася у новай хаці. На серцы было ўсё-ж-ткі рад'асна і спакойна ат цёплае вясковае абставы.
— Ну й сыбірнікі, расколы!.. На галаве пачынаюць хадзіць, — голасна і сурова загаманіў нехта на вуліцы, падыйшоўшы к кучы мужчын.
Архіп прыслухаўся.
— А што? Чаго ты? — запыталіся у сердзюка.
— А што-ж? Ну, ці можэ гэта быць? Семдзесят гадоў на сьвеці пражыў, а гэткае пракуднае ды й па праўдзі паскуднае зьявы не бачыў. Вы тут во сядзіцё і нічога ня ведаіце, а ў полі ноччу німаведама што парабілі арыштанты нейкіе. Янка! Схадзі ў поле, пашукай барон сваіх... I ты, Самусь.. і ты, Гаўрыла...
— А што? Якое там ліха шчэ з баронамі?
— А такое, што нейкіе шэльмы іх ноччу спалілі.
На вуліцы падняўся клум, крык, гоман.
Архіп уцяміў.
— Дык вун там якое полымя шугала. Добрае зданьнё!
Тымчасам матка накрыла ўжо стол, палажыла бліны, паставіла скавараду з яешняю.
Прынёс бацька паўбутэлячку, і хоць не хацелася грашыцца старым (абедня ешчэ не адыйшла) але дзеля дарагога любаго сына і яны селі сьнедаць.
Пацекла бязконцая, прыемная гутарка аб тым, аб сім і аба ўсім.
IV
Доўгі дзвнь прайшоў—і ня угледзіць калі. Схадзіў Архіп у поле, пабыў у лесі, даведаўся дзе-каго з бліжэйшай радні, абгледзіў сад.
У вечары ён захацеў безпрыменна іці начаваць у новую хату. Узяў кажух, табаку, падушку. Бацьку таксама пажадалася пайці с сынам: пайшоў і ён.
Новая хата была у канцы саду, недалёчка ад шляху і блізка к рэчцы. Пабудавана была добра; Архіп ладна зарабляў леташні год вурокамі, у сябе грошы меў і ешчэ сабраў бацьком на хату.
Пайшлі, агледзіліся. Бацька паклаўся на халодненькай грубцы, а студэнт лёг на лаўцы каля вакна Дзьверы ён запёр, а вакно, дзе лежаў, атчыніў для сьвежаго паветра.
Пад вакном шамацела лісьця на ябланках і дулях. На небі зьбіраліся хмары, нейдзе далёкадалёка бліскала маладня.
Архіп закурыў, расшпіліў гузікі і адвярвуў каўнер кашулі, каб не было так душна.
— Архіп, не забудзься ж вакенца зачыніць.
— Добра, тата.
Бацька прывык уставаць рана, з вечара хутка заснуць мог.
I цяпер скора захроп.
Архіл лежаў, курыў і думаў...
«Як, ў істоці, ўсё каля нас дзіўна, неясна.. Навука? Ну што ж навука? Яна, скажэм, дае малюпаценькіе атказы, якім парадкам робіцца што ў прыродзі. Ну і ўсё. Наўчоные людзі падлічылі. колькі важыць земля, ці далёка ад зямлі месяц, сонцэ; яны ведаюць, па якіх дарогах бегаюць плянэты, а ніхай дадуць яны атказ, хто пусьціў іх у гэткі гармонічны ход, ніхай яны знайдуць Першапрычыну усякае істоты. Навука ведаіць, што за жывучкі, няўгледные простым вокам, робяць хваробы, яна ведаіць, што ужы-
ваюць клетачкі, с каторых складаюцца людзі, жывёла, расьліны, але што ж? Як бы даў атказ, ён, Архіп, студэнт-мэдык, ’на пастаяннае пытаньне у «пісьменных» людзей дзядзькі Якуба: «Чаму чэлавек расьцець-расьцець гадоў так да дваццацёх, а далі як ты яго ні кармі, у росьці не прыбаўляецца.. Здаецца і есьць таксама а другі і смашней, чымся змалку, а росту німа такога як раней. Што за прычына? Эге ж. Наўчоные ведаюць цяпер, як чэлавек зараджаецца, с чаго ён складаецца і многа чаго ішпаго уцямілі. А ніхай жэ во яны самі набяруць з зямлі, чаго ім трэба, і створаць чэлавека. He, навука ніколі не дасьць, бо ня можэ даць, атказу на праклятке пытаньня. Ды ў яе і цэль зусім іншая».
I Архіп успомніў, як ён з вялікім жарам і шчырай ахвотай пачынаў вучыцца, бо думаў, ды што думаў, — крэпка верыў, што у кяіжках усё ёсьць, кніжкі ўсё раскажуць, ня толькі, як яно, але і аткуль яно?
I ось ён «укусіў» ад кніжнае мудрасьці... Папраўдзі, знайшоў такіе і гэткіе атказы, але ж, — Божэ! — пэўнасьці аніякай німа, німа. Хто даў гэтые атказы?
— Тые-ж людзі. Угуі — Бог адзін, а вер колькі на зямельцы Божай?
Архіпу было сумна і неяк трывожна.
«Мы ня ведаем, што будзе пасьля нашае сьмертухны, а на гэтым сьвеці на ўсё адгадкі найсьці ня можна, шукай ні шукай. I шчасьліў той, хто мірыцца лёгка з гэткім будаваньнем жыцьця, або хто бадай што ня думаіць аб гэтых «шалёных» пытаньнях, ці ў беганьні за кавалкам хлеба забываіць аб іх, шчасьліў ён. I горэ, вялікае горэ таму, хто захочэ ходь на адзін момэнт,
адным вокам зірнуць на той бок заслоны! Яму адзін шлях к разгадцы, шлях страшны і, глаўнае, ня пэўны, ня пэўны шлях, і гэты шлях — сьмерць».
Закурыў другую папіроску.
«I то йшчэ дзіва: ніхай бы людзі дэлікатные, чуткіе, не запрацаваные ат цяжкае працы, ніхай бы яны гібелі ад гэткай мукі; дык не, дык жа народ просты, народ, катораго лаюць «цёмным», чаго ён, гэты шэры, аднатонны народ, па глухіх куткох, у лясох сваіх, сярод балот і пнёў, чаму ён мучыўся і мучыцца ат тэй жа болькі?»
Архіп зачыніў вакно. Яго пачынаў ужо марыць сон. А усё думалася: <Нічога ня ведаем, ня ведалі і ведаць ня будзем...» Сэрцэ пачнець біцца дужэй і сьціхніць, а нешта чорнае, вялікае станіць прад вачамі, нейкіе узоры мітусяцца, і так добра, ладна лежаць. Навука, чэрці, зданьнё... Нічога ня ведаем... Бог, чэрці, душы... Ня ведаш...
I Архіп заснуў.
I на дварэ глуха грукатаў гром і бліскала, то й глядзі, малання. Зьбіралася бура. Яблынкі гальлём: «шу-шу-шу...»—ціхенька шумелі.
Архіп спаў.
V
Лес гулка гаманіў. Макухі дрэў трывожна, неспакойна так нахілялісь то дужа хутка, то паважна адна к другой і шэпталі нешта сваё, лесавое. Дарожка паміж густых елак ўсё вузела і вузела, а ні прайці, а ні пралезці, а ні прадрацца праз калючые зялёные йголкі.
Сухое дрэва страшна і балюча скрыпала, бвтцым выказвала бяду, і горэ, і усякае ліха. А ешчэ далёка, далёка..
— Баў...—гудзіць звон на колькі вёрст уперадзі, гукаіць к сабе, завець, клічэ. А як жэ дайці туды?
— Баў, баў, баў, дзілінь-дзілінь-баў,—дробна аддаецца у вушох. Шуміць лес. Зарагатаў злый дух, заплакаў жаласна закугакаў і зьліўся ў аднэй жудасна-сумнай песьні скрыпучаго дрэва
Блішчыць агавёк пад кустом, во-во другі пад старою бярозаю, а во трэцьці каля чорнаго пня, во й яшчэ адін, яшчэ, многа, многа, зданьнё...
«Што гэта я? — думае сабе Архіп, — то ж чэрвякі купальскіе сьвецяцца: чаго-ж баяцца мне? Пайду на звон шпарчэй, нанач дабяруся, дацягнуся»
— Троп, троп, хр... гкрдзбдзр.. кажан каля самюсенькаго вуха шпоркнуў.
— Цзы-ыць, цзы-ыць...—без канца плачыць аб нечым камарок здохленькі і не даець спакою
Зайшлося сэрцэ у Архіпа: схапіў ці не схапіў кажан волас з галавы у яго? Занясець ён той валасок на скрыпучае сухое дрэва, зашчэміць яго там паміж скабак калючах... I будзе сохнуць як дрэва тое. Архіп: датуль будзе хварэдь-прападаць, пакуль дрэва скрыпець будзе; заваліцца, бахне аб землю яно, — і Архім памрэць.
Расступіўся лес. На палянцы стаіць Архіп. Бачыць: што гэта? — Хата іх новая перад ім на аднэй назе круціцца, скачэ, верціцца..
«А-а, гэта я сон бачу, гэта я сьню ўсё..—
уцяміў Архіп, — але ж які дрэнны сон, хваравіты. Нячысьцікі мусіць, кіруюцца спужаць мяне, што ня веру ў іх, — сьмешна яму стала дужа. — А хораша спаць, німа ўжо зданьнёў».
«Скрыпела дрэва нейкае?—прыпамінаў Архіп, — ай, не, тож бацька на печы храпець сабе».
«Засну крапчэй,—падумаў ізноў.—А гдзе ж музыка чутна такая жалобная-пакутная».
«Ай я-я-яй...»—ташяуіць Архіп. Жалі, болю, суму, тугі непазбытай у тых гуках дзеваць некуды, а музыка ўсё бліжэй ды бліжэй.
Грае-грае ліра старэцкая аб часох мінуўшчыны-старадаўшчыяы. Сьпеваіць сьляпы старэцмузыкант, перэбіраіць не хацагочыся па струнах тых, гучна-маркотных...
А ня струны гудзядь-пяюць тое, а чэлавецкіе галасы чутны там. Далёка, у ropy, думна так у паднябесься паднімаіцца голас сярэдні, ні таўсты і ня тонкі, не слабенькі, аб нейкай долінядолі сыіеваіць ён, плачыць, плачыць, галосіць, уніз спускаіцца, клоніцца, ў адзін енк-плак зліваіцца з другім, таўсьцейшым, дужэйшым нездаволенныя голасам, што ня хочэ бачыць, як крыўда-непраўда на свеці пануе... А трэцьці, чутна, кволенькі галасок, як дзіцятка малое заходзіццазаліваецца, да Бога і Маткі Прачыстае шлець у тонах чудоўных мольбы-прозьбы дзіцячые-простые-чыстые...
Штосьці падымаіцца на сэрцы у Архіпа ад музнкі гэтае: плакаць, стагнаць, сьлёзы ліць жадаецца, думкі любые выплакаць-выгукаць бажаецца, і млосна-мляўка так робіцца... Шчыміць у грудзёх маладых, жалка, жалка, усе людзі добрые, ладные, любые, а як мучуюцца бедные!..
У спрэчкі с чорным страшным-неправым
ідуць музыкі-скамарохі у граньні сваём, — і кіпіць-бьецца сэрцэ хлапецкае... Эх! Пайці і сілу сваю на ўвесь сьвет паказаць, прагнаць крыўдзіцялёў, вытурыць іх ад людзей бедных, шчырых, змірных і пакорліва-прыяючых, людзей родных і балюча-скрыўджэных.
I добра на.зямельцч будзе ўсім! Усе роднне, радые. усе дужые, ладные. Сьвеціць сонійка, а ў гайку птушачкі пяюць вясёла так, ладненька, а красачкі цьвітуць, пахі-араматы прыёмные любые носяцца, шуміць жытцо высокае, доўгакалосае, шэпчыць думу сьвятую, ціхую каласамі буйнымі, падзяку пяе працы мужыцкай, а не «мужыцкай»,—селянскай працы, справядлівай...
А у хаці відней ды відней, але скуль жа сьвятло гэта прадзіўнае? I музыка дужэй усё чуіцца, шырыцца яна і бліжыцца.
Чуваць ужо і сьпевы хаўтурные, цяжка — ціха-плакучые. Выіць нехта, заходзіцца... дзявоцкі плач то, няўдешны, пэўне што.
Зірнуў Архіп на хату, бачыць—падлога ка ля печы расступаіцца, і выходзіць, падымаіцца труна аграмадная с пакрывамі чорнымі. To падымаіцца, то схаваіцца; то падымаіцца то схаваіцца...
Валасы дубам у Архіпа становяцца. Хочэ ён падцяць галаву, пабачыць лепей труну страшную, — цяжка, галава не падымаіцца. Хацеў рукою крыж на сябе палажыць,—рука, бытцым палка, не шавеліцца. Крычаць-гукаць. ратуйце зваць оамкнуўся ён, — а ні каліва голасу німа, як і небыло яго ніразу, толькі дух цяжкі у рот набіраецца, паветрэ сьмярдзючае увакруг ўсюдых.
КНІГІ ОНЛАЙН
