Рунь
Максім Гарэцкі
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 148с.
Мінск 1994
I ня сьпіцца княгіні,—адзівотка ж яна.
Непрыхільна сэрцу у ціхамірвым, а пустык пакою. 0, думачкі, аткуля вы?
Накінула княгіня Гавна кувічую даху на белые плечкі, узьдзела мякка-цушыстывпалуботкі на вожкі белые, дэлікатные, па пакою прайшлася, маркотва ва пярывы свае зірнула,. прысела бязсільна ж саўсім на аббіты куніччымі скурамі зэдлічэк і галоўку прыгожую пакутна схіліла на грудзі.
Скацілася тонкая, беленькая, з дробненькімі кволевькімі пальчыкамі княгінінарукана калева; а валасы, як вепрыдумная па сваёй прыгожасьці чыстая, густая кудзеля, рассыпаліся па цёплаватых пухлевькіх плечках; с пацямнеўшых ад жалю і смутку вочэк закапалі гарачые, чысте сьлёзы, як сьветлая раса, сьлёзы...
Плачыць княгівя маладая, прыгожая Ганнуся. . . • .
Вось і ўсё. А гаспадывя, у каторай жыў Ўладзік, перэказывала ыне, віто пісаў ён цэлые ночы і ужо меў спісаных колькі сшыткаў. Часта гаварыў гаспадыні, што пішыць гістарычную повесць і зара кончыць. Гдзе яго рукапісы, ці ён спаліў іх з другімі паперамі перад ад’ездам, ці ён узяў іх куды с сабою, хто яго ведае. Астаўся прыпадкова у гаспадыві толькі, відаць, першапачаткавы рукапіс, ківуты ім, каторы я і даў тута.
Апаведаньня сьветчуць, што яго займалі ня токма што грамадзявска-палітычвые пытаньня, але і перэжаваньня чэлавека, яго псіхалогія. Звачыцца тож, любіў ён хараство, прыгожасць.
хаця і не любіў паказываць таго занадта, бо пх яго сумленьню жыцьцё у наш практычны век вымагаіць іншаго. Але гэта быў такі романтык. Колькі вершаў умеў ён на пямяць! 3 беларускай жа народнай паэзіі найболі ён любіў ціхіа легенды і страшные праданьня; таксама — казкі, у каторых даводзіцца, што некалі праўда возьме верх над злом.
Далып я даю запіскі яго: «Да самого сябе», каторые пэўне ён мог напісаць толькі для свайго ж чытаньня і па каторых мы можэм больш усяго пазнаць што ён быў за чэлавек.
Ўладзіміравы пісаньня (с папераў,. каторые ласкава перэдала мне пані М. — гаспадыня кватэры, гдзе жыў ён астатніе часы).
ДА САМОГА СЯБЕ.
...Дык так, неўдалы Ўладзімірка, у апошніечасы часьцей ды часьцей зьяўляіцца у цябе думка нядобрая, думка аб самагубстві.
На той нядзелі табе, здаецца, якбы й павясялела, і ты пакрыківаў, як цялё, выпушчэнае с пунькі на двор, і пеў у сэрцы: «Жыць! Жыць!>
А заўчора, пасьля абеду, лёг ты ніц на пасьцелю, жарка дыхаў у пярыну, сьцяў зубы, с сударгай апхапіў галаву і мучыўся...
Нудна! Нудна!
Скуль зьявілася тая нуда, што пад канец, у апошніе часы, так неатчэпна грызець тваё сэрцэ і паддаець ламаты і болю галаве тваёй? Чаму не маіш ты цікавасьці к жыцьцю?
Ідэалаў німа у цябе!
Праўда? He? He праўда? А вось праўда!!
Ты—вышэй звычайнаго чэлавека па свайму духу, але дух твой цяжка хварэіць, бо сам сабе дайшоў ты сьмерці у філязофіі сваёй.
He варта жыць, бо німа нічога на сьвеці, што дзержала-б дябе у жыцьці, што гукала-б цябе к жыцьцго...
Так... чаго жыць табе?
Ты ня жыў, а пражыўся. I невядома, ці разжывешся ты ізноў. Німа ведама, ці палепшаеш ты пасьля сваёй хваробы і ці закрасуіш ты? Ці падасі і другім хварэючым гаючае спадзеваньне, што ня ўсё праггала, што можна шчэ паздаравець?
Ўладзімірка! Ты не маіш сярод людзей чэлавека, катораму б раскрыў душу сваю, да катораго б прыхіліўся. Можа аттаго, што ты сам сабе гідак і непрыемен, дык баішся паказацца людзём у шчырасьці сваёй, у брыдоці сваёй.
А ты-ж—ідэаліст...
Ты-ж зяалку гнаўся за праўд
гаротн...
Ад аўтора. Тутака частка паперы згрызена смальлянкамі у часі, калі пісаньня Уладзіміравы лежалі у пані М. на вышках. Потыхі дальш невялікую мясьцінку пісаньня яго я не даю у друк дзеля таго, што у ёй Ўладзімір пішыць аб сабе і дзеля аднаго сябе і такое. што, па мойму, не цікава для грамадзянства і, надрукаванае, не пайшло б на карысць сьветлай памяці майго ДРУга).
Душэ мая, душэ мая4. Возстані!
ІПто сьпіш? Канец прыбліжаіцца... I імашы смуціціся,—воспрані убо...
Эх, тэмы, тэмы! Ну, Ўладзімірка, вось табе тэма.
Прыгон... Пан і ў яго цьма людзей-рабоў, падданых яго. Пан ужо й ня можэць думку та~ кую мець, каб і смэрдоў лічыць за роўных паном людзей. А смэрды і ня думаюць, што яны— роўны паном, што яны маюць косткі не чарнейшые за паньскіе, што яны такіе ж людзі, як і паны. А калі і памысьлюць аб волі, дык аб такой, каб не хадзіць на прыгон што дня, а толькі дні два у тыдзень... і каб пан ня біўся.
Страшна! Як людзі самі магуць закуваць сябе і дух свой, і цела сваё у страшные Зялезы-путы.
Але і ў жывейшых падданых, хоць на грунці недахвату хлеба, і перасолу на сьпіне, і здзекоў над чэсьцю, пачынаіць будзіцца ненавісць да паноў.
У пана ігрышчэ, баль... Многіе госьці заначэвалі. Мужчыны, хлапцы... Пан надумаўся і загадаў войту. Робіцца лепшая прыемнасьць для госьцікаў. Войт ездзіць па вёсках і зганяіцьпрыгажэйшых дзевак і маладух да паньскаго двору на нач.
Бацькі, мужыкі і браты альбо ня думаюць, што робіцца, альбо кіруюцца скарыстаць з гэ~ таго, альбо, чулые і больш заможные, пачынаюць шляхатаць злосьцю і ненавісьцю да паноў. Помста! помста!
А сілу маюць паны. Як гэта сталася?
He даюць арацаваць на сябе, адбіраюць на свае прыхамаці астатпі хлеб, астатнюю адзежынку, астатнюю вольную часінку...
Голад, холад, горэ!
Бізунамі бьюць, у салдаты на ўсё жыцьце бацек атдаюць, на сабак меняюць. Што хочуць, тое робюць, мучаюць салодка.
Помста, помста!
Ад маткі у песьнях, у казках, у сьлезах, у стагнаньні; ад бацькі у рабскай маўклівасьці, у злых славах, у кляцьбе дзяцёнак убіраіць у душу ненавісць і страшэнную імсцівасць да паноў... Ах! Што б зрабіу ён, сын мужыцкі, усім!
Добра.
Ты, Ўладзька, сын народу. Колькі ты змалку бедаваў! Колькі ты усякаго ліха мысьліў, колькі краў сэрцам ад зласьлівасьці да паноў... Ах, каб меў сілу над панамі! У порах, у пыл!!.
Тады шчэ ня чытаў ты кніжак, недалужка Ўладзімірка, і не хварэў хваробамі інтэлігента.
Добра. і вось ты інтэлігевт. А! Рука твая не паднімаецца на заклятых ворагаў тваіх. Ты баішся дайжэ, каб людзі не даведаліся аб думках маленства твайго. Ты пішыш толькі <да самога сябе». Крый Божэ — даведаюцца «інтэлігенты», што на душы у цябе! Стыднінька табе! Стыднінька, што украдня у ночы конікаў вадзіў у панскі лес. Стыднінька, што пакляўся са сьлезамі сам сабе зарэзаць, як вырасьцеш, аб’ешчыка за тое, што ня толькі садраў у ляску хустку у маткі твае за ягады, але і бізуном даў і гідкім, страшным словам зневажыў яе, маму, пры табе, дзяцёнку сіндвокім.
Эх, чэлавек, чэлавекі Усё адно не дабіцца дабе, аткуля ўсё і што яно...
Людзі вапапіацца... Ня ўсё роўна, хто там
каго душыць! Я вышэй гляджу!.. Жыцьцё. Дыв не варта жыць, бо нудна.
Нудна; цікавасьці німа
( Ад аўтора. Тут ізноў канец ліста аддзёрты. У далейшым лістку — дзіркі і плямы, і па тых словах, што можна прачытаць, ~ яе ўдаецца уцяміць. куды кіравалася думка Ўладзіміра; даю тут, што троху многа зразумела у астатніх лістках).
...Па праўдзі, ну чаго ж я буду жыць далей?
Каб толькі яе плакала Ш. і не бедаваў Г. (любы хлопчык; які чэлавек у ём!) і *) каб толькі ведаў што будзіць цераз 50 гадоў з беларускай справай*),—дык ціаністы валі...
Беларуская справа... Што я магу? I што хто можыць? Жыцьцё ідзець, ідзець... да нечэга. Праўда, што мы творыу жыцьцё, але валі й праўда, то ці ня ўсё роўна! Людзі!...
А каторые з іх болей варты спагаданьня? Хто іх разьбярэць? Я заступаюся за брата-нужыка, а ён жэ — не еымпатычны, ёя жэ мяне крыўдзіў болей, чым хто. А, ты—беларус, ты можыш пісаць, ты павінен црацаваць,. ты тое— гэтэ... Пасунь уперад, праслаў родную старонку. Нічога я не маю у сабе; а каб і геній быў я, — ўсё роўна! К чаму? Усё некалі будзіць невядома, усё цяперашнее згінідь.
(Ад аўтора. Калі я перэчытаў гэту мясьцінку Валодзіных пісаньнёў, мне узыйшло на
*) Словы паміж зорак у рукапісу Ўладзіміра закасаваны.
думку, што многіе даравітые беларусы асталіся невядомы сьвету праз такіе вось свае погляды, каторые к таму ж, дадам, пануюць сярод многіх беларусаў).
...I ўсё роўна а ні шчасьця мець ня буду а нічога, бо у думках дайшоў, што німа на сьвеці цікаваго, новаго і такога, з-за чаго б варта жыці мне.
А тэлефон бяз дроту? Ха-ха!
Хто хочэ жыць—ніхай ж ывець, а хто хочэ памерці—памрэць ніхай...
(А д а ў т о р а. Выкінута, уважаючы не цэнЗУРУ)-
...Колькі прыгожых дзяўчын! I КОЛЬКІ 3 іх шукаюць, як і я, чэлавека сярод людзей. I я, дзякуючы сучаснаму соціяльна грамадзянскаму ладу, павінен жыць антымаральна.
...Пісаць,—значыць працаваць дзеля людзкога чытаньня.
А мне людзі—прыкрасць. Гордасць? He..
Ой, гняцець нуда-назола; ой гложыць маркота вялікая сэрцэ маё! Стагнадь... А спакою мне!
Хапідь ціаністаго калі і лежаць спакойна...
Думка аб самагубстві улежылася добра і ладна,—
Значыцца...
(Ад аўтора. Гэта усё, як відаць напісана Ўладзімірам да яго знаёмства з Ядзяю. Потым, калі ён з ёю палюбіўся, мусіць, дапісаў ешчэ, што тут ніжэй).
Самагубства ня выйшла. Ды й чаго паміраць, калГ я жыў толькі у думках? I толькі у думках прыйшоў да самагубства! Трэба ж
самому добра пажыць, добра жыцьцё пазнаць. Можэ яно атказ дасць.
Дык так... Паехаць! Куваць долю. А там— тады тое будзіць.
Як жа з Я? Трэба канешне так ці гэтак... Божэ! Як яна ўсё атдала мне, ўсяго старога адрэклася і пайшла. Сьвятая ты, Я.1 Ты ўваскрэсіла мяне. Дай ручку. Пойдзім! Эх, дарогу нам! Мы ідзём долю куваць за моры, акеаны. Вышэй галоўку, Я.!
К жыцьцюі
(А д а ў т о р а. Звярніця асаблівую увагу на апошніе радкі. Ці ж яны не праўдзюць таго, што гадаў я і гадаю аб долі Ўладзіміра і Ядзі?
Пэўне жывуць яны ў Амэрыцы або ў Аўстраліі).
КАВАЛКІ 3 ДНЕУНІКА.
19...
5 студня. Сварыўся з дзядзькам за беларушчыну. Гаворыць, калі ня кіну, не дасць грошы на навуку 1 лютаго. Пачаў чытаць эканомію палітыкі.
10 марца. Бачыў, як хавалі Астапа, што апрогся ад гарэлкі. Жонка, дзеткі— сіроты...
30 красавіка. Сустрача з Я.К. Яна—лепшая.
15 жніўвя. Люблю... Што будзе?
7 кастрычніка. Паліція пагледаець за мною. Работа пана К. Паваюемі
6 лютаго. Пералом. Навіна пайшла. Будзім
ЖБІЦЬ.
(Ад а ў то ра. Потым ёсць і яшчэуднеўніку тое-гэта цікавае, але друкаваць ня можна па розных прычынах. Ёсць і ўспаміна у яго, напрыклад).
...Чытаю, працую; сяджу у вечары.
Думкі цягнуцца... Маленства мае...
КНІГІ ОНЛАЙН
