Русіфікацыя беларускае мовы ў БССР
Станіслаў Станкевіч
Выдавец: Навука і тэхніка
Памер: 79с.
Мінск 1994
Што гэтая заява Міністра асьветы БССР — адно папяровая спроба заспакаеньня ўстрывожанай запраўдным станам грамадзкай апініі, сьветчаць ня толькі далейшыя нараканьні на дэградацыю беларускай мовы ў школьніцтве, але пацьвярджае гэта й сама рэдакцыя
21 «Літаратура і Мастацтва», № 17, 26.2.1958.
газэты ў заўвазе пад лістом Міністра асьветы, дзе гаворыцца: «Міністэрства асьветы БССР, бясспрэчна, многае ўжо зрабіла й робіць, каб выправіць некаторыя ненармалыіыя зьявы ў школьнай справе, але адказ т. Ілыошына не паказвае ў поўнай меры сапраўднага становішча з выкладаньнем беларускай мовы й літаратуры ў школах і пэдагагічных ВРІЎ рэспублікі»22.
He зважаючы на патрабаваньні пастаўнікаў, інтэлігенцыі й наагул беларускага жыхарства забясьпечыць у школах рэспублікі выкладаньне ў роднай беларускай мове й не зважаючы на вышэй прыведзеную заяву Міністра асьветы БССР, школьная палітыка ў цэлым СССР пайшла ў кірунку зусім адваротным да гэтых патрабаваныіяў. У канцы 1958 году сэсія Вярхоўнага Савету СССР прыняла закон «Аб умацаваньні сувязі школы з жыцьцём і далейшым разьвіцьці народнай асьветы ў СССР», а сьледа.м за гэтым і ў саюзных рэспубліках былі прынятыя падобныя законы. Гэты закон у БССР быў нрыняты ўжо ў пачатку 1959 году. Артыкул 11 разьдзелу Н-га гэтага закону гаворыць:
«Навучаныіс ўва ўсіх школах Беларускай ССР ажыцьцяўляецца ў роднай мове вучняў. Бацькі маюць права пастапаўляць, у школу зь якой мовай навучаньня аддавань сваіх дзяцей». І яшчэ далей: «Навучаньне расейскае мовы ў школах зь беларускай мовай навучаньня, а так-жа навучаньне беларускай мовы ў школах з рассйскай або іншай мовай навучаныія праводзіцца згодна жаданыія вучпяў і іхных бацькоў».23
Да ўваходу ў сілу гэтага закону ў расейскіх школах, што знаходзяцца на тэрыторыі саюзных рэспублік, абавязвала выкладаньне ў якасьці асобнага прадмету нацыянальнай мовы, як другой дзяржаўнай мовы тэй нацыянальнай рэспублікі, дзе знаходзіцца расейская школа. У той-жа са.мы час у нацыянальных школах тэй або іншай рэспублікі было абавязкавае і навучаньне расейскай мовы. Паводля новага закону пытаньне аб неабходнасьці навучаньня нацыяналыіай мовы ў расейскіх школах пакідаецца на волю самых вучняў і іхных бацькоў тэй або іншай расейскай школы. Таксама на волю вучняў і бацькоў пакідаецца пытаньне аб навучаньні расейскай мовы у тэй або іншай нацыянальнай школе рэспублікі. Тая акалічнасьць, што бацькі вучняў у Са-
22 «Літаратура і Мастацтва», № 17, 26.2 1958.
23 «.Советская Белоруссня», Кг 86, 12.4.1959.
вецкім Саюзе знаходзяцца ў поўнай залежнасьці ад партыйных органаў і прафсаюзных арганізацыяў, пытаньне аб нсабходнасьці навучаньня нацыянальнае мовы рэспублікі ў расейскіх школах,— а такіх школаў у кажнай нацыяналыіай рэспубліцы нясумерна вялікая колькасць прапарцыянальна да жыхарства расейскае нацыянальнасьці — фактычна перадаецца на разьвязаньне мясцовых партыйных і прафсаюзных органаў, якія, як правіла, праводзяць палітыку зьмяншэньня сфэры ўжываньня нацыянальнае мовы й даваньня пяршынства расейскай мове, як гэтага вымагае цэнтралыіае партыйнае кіраўніцтва.
Гэта датычыцца выкладаньня беларускае мовы, як прадмету, у расейскіх школах БССР, дзе, як мы бачылі, палажэньне беларускае мовы пасьля ўспомненае школьнае рэформы зьмянілася на горшае. А ейнае палажэньне ў беларускіх школах засталося такім самым, якім было й раней, і не зьмянілася на лепшае навет пасьля абвешчаньня цытаванага ліста Міністра асьветы БССР. Аб гэтым красамоўна сьветчыць выступленьне ў гэтай справе беларускага савецкага моваведа ЯРапановіча ў самым канцы 1961 году з артыкулам пад вымоўным загалоўкам «Дбаць пра культуру мовы». Рапановіч, між іншым, сьцьвярджае:
Да сяньняшпяга дня ў многіх школах рэспублікі (аўтар мае наўвеце афіцыйна беларускія школы — 0. С.) беларуская мова вывучаецца як прадмет. Астатнія-ж дысцыпліны вядуцца як папала — то на рускай, то „а «руска-беларускай» мове. Што атрымліваецца пры такіх парадках — няцяжка ўявіць. Вучні рыхтуюць хатнія заданьні па беларускіх падручніках і адказваюць пабеларуску. Настаўнік тлумачыць і задае пытаньні на рускай мове, а школыіікі часта адказваюць на мясцовым дыялекце. Становішча ўскладняецца яшчэ й тым, што нават падручнікам бракуе культуры мовы.24
Вышэй прыведзеныя факты й прыклады даволі ілюструюць запраўднае палажэньне беларускай мовы ў школьніцтве БССР, якое знаходзіцца ў поўнай супярэчнасьці з прапагандовымі заявамі афіцыйных савецкіх дакумэнтаў аб «свабодным разьвіцьці й раўнапраўнасьці» ўсіх моваў народаў Савецкага Саюзу. 3 другога боку, зацытавапыя выказваньні настаўнікаў, студэнтаў і наагул іптэлігенцыі — бясспрэчны довад, што такая
24 «Літаратура і Мастацтва», № 103, 29.12.1961.
дэградацыя беларускае мовы на карысьць мовы расейскае праводзіцца наўсуперак жаданьняў і супраць волі беларускага жыхарства.
Другой, апрача школыііцтва, важпай галінай, у якой забясьпечаная гэгэмонія расейскай мовы, далёка нясумерная да колькасьці расейскага жыхарства БССР, пры адначаснай дэградацыі беларускае мовы, ёсьць выдавецкая справа. Каб мець дакладнае ўяўленьне, як гэтая справа ў запраўднасьці выглядае, будзе карысным прывесьці, за афіцыйнымі савецкімі крыніцамі, статыстыку выданьняў у БССР у беларускай і расейскай мовах за пэрыяд ад 1954 да 1960 году ўлучна.
Ніжэй прыведзеныя статыстычныя паказьнікі за сем апошніх гадоў гавораць самі за сябе й ніякага выясьненьня не патрабуюць. Адно застаецца адмеціць, што
Выданыіі кніг у БССР за 1954—1960 гады 25
Гады
Колькасць выдадзеных кніг
Тыраж (у тыс.)
Друкарскія аркушы (у тыс.)
Арыгінальныя
ГІеракладныя
1954
733
15.914
153.370
481
252
У бел. мове
428
10.511
98.831
193
235
У рас. мове
305
5.403
54.539
288
17
1955
670
12.952
133.403
524
146
У бел. мове
260
7.198
76.080
131
129
У рас. мове
410
5.754
57.323
393
17
1956
742
13.736
160.358
591
151
У бел. мове
281
7.063
68.237
163
118
У рас. мове
461
6.673
92.121
428
33
1957
928
16.300
165.705
791
137
У бел. мове
393
9.097
84 580
280
113
У рас. мове
535
7.203
81.125
511
24
1958
1. 191
14.512
160 492
1 043
148
У бел. мове
478
8.836
83.106
352
126
У рас мове
709
5 675
77.385
687
22
1959
1.317
17.101
175.628
1 127
190
У бел. мове
571
9.499
84.249
421
150
У рас. мове
744
7.601
91.378
704
40
I960
1 602
14 231
147.454
1 487
115
У бел. мове
425
7. 134
61.534
326
99
У рас. мове
1.175
7.096
85.917
1.159
16
25 «Печать СССР. Всесоюзная Кннжная Палата», 1954—1960. Москва, 1955—1961.
Выданьні газет у БССР за 1954—1960 гады 26
F. Гады
Колькасць
Разавы тыраж (у тыс. экз.)
Гадавы тыраж (у мільёнах экз.)
1954
216
1.299
228.924
У бел. мове
176
761
130.229
У рас. мове
40
538
98.695
1955
218
1.314
233.203
У бел. мове
177
814
140.624
У рас. мове
41
497
92.579
1956
215
1.354
236.4
У бел. мове
172
776
128,8
У рас. мове
43
578
107,6
1957
234
1.530
268,7
У бел. мове
191
884
145,0
У рас. мове
43
646
123,7
1958
207
1.626
279.9
У бел. мове
164
872
140,6
У рас. мове
43
754
139,3
1959
213
1.770
291,0
У бел. мовс
167
950
143,7
У рас. мове
4G
820
147,3
1960
199
2.188
324
У бел. мове
154
1.134
150
У рас. мове
45
1.054
174
калі паводля назваў кнігаў у расейскай мове вьгдаецца куды болей, чымся ў беларускай, дык агульны іхны тыраж у беларускай мове значна большы, чымся ў расейскай мове. Што-ж да газэтаў, дык іхная колькасьць у беларускай мове амаль у чатыры разы большая, чымся колькасьць газэтаў у расейскай мове. Затое агульны тыраж выдаваных газэтаў у расейскай мове мала ўступае агульнаму тыражу ў беларускай мове, а за нскаторыя гады тыражы ў абедзьвюх мовах блізу роўныя. За два апошнія гады (1959 і 1960) агульны гадавы тыраж газэтаў у расейскай мове ўжо перавышае тыраж у беларускай мовс. Што-ж датычыцца часапісаў, дык маем зусім адваротную зьяву: у беларучжай мове за шэсьць апопшіх гадоў іх выдавалася спачатку амаль удвая, a пасьлей амаль утрая меней, чымся ў расейскай мове, затос іхны тыраж за ўсе гады быў больш як удвая вышэйшы за тыраж у расейскай мове.
Аб прысьпешаных русіфікацыйных тэмпах можа най-
26 «Печать СССР. Всесоіозная Кннжная Палата», 1954—1960.
лепей сьветчыць факт, што яшчэ ў 1930—1935-ых гадох, калі пачаўся ўжо працэс русіфікацыі беларускай мовы, у БССР выдавалася ў сярэднім 85% кніжак у беларускай мове й толькі 5% у расейскай мове27.
Падобна ўва ўсіх іншых нацыянальных рэспубліках СССР колькасьць выданьняў у нацыянальных мовах нясумсрна малая ў прыраўнаньні да колькасьці выдань-
Выданьні часапісаў у БССР за 1955—1960 гады 28 (улучна зь іншымі пэрыядычнымі выданьнямі, як зборнікі, бюлетэні й інш., што выходзяць пэрыядычна)
Гады
Колькасць
Гадавы тыраж (у тыс. экз.)
1955
39
4 432
У бел мове
14
3.047
У рас. мове
25
1.385
1956
43
4 898
У бел мове
16
3.179
У рас. мове
27
1.719
1957
54
5 140
У бел. мове
19
3.580
У рас мове
35
1.560
1958
88
6.709
У бел мове
24
4.858
У рас мове
64
1.851
1959 і
90
7.942
У бел. мове
24
5.807
У рас мове
66
2.135
1960
92
10 393
У бел. мове ■
24
7.192
У рас. мове
68
3.201
няў у расейскай мове. Тым ня меней, ува ўсіх іншых рэспубліках, за выняткам адно Казахскай, дзе з прычыны наплыву чужога нацыянальна элемэнту ў сувязі з асваеньнем цаліны колькасьць выданьняў у казахскай мовс з кажным годам моцна падае й павялічваецца колькасьць выданьняў у расейскай мове, суадносіны
нацыянальнай і расейскай моваў значна выгаднейшыя для першай, як для другой, чымся ў БССР. Прычыну
27 «Летапіс друку БССР» за адпаведныя гады, Менск.
28 Народное хозяііство СССР в 1959 году. Центральное Статнстнческое Управленне прн Совете Мнннстров СССР. Москва, 1960, б. 782—783; Народное хозяйство СССР в 1960 году. Москва, 1961, б. 812—813.
такое зьявы выясыііць ня цяжка. Калі ходзіць пра балцкія народы (Летувісаў, Латышоў і Эстонцаў), дык іхныя мовы, як неславянскія й тым самым ад расейскай мовы далёкія, маюць параўнальна болыпае пашырэньне. Апрача гэтага, прыбалцкія народы ў пэрыядзс між абедзьвюма сусьветнымі войнамі мслі собскія незалежныя дзяржавы й толькі ў 1940 годзе апынуліся ў складзе Савецкага Саюзу. Параўнальна ў найлепшым палажэньні грузінская й армянская мовы, што, з аднаго боку, застаецца ў сувязі з наймсншым агульным працэсам русіфікацыі двух гэтых каўкаскіх народаў, а з другога боку— у сувязі з тым, што абедзьве гэтыя мовы, як пеславянскія, таксама далёкія ад расейскай мовы. Гэтай апошняй акалічнасьцяй выясыіяецца таксама параўпальна большая ступень ужываньня моваў цюрскіх народаў СССР. Навет украінская мова мае параўнальна да беларускай мовы большас пашырэньне ў друку, што можна выясьніць дзьвюма прычынамі: а) вялікай колькасьцяй украінскага народу й тым самым большай удзельпай вагой Украіны ў СССР. б) спэцыфічным палажэньнем Галіччыны, якая да 1939 году піколі не ўваходзіла ў склад Расейскае імпэрыі й жыхарства якой да часу прылучэньня ў 1939 годзе Заходняй Украіпы да СССР зусім ня велала расейскае мовы.
КНІГІ ОНЛАЙН
