Руска-беларускі фізіка-геаграфічны слоўнік
Выдавец: Народная асвета
Памер: 367с.
Мінск 1994
Современные тектонические движения — сучасныя тэктанічныя рухі, падняцці, апусканні, зрухі зямной кары, што адбываюцца ў наш час або адбываліся некалькі сотняў гадоў таму назад у выніку дзеяння эндагенных сіл. Бываюць рознага дыяпазону і частаты (ад сейсмічных да векавых), вертыкальныя і гарызантальныя; іх скорасць ад некалькіх мм у год (у межах раўнінна-платформавых абласцей) да некалькіх см у год (у горных раёнах); у час землетрасенняў вертыкальныя і гарызантальныя зрушэнні могуць дасягаць некалькіх м, часам да 10— 20 м.
Согра — согра, 1) забалочаныя прыгнечаныя лясы (з елкі, сасны, бярозы, вольхі, з дамешкаю хмызнякоў) на водападзелах тайгі Усходне278
Еўрапейскай раўніны і Заходняй Сібіры; 2) купінавыя балоты ў тайзе і тундры.
Созвездия — сузор’і, участкі зоркавага неба з характэрнымі групоўкамі зорак. Усё неба падзелена на 88 С.; яны аблягчаюць арыентаванне на зоркавым небе. Большасць назваў С. была дадзена яшчэ ў старажытнасці; гэта часцей за ўсё імёны міфічных герояў (Геркулес, Персей), назвы жывёл (Леў, Жыраф) і розных прадметаў (Ліра і інш.). Некаторыя С. маюць імёны (Сірыус, Вега). Найбольш яркія зоркі С. (звычайна ў парадку памяншэння яркасці) абазначаюцца літарамі грэчаскага алфавіта з дапаўненнем назвы С.
Солевое выветривание — салявое выветрыванне, разбурэнне глеб і горных парод пры крышталізацыі ў іх трэшчынах і порах солей з глебавых раствораў; разнавіднасць фізічнага выветрывання. Распаўсюджана пераважна ў пустынных абласцях. Можа суправаджацца хімічным змяненнем глеб і парод.
Солевой режим почв — салявы рэжым глеб, устойлівыя перыядычныя (шматгадовыя, гадавыя або міжпаліўныя) сыходныя або ўзыходныя перамяшчэнні солей у глебе, што вядуць да часовага змянення іх колькасці і складу ў розных гарызонтах. С. р. г. цесна звязаны з водным рэжымам глебы і часта разглядаецца сумесна з ім (водна-салявы рэжым). Перамяшчэнні солей асабліва характэрны для глеб непрамыўнога воднага рэжыму (саланцы, саланчакі, каштанавыя і інш.).
Солёность морской воды — салёнасць марской вады, утрыманне раствораных солей у марской вадзе. Выражаецца ў прамілях (%0), г. зн. у тысячных долях або грамах солей на кілаграм марской вады. Залежыць у асноўным ад выпарэння і ападкаў. Салёнасць у адкрытым акіяне змяняецца нязначна (ад 36—37 %о у тропіках да 32—31 %о у Цэнтральнай Арктыцы); С. у морах дасягае найбольшых і найменшых значэнняў. Сярэдняе значэнне С. для ўсяго Сусветнага акіяна 35 %о.
Солёные озёра — салёныя азёры, азёры, вада якіх утрымлівае значную колькасць раствораных солей (ад 1 г на 1 л вады і больш). Часцей за ўсё салёнымі бываюць бяссцёкавыя азёры. У расходзе іх вады пераважае выпарэнне, а ўсе мінеральныя рэчывы, якія прыносяцца рэкамі і грунтавымі водамі, застаюцца і назапашваюцца ў вадаёме. Распаўсюджаны С. а. у стэпах, паўпустынях і пустынях. З’яўляюцца крыніцай хімічнай сыравіны. Самыя вялікія па плошчы С. а. у свеце — Каспійскае і Аральскае моры-азёры.
Солнечная активность — сонечная актыўнасць, фізічныя працэсы, у выніку якіх на Сонцы з'яўляюцца характэрныя ўтварэнні: сонечныя плямы і факелы ў фотасферы, флакулы і ўспышкі ў храмасферы, пратуберанцы ў сонечнай кароне. Пры павышэнні С. а. узмацняецца карпускулярнае, а таксама жорсткае электрамагнітнае выпраменьванне Сонца, што ўплывае на стан магнітасферы і іанасферы Зямлі (магнітныя буры, палярныя ззянні, дысацыяцыя малекул атмасферных газаў). Узровень С. а. змяняецца. Існуюць прыкладна 11-гадовыя цыклы. С. а.
аказвае істотны ўплыў на зямныя з’явы і працэсы (палярныя ззянні, магнітныя буры, эемлетрасенні, рост дрэў, ураджай сельскагаспадарчых культур, размнажэнне і міграцыя насякомых і г, д.).
Солифлюкционные террасы — соліфлюхцыйныя тэрасы, ступені на схілах, што ўтвораны соліфлюкцыйным зрушэннем глеб і грунтоў. Сустракаюцца галоўным чынам у абласцях распаўсюджання шматгадовамёрзлых парод.
Солифлюкция — соліфлюкцыя, павольнае вяэкапластычнае цячэнне расталых. пераўвільготненых глеб. і тонкадысперсныхгрунтоў на пакатых схілах (пачынаецца пры ўхілах 2—3°). Цячзнне грунтоў адбываецца на мёрзлай паверхні яшчэ нё растаўшых горных парод, сцэментаваных лёдам. С. садэейн'гчаюць’айтыўнае расзаоэмне снегу і моцныя ліўнг; яны вядуць да зніжэння ўстойлівасці. вррмаў на схімм.: Скореець ружутватарыллу лры С.— ад неквлькійвм да некалвніхгмугод.Распаўсюджана галоўным чынам у-воОласціразвіцця шматгадоаамёрзлых парод у’Герах, пераважна вышзй верхний граніцы лесу. Прыводэіць да ўтварзння спецыфічных форм мярзлотнага рэльефу —соліфлкжцыйных тэрас, валоў, град і іншых. ■ ...* с » .» : . -
---Солнечная корона — сенечная карона.самыя знеюнія і раэрэджаныя слаіСонна. Неабсталяваным вокам наііраеццаў часе поўных сонечных зацьменняў-у выглядэе ээяння, што ахаляе закрытве-месяцам^ дмем' Сонца; без эацьменняў назіраецца э дзпамогаю спецыяльвага астреНамічНэга інструмента — кзранографа,Праглядаеццада адлегласцейу нёкалвні-дзесятнаў радыўсаў -Сонца г паступоаа рассейваекйа ў міжпланетнай прастбры Уяўляе-сабой высочаіайізавамук» плазму а тэмпературай 2 мли К ' -v .V г . г v . • <;
. “ Солнечная радиация, солнечное излучение — семечная радыяцыя, соиечиае выпрамянение, выпрамяненне СонцаМ святла i цяпла, Складаеица -з прамянёў роэнай даўжыні <бачных > нябачных — ультрафіялетавых і інфрачырвоных). Выражаепца ў кал/ем3 абскимюг/вйтза адзінку часу. Дасягае эямной пвверхні ў выглядзе прямых* «омечных ■прамянёў і рассеяных, утоараючыфазам суыернукгеонечную радыяцыю. '3‘яўляецца асноўнай крыніцай энергіі на Эямлі; размяркоўВаецца эанальна, у эалежнасці ад геаграфічнай шырнты,памяншаеннаад ■ экватара да полюсаў.
' Солнечная система — Сенечная сістэма, сістэма нябесных цел, якая складаецца -з Сонца і 9 вялікіх планет (Меркурый, Венера, Эямля, Марс; Юлітэр; Сатурн, Уран, Нептун, Плутон) з іх спадарожнінамі, дэесяткаў тысяч малых планет (астэроідаў), мноства камет І дробных метэорных цел. ; : »
Солнечное" времясонечны . час, еістэма адліку часу, у якой< у якасці асноўнай адзінкі ■ приняты інтэрвал (сонечныя суткі) паміж дзвюмапаслядоўнымі верхнімі (або ніжнімі) кульмінацыямі Сонца. Сапраўды С. ч. вымяраецца часавым вуглом центра Сонца. У вьжіку йераўнамернасці бачнага гадавога руху Сонца па эклілтыцы і нахілу 980
экліптыкі да экватара сапраўдны С. ч. змяняецца нераўнамерна, у выніку чаго нязручны для практычнага жыцця. Для ліквідацыі гэтага недахопу ўводзіцца т. зв. сярэдняе Сонца — фіктыўны пункт, які на працягу года рухаецца раўнамерна па экватары і робіць адносна пункта вясенняга раўнадзенства адзін абарот за той жа час, што і сапраўднае Сонца. Сістэма адліку часу, заснаваная на сярэднім Сонцы, называецца сярэднім С. ч., а інтэрвал часу паміж дзвюма паслядоўнымі аднайменнымі яго кульмінацыямі — сярэднімі сонечнымі суткамі, якія падзяляюцца на сярэднія сонечныя гадзіны, мінуты, секунды. Сярэдні С. ч. вымяраецца часавым вуглом сярэдняга Сонца. Розніца ламіж сярэднім і сапраўдным С. ч. называецца ўзроўнем часу. . . . . ....... .
Солнечные часы — сонечны гадзіннік, старадаўні прибор для вызначэння часу па Сонцу. Складаецца э циферблата (гарызантальнага, вертыкальнага або нахіленага) і стрыжня або пласшнкі, што адкідае цень на циферблат. Становішча ценю паказвае сапраўдны сонечмы часі які з дапамогаю ўраўнення часу можа быць пералічаны ў мясцовы еярэдні сонечны час. ■ < .• ■ - - .■
Солнечный ветер — сонечны вецер, выцяканне плазмы сонечнай паромы ў міжпламетную прастору. Утдарэнне С..в. звязана з патокам энергіі ў карону э болей глыбокіхслаёўСенца. На ўзроўні арбіты Эямлі сярэдняя снорасцьчаеціц-С (пратонаў Ізлектронаў) каля 400 км/с, колькасць часціц.немалый.дэесяткаў у І.см8:.^.
Солнце — Сонца, цэнтральнае целаСонечнайюстзмы, бліжэйшая да Зямлі зорка (сярэдняя адлегласць ад Зямлі 149,6 млН км). Прадстаўляе сабой распадение иябеснае цела шарападобиам формы. Радыус С. 696wc. км, маса 21030 кг (у 332 400 раэрў большы эа масуЗямлі), тэмпература-паверхні прыкладна 6000 'С. С.— аснеўнаякрыніца энергн ўсіх працэсаў, якія адбываюйца на зямнойпаверхю. -
Солнцестояние — сонцаствянне.момант часу, у які .Сонца ў сва.ім ба ч ным гадавым рухуна экліптыцы праходзіць або праз самы паўночны яе пункт, маючы сх>ленне 23“27' (дзень летняга С.— 21—22 чэрвеня), або праз самы паўднёвы яе пункт са схіленнем— 23°27' (дзень эімовага С.— 21— 22 сиежня). У дш С. Сонца ў. поўдзень у зеніце на тропіках. У дзень летняга С. Сонца ў поўдзевь у эеніце. на Паўночным тропіку; у Паўночным паўшар’і самая кароткая ноч і самы доўгі дэень (у Паўднёвым — наадварот). 3 гэтан даты прааягласць дня ў Паўночным паўшар’і паступова памяншаецца, у Паўдв£вым—павялічваецца. У дэень зімовага С. Сонца ў поўдзень у эеніце на Паўднёвым тропіну; у Паўднёвым паўшар’і самая кароткая ноч і самы доўгі дэень (у-Паўнрчным—наадварот). 3 гэтай даты працягласць дня ў Паўднёвым паўшар’і паступова памяншаецца, у Паўночным — павялічваецца. Дні С.— пачатак лета або зімы ў астранамічным разуменні.
Солоди — соладзі, тып глеб, што ўтвараюцца ў асноўным з саланцоў пры іх павышаным увільгатненні і расселений Сустракаюцца ў зонах лесастэпаў, стэпаў і паўпустынь умеранага пояса пад лугава-
стэпавай, лугавой або лугава-балотнай расліннасцю, часам з удзелам дрэвавых парод (асіна, вярба і інш.). Фарміруюцца ва ўмовах перыядычнага прамыўнога рэжыму. што вядзе да разбурэння калоідаў у верхніх гарызонтах глеб, збяднення іх вокісламі і абагачэння крэменязёмам (працэс асаладзення). Часта валодаюць высокім (да 8 % і болей) утрыманнем гумусу, белаватым (асаладзелым) элювіяльным гарызонтам, што падсцілаецца слабаводапранікальным ілювіяльным гарызонтам. Пастаянна пераўвільготненыя, малаўрадлівыя, выкарыстоўваюцца галоўным чынам як сенажаць. Распаўсюджаны на поўдні Заходняй Сібіры; сустракаюцца таксама ў ЗША і Канадзе.
Солоноватое озеро — саланаватае возера, возера, вада якога мае адчувальную на смак салёнасць (мінералізацыя ад 1 да 24,7 г/л, па іншай класіфікацыі ад 1 да 35 %о).
Солонцеватые почвы — саланцаватыя глебы, глебы, якія характарызуюцца наяўнасцю ў паглынальным комплексе натрыю (звычайна ў меншай колькасці, чым у саланцоў). Распаўсюджаны ў засушлівых абласцях умеранага пояса, могуць належаць да лугавых, каштанавых і іншых тыпаў глеб. Наяўнасць натрыю садзейнічае паніжэнню ўрадлівасці гэтых глеб.
КНІГІ ОНЛАЙН
