Сафійка. Полацк. Родны край
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 2017
Александр
Раткевмч
Полоцкнй
Софнйскмй собор
Древняя, мудрая первостолнца. Многопнлонный возвышенный храм, как семнглавая в небе орлнца, смотрнт на остров, предшественннк драм.
Плннфа н камень сняют под юркой, кнпенной, как облака на стене, неопнсуемою штукаторкой, равной реальностн н старнне.
Временн нет, нзмерення — тоже. Плачут апостолы в желтых тонах, слезы стекают на хоры п ложе, где почнвает всекняжескнй прах.
Пнрамндальность строення скрыта в нерукотворную вязь куполов, в моіць глаголнческого алфавнта, в многоголосне колоколов.
Пепел скрывает зерно возрожденья. Аркамн, сводамн впднтся рост,
197
САФІЙКА ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
в небо возносятся фресок цветенья н отпечатком ложатся на холст.
Небо — холстнна, художннк — потемкн. Зодчне, прячьте свон нмена, чтоб современннкн нлн потомкн в землю вгрызалнсь, ніца семена.
Францнск Скорнна
Прнсннлся Скорнне загадочный сон: полуночный Полоцк огнем поражен, потокамн хлынула с неба вода, земля содрогнулась от болн, н падалн церквн; н — чудо! — звезда сошла с небосвода на поле.
Был свет ее слаб, но был голос снлен: «Граннтные рушатся душн, н колокол вновь ожнвает н звон в людскне влнвается упш...
Францнск, подымайся! — твой час наступнл: нсполннлось зрелостью тело, н ум укрепнлся, н дух победнл железную волю удела».
В руках ее — Бнблня рдела.
Проснулся. Задумался. Голос густой отца взбудоражнвал дом: «А ну, подымайся, купец молодой!..» «Отец, я не буду купцом».
Людміла
РуБЛЕЎСКАЯ
Ефрасіння
(Балада аб жаночай волі)
На фрэсках лік яе жаўцее, Сухі, як ліст, і гожы цяжка... Прадслава, ўнучка Чарадзея, Упарта хоча стаць манашкай.
«Навука дзеўку папсавала!» — Старыя па вуглах скуголяць. Але яна была — Прадславай!
А слава вымагае волі.
Счарнеў аж з твару горды бацька.
Жаніх гульбою ганьбу глушыць. А маці!..
Што ж казаць пра маці...
А слава да таго ж —
і мужнасць.
Жанкі!
Такі наш выбар будзе
199
САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
Паўсюль, няўмольна і адвечна: Ці — крыж на маладыя грудзі, Ці — церам з цемрай чалавечай.
Балюча нам даецца воля.
Заплаціш мужнаю душою. А дзеці?!
Што належыць болей — Сваё радзіць?
Вучыць чужое?
I што на што мяняць не варта — Hi адгадаць, ні прадугледзець...
...Прадслава хоча стаць упарта Святой —
і вольнаю, як вецер.
Алесь
Савіцкі
Пісьмо ў рай
(Раздзел з раманасповедзі)
10
Ранкам, як і ўначы, горад быў сцішаны і спакойны. Сонца хавалася за гарадскімі гмахамі, яго промні яшчэ не пазалацілі галаву бронзавага Скарыны, і ў скверыку, што пачынаўся ад плошчы і вёў да чыгуначнага вакзала, было нейкае бляклае сутонне, нібыта ноч не спяшалася саступаць месца новаму дню. Там, на лавачцы, павернутай рабрыстай драўлянай спінкаю ў бок казіно, сядзела нейкая дзяўчына і глядзела на адчыненыя дзверы. Яшчэ не было шасці гадзін, казіно працавала, і яна ўтаропілася на тыя дзверы спалохана і адчужана.
Я, відаць, і не спыніў бы свой позірк на той адзінокай постаці, каб не прыпыніўся на міг, уражаны нечаканым прыпамінам. На плошчы, што падзяліла доўгі зялёны скверык, некалі стаялі тры цагляныя гмахі — пошта, тэлеграф, шыкоўны ўнівермаг, адкрыты перад вайной.
201
A САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
А там, дзе зеўралі адчыненыя дзверы казіно, заканчвалася плошча гарадскога базару, на ім гітлераўцы збудавалі першую шыбеніцу, і яна адразу кідалася ў вочы, як толькі ты мінаў апошні будынак вуліцы, на месцы якой зараз гэты доўгі і прыгожы скверык.
Я прайшоў блізенька каля той лавачкі, убачыў гожы, але дужа змарнелы твар, пасму светлых валасоў, што закрывала левую скронь і нейкім дзіўным жмутком прыціскала няроўна падмаляваныя бровы, і быў ашаломлены позіркам звужаных агатавых вачэй: у іх не было жыцця. Крыху павярнуўшы галаву, дзяўчына зыркнула ў мой бок, тут жа адвяла позірк і зноў убіла вочы ў невядомую мне кропку.
Шнураваў па шырокім скверы, што злучае дзве плошчы, і раптам прыпыніўся, як бы ад нейкага штуршка знутры: згадаў, дзе бачыў гэткія вочы, гэткую паставу прыгнутага бядой чалавека, позірк нетутэйшы, невідушчы, бляск жывых вачэй, якія былі далёка ад жыцця. Я пісаў ужо табе пра Герда, немца, у сям’і якога мне давялося пражыць тры дні. Ен вырашыў паказаць мне славуты парк Швэртэ, што месціцца на схіле высокай гары на правым беразе Рэйна. У цэнтры парку — шыкоўны будынак казіно. Маё жаданне зазірнуць туды Герд сустрэў неадабральна. «Там не есть карашо»,— сказаў ён, але, даведаўшыся, што гаворка ідзе толькі пра «паглядзець», супакоіўся. Мы ўваходзілі ў казіно, а адтуль, нібыта птушка, пырхнула станістая дзяўчына. Мне падалося, што яна беларусачка, і здагадку пацвердзілі словы, што зляцелі з яе вуснаў і якія я добра чуў: «Вооой ты, небачка!»
Крыху пазней мы зноў убачылі яе. Высозная каменная сцяна падпірала схіл гары, пад ёй грувасціліся камяні, далей рудзелі, як адарваныя ад гары, скальныя дзіды, і за імі ў сінявай дымцы пабліскваў Рэйн. Дзяўчына стаяла каля шырокага парапета, што агароджвае пляцоўку ад глыбокай прорвы, утаропіўшы пагляд у толькі ёй вядомую прастору. Да пабудоў з чырвонымі спічастымі дахамі было далёка, яны здаваліся цацачнымі, і гэткім жа выдаваў цягнік, што рухаўся за блішчастай стужкай ракі. Казачнымі здаваліся і жаўтлявыя, з сінімі праплешынамі схілы гор на даляглядзе і белыя шлейфы аблокаў над імі. Пляцоўку, агароджаную невысокім, у пояс, шырокім парапетам, на тое, відаць, і зладзілі тут, каб людзі глядзелі і захапляліся дзівоснымі краявідамі, разважалі аб сваім месцы ў гэтым свеце. Дзяўчыну, як я зразумеў, не вабіла тая дзівосная далеч, яна ўтаропіла пагляд уніз, на вострыя хрыбціны камянёў, падобныя на чорныя іклы нейкай незямной пачвары, што стаілася і чакае блізкую ўжо здабычу.
Нашы чаравікі гулка адклікаліся на плітах рудога вапняку пляцоўкі, і дзяўчына павярнула галаву ў наш бок. У яе позірку не было аніякай цікаўнасці, у шырока расплюшчаных вачах, як бы назаўжды атухлых, не было жыцця, і гэткія ж, змярцвелыя, былі бляклыя, нібыта з мокрай паперы, шчокі.
202
НАТХНЁНЫЯ ПОЛАЦКАМ
Мы з Гердам рушылі да помніка, што ўзвышаўся ў цэнтры пляцоўкі, і ў нас за плячыма прагучаў пранізліва тонкі і знаёмы мне крык, што давялося пачуць у маленстве,— гэтак крычала падстрэленая над рэчкай, якая выцякае з Суйскага возера, белая чаіца. Я павярнуўся імкліва і знямеў: ля каменнага парапета нікога не было. У несвядомленым парыванні памкнуўся быў туды, але мой гід, хрыпла паўтараючы адно і тое ж — найн! найн! найн! — настойліва пацягнуў мяне да машыны, якую пакінулі непадалёк ад казіно.
Цяпер тут, у родным горадзе на беразе Дзвіны, якая далёка ад Рэйна, падпарадкоўваючыся нядобраму прадчуванню, я кінуўся назад і адразу ж, як толькі выбег на плошчу, убачыў, што лавачка, дзе толькі што сядзела прыгаломшаная дзяўчына, пустая. Нікога не было і ў пасвятлелым скверыку, толькі ў канцы вуліцы, што крута бегла да Дзвіны, мільганула і знікла за павароткай дзявочая постаць.
Ля пастамента помніка цвілі ружы. Пялёсткі іх здаваліся намнога ярчэйшымі за тыя, што на клумбе ў скверыку,— на іх цяпер клаліся сонечныя промні, адбіваючыся ад галавы бронзавага Скарыны,— і гэтае святло чырвоных пялёсткаў незразумелай трывогай асела ў душы, і я ведаў яе вытокі: наўпярок волі ў думках маіх звязаліся ў нейкі дзіўны ланцужок два невядомыя мне лёсы — лёс дзяўчыны, што знікла за каменным парапетам на беразе Рэйна, і лёс дзяўчыны, якая толькі што сядзела на лавачцы насупроць увахода ў казіно.
Трывога не прайшла і пазней, яна нават памацнела, калі я стаяў ля парэнчаў моста праз Палату. Калі ты ўпершыню патлумачыў мне, што назва яго — Чырвоны — з таго, што ў бойцы з войскамі французскага імператара ён быў чырвоны ад салдацкай крыві, я быў гэтак уражаны, што нават схіліўся, разглядаючы драўляныя дошкі насцілу. Парэнчы нядаўна ў той дзень пафарбавалі цёмнай вохрай, і мне здавалася, што гэта не фарба, а кроў тых салдат, якія баранілі мост ад чужынцаў. Той мост згарэў у вайну, немцы аднавілі яго, і нас з Генкам ганялі на тую будоўлю, і ён зноў быў узарваны, калі чужынцы ўцякалі з горада ў сорак чацвёртым. Адразу ж пасля вызвалення яго аднавілі, і ў познюю восень сорак пятага я стаяў на ім у салдацкім бушлаце без пагонаў, з маленькім рэчавым мяшэчкам за плячыма — дэмабілізаваўся і прыехаў з Берліна. Саскочыўшы з прыступак вагона, разгублена азіраўся па баках. Дзе будынак вакзала? Дзе старыя таполі наўкола прывакзальнай плошчы? На якой жа гэта станцыі я апынуўся? У вечаровай смузе згледзеў абрысы Сафійкі і зарадаваўся, сябе папракнуўшы: роднага горада, маўляў, не пазнаў, небарака!
У тую восень, узышоўшы на мост, глядзеў на нашу хату, затуленую клёнамі і неяк дзіўна далёкую, і нічога не чуў апрача булькацення вады, што віравала ўнізе каля старых абвугленых паляў. Лазнякі на правым беразе былі аблепленыя снегам, і лугавіна на левым беразе
203
САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
была зацярушана белым покрывам, а гліністы, абдзьмуты вятрамі касагор, ля якога Палата робіць крутую паваротку, барвова льсніўся, нібыта напалены знутры. Той касагор даўся мне ў знакі. Аднойчы, калі я прыгнаў нашу Красулю на паіпу, наляцеў віхор і пакаціў мяне па вострых рабрынах касагора да самай вады...
Цяпер касагора не было відаць за густой сцяной лазнякоў, хата дзіўна наблізілася да моста, і я адразу дапяў, з чаго гэта. Стары драўляны мост быў нізка над вадой, а гэты шырозны, з бетону, нібыта ўзляцеў над лазнякамі і трывала асеў на высокі насып, што абвузіў раку і нібыта ўціснуў яе ў глыб зямлі, і пад ім, насыпам, бясследна знікла лагчына, па якой вясной і часцяком, нават у слабы дождж, бег у Палату руды буркатлівы ручай. I следу не засталося ад той лагчыны, ад драўлянай лесвіцы з доўгімі прыступкамі і ад пакатага ўзвалу, на якім стаяў аднапавярховы цагляны будынак. Пасля вайны там жыў мой партызанскі сябар Сяргей, і там, у тым будынку, шмат было любові і пакут, жартаў і сумных разваг, радасцей і горкіх слёз. Дзе гэта ўсё? Надзейна і назаўжды схаваў высокі насып мясціну, дзе стаяў будынак, у якім віравалі светлыя і змрочныя парыванні чалавечай душы, затое высака — вышэй коміна той цаглянай будыніны! — узняў змрочны мемарыяльны граніт з надпісам аб гістарычных падзеях, што звязаны з вар’яцкімі памкненнямі Банапарта. Імя яго засталося і тут, на беразе Палаты, як напамінак часу і людзям, а імёны тысяч салдат — і рускіх і французскіх! — чыя кроў густа заліла і драўляны насціл моста, і рачныя берагі, аніхто і аніколі не прамовіць: яны — пыл стагоддзяў.
КНІГІ ОНЛАЙН
