Сафійка. Полацк. Родны край
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 2017
— Няшчырасць перад партыяй. Вы нічога не сказалі, што ваш бацька быў у палоне, потым асуджаны, пісалі яму і атрымлівалі лісты...
Я адчуваў, як паўзуць у мяне па спіне вялікія халодныя мурашы. Лісты да бацькі — крымінал? Дык я ж і правадыру пісаў! Я Сталіну таксама лісты пасылаў!
I ўсё той жа ледзяны голас:
— Мы гэта ведаем. У сваёй аўтабіяграфіі вы павінны былі, як на споведзі, аб усім напісаць. А вы вельмі істотныя факты біяграфіі паспрабавалі ад партыі ўтаіць. Няшчырасць перад партыяй недаравальная! Пытанне аб вашай вучобе ў партшколе, мы лічым, закрыта. Вяртайцеся дамоў. I працуйце...
Цяжка пісаць пра тое, што было тады ў душы.
На Прывакзальнай плошчы, у прыгожа размаляваным дашчаніку, я прагна, як ваду ў спёку, калі горла сушыць смага, адным дыхам апаражніў шклянку гарэлкі, потым, прыпаліўшы папяросу, папрасіў наліць яшчэ. Чарнявая прадаўшчыца з шырокай, як карона, куклай валасоў марудзіла, глядзела падазрона, і я, сцяміўшы, з чаго яна гэтак занепакоілася, грэбліва кінуў на талерку вагаў грошы. Гэтак жа прагна кульнуў другую шклянку і патрабаваў наліваць яшчэ.
— Закусіць трэба,— параіла прадаўшчыца і дадала голасам заклапочаным і шчырым: — Гарачыня. Калі без закусі, дык блага. Вуунь, ля акенца, столік — туды зараз кілбаскі і гурочкі пастаўлю. Толькі таго, хто за фікусам сядзіць, асцерагайцеся. Ен пяты дзень тут аціраецца. Пільнуе, каб да каго на халяўку прыляпіцца...
Параду чарнявай прадаўшчыцы я адкінуў і падсеў да чалавека, якога яна раіла асцерагацца,— ён быў падобны на Лоўкіна, майго партызанскага сябра. Мы ўзялі з ім чарку ў дашчаніку, потым наша таварыская бяседа да глыбокай ночы працягвалася на беразе Свіслачы
208
НАТХНЁНЫЯ ПОЛАЦКАМ ^
у зацішным і дзівосным куточку, дзе мы распалілі маленькае цяпельца, і ён жаліўся на сваё працоўнае і хатняе бязладдзе, і спачувальна паставіўся да мае бяды. Мне не сорамна было аб усім шчыра гаварыць, а ён падбадзёрваў мяне, і мы спявалі нават партызанскую песню, і нам было добра. Але мой нечаканы знаёмы аказаўся слабейшы за мяне, змогся і, папрасіўшы майго дазволу адпачыць, спакойна заснуў на шырокай лапіне мурожнай травы каля камля старой лазіны.
Я рушыў на вакзал, калі на небе былі зоры, а супрацьлеглы бераг Свіслачы патанаў у белаватым туманку. Перайшоўшы трамвайную лінію, я памылкова павярнуў не ў той бок, куды трэба было, і, замест Прывакзальнай, апынуўся на Цэнтральнай плошчы, дзе выносілася ў начное неба велічная бронзавая выява правадыра.
Нейкая магічная сіла цягнула мяне да высокага пастамента, і я ішоў і з кожным крокам адчуваў, што набліжаюся да месца, дзе можна быць гэткім жа шчырым, якім я быў толькі што на беразе Свіслачы. Туману ад ракі нагнала і сюды, на плошчу, але ён не слаўся па зямлі, а клаўся палосамі ўвысі, і яны, гэтыя палосы, не віселі на адным месцы, а марудна наматваліся на белыя промні электрычнага святла, што гналі з зямлі, з куткоў кветніка, магутныя і нябачныя ў зяленіве пражэктары, скруткі туману паўзлі і паўзлі па тоўстых промнях, звіваліся вакол бронзавай постаці, і абрысы знаёмага твару набывалі рысы чалавека жывога, з добрай усмешкаю ў вачах. Мне падалося, што гэта не выява з металу, а жывы Сталін, і ён лагодна паглядае на мяне, што вусны яго зварухнуліся, і папрок даверлівы, памяркоўны, які ціха зляцеў з іх, я добра пачуў: «А чаго ж ты не сказаў мне пра сваю бяду? Трэба было напісаць!..»
Немы крык асеў у маіх грудзях. Як гэта не напісаў? Пасылаў лісты! А яны не даходзілі! Але чаму не даходзілі? Чаму?..
Белыя стужкі туману пагойдваліся, і мне падалося, што адтуль плывуць яшчэ нейкія словы, і, каб лепей пачуць і зразумець іх, я памкнуўся бліжэй да пастамента. Ногі заблыталіся ў густым ціўі, і я пахіснуўся і паляцеў потырч, бухнуўся тварам у густы дыванок гнуткай мацыёлы, халоднай і пахкай; пад гнуткім пластом мяккага ціўя былі тоўстыя палівальныя краны, шырокія, як не на ўвесь лоб, і ўдар аб іх быў балючы, ажно слёзы пацяклі па шчоках.
Кветкі крышыліся пад далонямі і коленкамі, але я ўзняўся, задзёр галаву. Пасмы туману сплылі, промні электрычнага святла былі белабелыя, і на мяне з начной высі глядзеў цяпер нежывы, строгі і нерухомы бронзавы твар, і я ярасна даводзіў яму сваю праўду...
Як жа ўчэпіста трымае наша памяць старонкі ўласнага лёсу! Я перайшоў на другі бок праспекта і крочыў па плошчы, нібыта пераскочыў праз палову стагоддзя. Над будынкам Музея Вялікай Айчыннай вайны знаёма рдзелі вялікія літары слоў, што вядомы не толькі
209
САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
ва ўсіх кутках Беларусі, але і далёка за яе межамі: «Подзвігу народа жыць у вяках». Зусім нядаўна на суседнім будынку, дзе месціцца Палац прафсаюзаў, высвечваючы калоны, увянчаныя мастацкай ляпнінаю, зіхацела ў начны час аграмадная назва аднаго са сталічных казіно, глушачы каляровым мігценнем электрычных жмутоў сціплае святло над музейным будынкам. Дзякуй богу, у бацькоў горада хапіла розуму памяняць шыльду начнога клуба, адсунуць на належнае месца рэкламу казіно, якое, відаць, мае права на сваё існаванне, але без якога не толькі я асабіста, але і шмат хто жыў і жыве, не дужа бядуючы.
Мажліва, памыляюся, але мне здаецца, што барыш ад продажу бронзавых пласцін і дзюралевых пліт, на якіх былі выбіты імёны легендарных партызанскіх важакоў, герояў, што склалі свае галовы за волю і незалежнасць роднага краю, праматалі вандалы, памянялі на падманную часовую ўцеху, калі не ў полацкім, дык у гэтым сталічным казіно. Але не памыляюся ў іншым: сквалыжныя хціўцы, двухногія пацукі нічога не ствараюць, яны толькі нішчаць, ператвараюць у смярдзючае месіва ўсё, да чаго дакранаюцца іхнія драпежныя іклы і кіпцюры.
Я разважаў пра гэта, і ў прыцемнай прасторы, у святле неонавых літар над дахам Музея Вялікай Айчыннай вайны, што сімвалізуюць веліч працы людской, веліч народнага подзвігу, што стаўся адной з нашых святыняў на вякі, яшчэ больш, чым калінебудзь раней, акрэслівалася сутнасць не новага ў сваёй сакраментальнасці пытання, якое паўставала і будзе паўставаць перад кожным новым пакаленнем: «А што пасля нас?..»
I адказ прыходзіў сам па сабе, высвечваючы дакладныя і простыя грані няўмольнай сутнасці жыцця: «Застаецца тое, што ты пакінеш...» Ты, дарагі мой, пакінуў пасля сябе трох сыноў і дачку, пакінуў дом, што зладзіў сваімі рукамі, пакінуў дрэвы, якія шмат каго радавалі вясною разлівам белай квецені, а ўвосень сакаўнымі дулямі і яблыкамі. Усё сваё жыццё ты вучыў нас, сваіх дзяцей, што чалавек — дзіця свайго часу. А час — гэта я, гэта ты, гэта мы, гэта тое, на што мы здольныя, гэта тыя святыні, на якія мы молімся. Пад тваім бацькоўскім наглядам мы спасцігалі ісціну, што засвоіў ты ад дзядоў сваіх і прадзедаў: не час мінае, а мінаем мы. Але і мы ўплываем на свой час сваім розумам, сваёй працаю, сваімі памкненнямі, сваёй вераю, мужнасцю і дабрынёю, усім тым, што ствараем наўкола. I ўсё тое, што створана працаю, трэба не толькі шанаваць, але і абараняць ад расцяробу, ад гвалту і знішчэння. I дамагчыся гэтага чалавек можа толькі сілаю свайго розуму і веры ў тое, што шлях абраны правільна і шлях наш вядзе не ў прорву а да святла.
I гэта такая ж праўда святая, як і тое, што я пачуў аднойчы ад цябе, калі выскачыў ранкам з хаты і ўбачыў на клумбе каля тэрасы 210
НАТХН Ё НЫЯ ПОЛАЦКАМ 'Ш чырвоныя ружы і дзівіўся на поўны голас: не было ж іх учора ўвечары, маўляў, не было. I ты сказаў тады, што ўначы ружы набіраюцца моцы, а зацвітаюць ранкам. 3 гэтых тваіх слоў — я пісаў ужо табе пра тое — склаўся загаловак першага майго літаратурнага твора.
Тады, у маленстве, я не разумеў, колькі мудрасці было ў той простай тваёй выснове. Цяпер ведаю дакладна: калі чалавек не моліцца памяці бацькоў і дзядоў, калі не ахоўвае святыні свайго народа, дык на ягонай дарозе ружы не зацвітуць аніколі. А яны павінны цвісці штогод, радуючы наша вока і вочы новых пакаленняў, што пойдуць па бацькоўскіх слядах.
Я іду па тваіх слядах. На беразе Дзвіны, у вусці Палаты, трапіў мне на вочы пляскаты чырванаваты каменьчык, падобны на бутончык ружы. Мыючы яго роўныя грані цёплай дзвінскай вадой, я вырашыў, што будзе ён ляжаць на востраве Пуцяцін, на краёчку тваёй магілы. Няма большай святыні ніж помнікі, што стаяць на магілках продкаў. Менавіта там, на кладах, калі стаіць чалавек ля святой лапіны зямлі ў маўклівым роздуме і скрусе, мацуецца ў ім, чалавеку, вера, што з’яўляецца ён пад небам не апустошваць свет, які быў пры ім, а прыгажосць яго, свету гэтага, прымножыць, каб нязводная на зямлі была толькі радасць.
Вось з якімі думкамі збіраюся я ў дарогу, дарагі мой татка, на востраў Пуцяцін, што безліч разоў прыходзіў у мае нярадасныя і заўжды трывожныя сны. Якая яна, зямелька, што прыняла ў свае абдоймы тваю спакутаваную і знявечаную душу? Якая?..
Налзея
Салодкая
«Не пакідаю вас...»
Полацку і Ефрасінні Полайкай прысвячаецца
1. Полацку
Полацку верай, слязою і славай, Полацку лёсам плачу.
Я над тваімі сівымі вякамі Птахайвястунняй лячу.
Ведай, мой горад, я не забуду Досвіткаў ціхіх тваіх.
Ведай, мой горад, усё, што ні будзе, Будзе з табой на дваіх.
Звоны твае на званіцах высокіх
Так мілагучна гучаць!
Як жа ты здолеў сягоння з далёкім Крыжам адным павянчаць?!
Крыж Ефрасінні... А вочы — да сіні! — Краю майго абярог
На скрыжаваннях прасторы й часінаў, Полацкіх вечных дарог.
212
НАТХН Ё НЫЯ ПОЛАЦКАМ
Летаў сваіх я яшчэ не знасіла, Імем тваім даражу.
Усё, што сабе я у Бога прасіла, I для цябе я прашу.
2. Радасцьраніца
Ранараненька ўстаўшы з сонейкам, Сон агністай расой вымыю. Кветкікрасачкі звоняць тоненька, Наліваюцца красойсілаю.
Тут на ўсе лады птахі ціўкаюць, Надыходзячы дзень славячы. Сонца сыплецца залацінкамі, У далонях цяплом таючы.
Пчолка кожная мне пяегудзе, Лісцік кожны ўюнком сцелецца, Павуцінкуніць павучок прадзе, Дзень харошы ўстаеспеліцца.
8. Прадслава
Зямлі Полацкай слава коціцца, I на княжы двор сваты просяцца. Адчыняць пара брамывесніцы — Тут княжнакрасна ўжо нявесціцца. Змалку звалі яе Прадславаю...
У кніжнай мудрасці абазнаная... Бацька цешыўся, маці песціла, Ды сама княжна, ой, нявесела. «Што мне золата, срэбра ды шаўкі... He хачу ў жанкі, як ва ўсе вякі... He сагрэць душы мне абновамі, Як нявестай быць — дык Хрыстоваю!» Маці слёзы лье, бацька жаль стаіў — He для гэтага ён красу расціў...
КНІГІ ОНЛАЙН
