Сафійка. Полацк. Родны край
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 2017
He смуціся, панок, што няшчасце прыйшло, Як прыйшло, так і пройдзе ад Вас...
Што ж рабіць, калі гэтак пляцецца жыццё, Несучы нам цярпенне падчас.
273
САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
Пра гэты верш прафесар потым напіша: «...Толькі Янка Купала вершам сваім, у якім ён выліў сваё спачуванне мне і стараўся суцешыць у маім горы, дасягнуў таго, што я супакоіўся і прыйшоў да сябе. Верш гэты... быццам жыватворны бальзам вылечыў пачынаўшую балець смутную душу».
У «Летапісе жыцця і творчасці», змешчаным у 9м томе 2й кнігі Поўнага збору твораў Янкі Купалы (Мінск, 2003) запісана: «1917. Лета. Гасцяваў у фальварку Б. I. ЭпімахаШыпілы, прыязжаючы з Полацка».
Апошні раз яны сустрэліся ў ліпені 1933 года. Купала з жонкай прыехаў у Ленінград па запрашэнні кінастудыі «Савецкая Беларусь», якая мела там сталую базу. Як сцісла паведамляюць радкі невялікага мемуарнага артыкула I. Барашкі, тады «не забыўся ён наведаць і свайго настаўніка і мецэната Б. I ЭпімахШыпілу».
У Пецярбургу Купала пазнаёміўся і з малодшым братам Браніслава Ігнатавіча — Уладзіславам Ігнатавічам, які быў арганізатарам пастаноўкі «Паўлінкі» беларускім навуковалітаратурным студэнцкім гуртком і сам выконваў ролю Пранціся Пустарэвіча. Купала быў на яго пахаванні, дзе над магілай прачытаў свой верш «Светлай памяці Уладыслава ЭпімахШыпілы». Напісаў артыкулнекралог «Уладыслаў, сын Ігната ЭпімахШыпілы», у якім выказаў глыбокі смутак, падкрэсліў яго заслугі ў культурнааветніцкай працы на карысць бацькаўшчыны.
У кватэры Браніслава Ігнатавіча ЭпімахаШыпілы разам з Купалам жыў і яго пляменнік Гагалінскі Антон Іванавіч, родам з хутара Залессе на Полаччыне. Ён удзельнічаў у масавых сцэнах у пецярбургскай пастаноўцы «Паўлінкі». А ў бібліятэцы Маскоўскага ўніверсітэта захоўваецца экзэмпляр зборніка Купалы «Шляхам жыцця» з дарчым надпісам: «Даражэнькаму і міленькаму А. Гагалінскаму на добры ўспамін міла і браточна праведзеных у Піцеры чатырох год спольнага жыцця і спольных нягод. Ад гаротнага аўтара Янкі Купалы. Спб., 2/Х1113г.». Побач з надпісам радкі з верша «А ты, сіраціна...» (1я страфа).
Трэба зазначыць, што Купала жыў у Полацку ў цяжкія гады Першай сусветнай вайны, у перадрэвалюцыйны перыяд. Нялёгкае жыццё аблягчалася прыездамі сяброў. Так, у Полацку Купалу наведаў Жывапісцаў Сямён Канстанцінавіч, грамадскі дзеяч, мецэнат, ветэрынарны ўрач, у якога Купала гасцяваў каля месяца ў верасні 1915 г. у Арле. Дачцэ Жывапісцава Таццяне, тады 19гадовай дзяўчыне, Янка Купала прысвяціў верш «Арліныя крыллі». Пра сустрэчу з Жывапісцавым у Полацку сведчыць фотаздымак, дзе сфатаграфаваны Янка Купала ў вайсковай форме, яго жонка Уладзіслава Францаўна Луцэвіч і Сямён Канстанцінавіч Жывапісцаў.
Па даручэнні Беларускага Камітэта дапамогі ахвярам вайны восенню 1917 года ў Полацк да Купалы прыязджала Паўліна Мядзёлка,
274
TAM. ДЗЕ ВЕЖЫ САФП
настаўніца, дзеячка беларускага адраджэнчага руху, удзельніца Беларускага музычнага гуртка ў Вільні, першая выканаўца ролі Паўлінкі ў п’есе Купалы «Паўлінка». Ці былі адносіны паміж геніем нашай паэзіі Янкам Купалам і Паўлінай Мядзёлкай толькі сяброўскімі? На гэты конт купалазнаўцы маюць меркаванне, што было каханне. Такі вывад яны робяць на аснове ўспамінаў П. Мядзёлкі «Сцежкамі жыцця» (1974), а таксама дадаткаў да іх, апублікаваных у часопісе «Полымя» (1993, № 2—5). Для Янкі Купалы гэта каханне, магчыма, было пакутнае, таму што Паўліна аддала перавагу іншаму. Янка Купала склаў своеасаблівы цыкл вершаў, прысвечаных Паўліне Мядзёлцы, ^куды ўвайшлі вершы: «Быў гэта толькі сумны сон...», «Сыйду...», «Увесь да дна...», «На вуліцы», «Таварыш мой», «Нашто?», «А яна...», «Пахаванне», «Ночцы». У асобных творах, напісаных у студзені—ліпені 1915 г., адчуваецца песімістычны настрой песняра, звязаны менавіта няпэўнасцямі ва ўзаемаадносінах з Паўлінай Мядзёлкай. Такая думка праходзіць у рамане Алега Лойкі «Як агонь, як вада».
А пра сустрэчу ў Полацку Паўліна Мядзёлка піша ў тых жа ўспамінах: «Як жа я здзівілася, калі ў яго кватэры пабачыла Уладку Станкевічанку! Аказваецца, яны... пажаніліся, а я і не ведала пра гэта». Далей пра Уладку яна піша: «Яна засталася такой жа, як была, толькі стала быццам спакайнейшай. Як і раней, заўсёды энергічная, рухавая і добрая гаспадыня». А вось пра Купалу ў яе іншае ўражанне: «Янка неяк моцна змяніўся з таго часу, як апошні раз яго бачыла. Быў ён зграбнейшы, прыгажэйшы ў ваеннай форме земскага саюзу, дзе тады нрацаваў. Але стаў нейкі занадта сур’ёзны, маўклівы, пануры... Я нават і мала бачыла яго дома, хіба толькі за абедам. Заўсёды нечым заклапочаны выбягаў з хаты». А клапаціцца было аб чым: набліжаліся трывожныя падзеі ў свеце, а ў Полацк ужо каторы дзень не даходзілі газеты.
Ёсць меркаванне, што паэт як нікому давяраў Паўліне Мядзёлцы. Толькі гэтым можна вытлумачыць, што падчас сустрэчы ў Полацку Я. Купала перадаў ёй на захаванне некалькі сваіх вершаў: «Смейся», «Цару неба і зямлі» і іншыя, якія П. Мядзёлка вярнула яму ў 1920 годзе.
У 2012 г. у газеце «Культура» (№1—3) пад назвай «Карона з кахання» надрукавана лірычная драма па матывах кнігі Паўліны Мядзёлкі «Сцежкамі жыцця». Аўтар версіі сустрэч Янкі Купалы і Паўліны Мядзёлкі — Анатоль Дзялендзік. Дзеянне адной такой сустрэчы адбываецца ў Полацку.
Наведала Янку Купалу ў Полацку і яго сястра — Леакадзія Дамінікаўна і жыла ў яго сям’і цэлы месяц.
У Полацку прайшлі першыя гады сямейнага жыцця Я. Купалы. 3 Уладзіславай Станкевіч яны пажаніліся ў канцы студзеня 1916 г. у Маскве, а ўжо праз паўгода жылі ў Полацку. Уладзіслава Францаўна
275
САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
потым прызнавалася сваёй сардэчнай сяброўцы Костцы Буйлянцы (паэтэсе Канстанцыі Буйло), якая наведвала іх у Полацку, як яны, сустрэўшыся ў Маскве, з Янкам Купалам «раптам адчулі вялікую блізкасць адзін да аднаго... і як урэшце вырашылі пажаніцца». «Я ніколі аб гэтым не пашкадую, што так здарылася»,— гаварыла яна сяброўцы. Канстанцыя Буйло тады таксама жыла ў Полацку і працавала загадчыцай беларускай кнігарні. Яна пакінула ўспаміны, дзе пісала: «Жылі яны дзесьці за горадам, у маленькім драўляным доміку, што стаяў у зацішку ў садзе». Пад назвай «Пра дні мінулыя» гэтыя запісы ўвайшлі ў зборнік успамінаў пра Янку Купалу «Такі ён быў». Янка Купала быў складальнікам і рэдактарам першага зборніка вершаў чатырнаццацігадовай Буйлянкі «Курганная кветка», яшчэ яны неаднаразова сустракаліся ў Вільні, у Маскве. Канстанцыя Буйло прысвяціла Янку Купалу шэраг вершаў: «Звон», «Купала», «Песняру», «Янка Купала», «О не, ты не памёр», «Душа паэта» і інш.
Другі раз Янка Купала прыязджаў у Полацк ужо пасля Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі. У 1926 годзе разам са Старшынёй Савета Народных Камісараў БССР Язэпам Аляксандравічам Адамовічам і народным камісарам асветы Антонам Васільевічам Баліцкім Янка Купала наведаў Полацк. Сустракаўся з жыхарамі горада, прадстаўнікамі Чырвонай Арміі, настаўнікамі і моладдзю. Янка Купала знаходзіўся ў Полацку 10—13 мая 1926 года. 13 мая быў пастаўлены абразок па яго п’есе «На папасе». У гэты ж дзень газета «Чырвоная Полаччына» надрукавала «Ліст да палачан», дзе Купала выказаў сардэчную падзяку за цёплы прыём.
Ліст да палачан
Дарагі тав. рэдактар!
He адкажыце надрукаваць гэты мой ліст у Вашай паважанай газеце «Чырвоная Полаччына».
У часе майго кароткага прабывання ў Полацку з прадстаўнікамі вышэйшага Беларускага савецкага ўрада Старшынёй Саўнаркома т. Адамовічам і Наркомам асветы т. Балійкім полацкае настаўніцтва і вучнёўства пасвяцілі адзін вечар (11 мая), прысвечаны майму прыезду ў Полагдк.
Трудна мне выказаць словамг сваю шчырую ўдзячнасць г сардэчную падзяку за той мілы і гарачы і папраўдзе братні прыём слаўных і вольных палачан і палачанак, які быў мне аказаны з боку гхніх арганізацый: Акругкома, Чырвонай Арміі, камсамола, «Маладкяка», настауніцтва, вучнёўства. Я толькі магу адно сказаць, што па звароце ў Мгнск, сталіцу БССР, мае самыя лепшыя думкі будуць аб пралетарскім чырвоным Полацку.
Пажадаю Вам, палачане і палачанкі, каб тая першая падумка Вашага славутага продка, ураджэнца г. Полацка, вялікага вучонага Ф. Скарыны, 276
TAM, ДЗЕ ВЕЖЫ САФП ХЖ
што для <<люду паспалгтага» трэба пісаць кнігі на яго простай, зразумелай для яго мове, была заклікам да працы над жанамічным і нацылнальным адбудаваннем нашай многапакутнай Бацькаўшчыны.
Хай заціхнуць званы сафійскія і ім падобныя манастырскія званы, якія званілі славу князям, царам і астрогам, а кяхай звіняць у Вас вечна песні радасці і волг нязмернай і дакоцяцйа гэтыя песні вызвалення аж туды за пагранічныя слупы, дзе яшчэ Вашы браты і сёстры цягаюць ланцугі сацыяльнай і нацыянальнай няволі.
Пажадаю Вам, таварышы, дружна трымацца таго сцяга, які Вам дала вялікая пралетарская рэвалюцыя, а на варце і абароне якога стаіць праўдзівая барацьбітка за вызваленне працоўнага люду ўсяго свету Камуністычная, партыя.
Няхай у Вашых думках вечна жыве адно жаданне гэта цвёрда і нязломна працаваць для жанамічнага і культурнага падняцця сваей Беларускай Сацыялістычнай Савецкай Рэспублікі.
«Памяць полацкага краязнаўца Івана Дэйніса захавае ўспамін пра яскравы Купалаў выступ перад настаўнікамі ў жаночай гімназіі» — піша ў кнізе «Таямніцы Полацкай гісторыі» пісьменнік і гісторык Уладзімір Арлоў, таксама ўраджэнец Полацка.
Успамінаў Полацк Янка Купала ў запісцы Уладзіміру Іванавічу Пічэту, гісторыку, акадэміку AH СССР і АН БССР, з якім яны ўдзельнічалі разам у выязной сесіі АН БССР у Беластоку (12—14.10.1940 г.). Праслухаўшы даклад Пічэты «Барацьба беларускага народа за сваё вызваленне», Купала даслаў яму запіску, якая сведчыць пра глыбокае веданне паэтам гісторыі Беларусі: «Владнмнр йвановпч. В своём прекрасном докладе Вы не вспомннлн о ннквнзнцнн в Белорусснн, которая свнрепствовала в своё время в особенностн в Полоцке...»
У артыкуле «Народмстнтель» Купала прыгадаў Полацк, які яшчэ ў XIII стагоддзі вёў пераможную барацьбу супраць нямецкіх рыцараў.
Варта таксама адзначыць і той факт, што тэма «Янка Купала і Полаччына» звязана і з імем пачынальніка беларускага тэатра Ігната Буйніцкага. Двойчы калектыў Першага беларускага таварыства драмы і камедыі Ігната Буйніцкага выступаў у Полацку, у 1910м і ў 1911м гадах. Асаблівым поспехам у першы прыезд трупы, па ўспамінах артыста тэатра Зыгмунта Абрамовіча, карыстаўся харал «А хто там ідзе?» на вершы Янкі Купалы. Гэта быў адзін з самых удалых нумароў трупы на ўсіх выступленнях. У гэтым калектыве танцавала будучая жонка Янкі Купалы — Уладзіслава Станкевіч — Уладка Станкевічанка.
КНІГІ ОНЛАЙН
