Сафійка. Полацк. Родны край
Выдавец: Мастацкая літаратура
Памер: 287с.
Мінск 2017
Якая доўгая была мне дарога ў школу ад нашай хаты: трэці, другі, першы завулак Стралецкі, шырокая брукаванка ля высокай сцяны Кадэцкага корпуса... Якая ж кароткая здалася яна цяпер, калі ад таго дня, калі ты ўпершыню прывёў мяне да школьнага будынка з чырвонай цэглы, мінула болей за палову стагоддзя!
Ранейшымі засталіся колер брукаванкі і колер цэглы школьнага будынка, што самавіта стаіць ля высокіх схілаў замчышча. Я пакратаў цагліны рукой, змружыў вочы і ўбачыў сябе, малога, з жоўтым партфелем у руцэ, і мігнуліся мне твае вочы, ласкавыя і добрыя, і шырокая рука, што смела адчыніла школьныя дзверы...
Дрэў на замчышчы да вайны не было, яны раслі ніжэй, у лагчыне, дзе месцілася школьная спартыўная пляцоўка. Калі пасля ярасных футбольных боек мы адпачывалі на траве пад жаўтлявымі вербамі, нам здавалася, што белыя царкоўныя муры стаяць не на зямлі, a выносяцца ўвысь з тых зялёных шатаў. Пасля вайны на замчышчы густа пасадзілі таполі і амерыканскія клёны, яны добра ўкараніліся і гэтак закупчасціліся, што з былой спартыўнай пляцоўкі відаць толькі купалы і велічныя крыжы. Высозныя таполі сцяной сталі і панізу замчышча.
204
НАТХН Ё НЫЯ ПОЛАЦКАМ \>
Я азірнуўся, калі шнураваў па вуліцы, што выводзіць на плошчу, і мне падалося, што невысокі школьны будынак з чырвонай цэглы прытуліўся да ўсходняга схілу замчышча — надзейнай абароны ад паўночных вятроў і іншых нягод. У гады вайны і нямецкія і нашы самалёты ўдзень і ўначы малацілі горад, дасталося яму і ў сорак першым і ў год вызвалення. Але аніводны снарад, аніводная бомба не пацэлілі сюды, нібыта невядомая звышмагутная сіла адвяла знішчальны агонь і метал ад белых царкоўных муроў, высознага замчышча і думных схілаў яго...
Горад толькітолькі прачынаўся, на вуліцах шчыравалі работнікі камунальных службаў. Адзін з іх рупіўся ў скверыку, што вядзе да помніка, ля якога ў чыгунным вянку трапечацца полымя Вечнага агню. У паставе рабочага чалавека, у рухах, у паглядзе, у руках, што кладуцца на прыладу ягонае працы, заўжды ёсць дзівосная адметнасць, якая, калі прыгледзішся, адразу адкрывае табе таямніцу любові чалавека да свае працы, справы, тое, што вызначае сутнасць працаўніка. Я глядзеў, як мятла Яўгена Васільевіча — крыху пазней мы пазнаёміліся, і я шмат новага і цікавага пачуў ад яго! — не проста шваркае па асфальце алеі, a нібыта пэндзаль задаволенага мастака кладзе апошнюю крэску на свой завершаны мастацкі твор,— і не стрымаўся, сказаў, адчуваючы павагу да тае стараннасці, з якой чалавек працуе:
— А чаго ж тут месці? Чысцюткі ж асфальт!
— Чысцюткі,— пагадзіўся ён і ветліва ўсміхнуўся, і гэтая ўсмешка была даверлівая і добрая. — Як ля «Анькінай крамы»...
«Анькіна крама» была ў Ноўцы за чыгуначным віадукам, і працавала ў ёй абаяльная і гаваркая прадаўшчыца, нейкая далёкая сваячка Сяргеевай жонкі. Дашчанік быў адразу пасля вайны, потым драўляная крама стала, адале і цагляная замест яе ўзнялася, і наўкола — аніколі аніякага смецця, бо дужа ж рупілася пра тое гаспадыня гандлёвай мясціны. Няўжо і сёння стаіць тая крама, куды мы з сябрамі заходзілі неаднойчы?
— А што ёй зробіцца? Каменная! Шчэ з аднаго боку і ладнае кафэ з белай цэглы дабудавалі,— паведаміў Яўген Васільевіч, які, выяўляецца, жыве непадалёк. — Першая тая прадаўшчыца, на жаль, памерла. А назва «Анькіна крама» засталася і, перакананы, пасля нас застанецца...
He новае, вядома ж, спалучэнне слоў — «пасля нас». Пра сэнс іх разважала не адно пакаленне, шукаючы і даводзячы сваю праўду, але аніводнаму не ўдалося абвергнуць пастулат, невядома калі народжаны: чалавек — дзіця свайго часу. Затое кожнае новае пакаленне нямала папакутавала, ламаючы галаву над пытаннем, што ўзнікала адразу ж, як толькі да згаданага спалучэння слоў дадавалася слова трэцяе і імгненна ператварала іх у пытанне, якое жыве і дагэтуль, адкрываючы прастору для развагі неабмежаваную: «Што пасля нас?..»
205
\^\ САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
Тойсёй і даўней і сёння знаходзіў на яго сакраментальны адказ і таксама гэткі ж кароткі: «А хоць трава не расці...»
Але, дзякуй богу, сакраментальны гэты адказ не ў кожнай душы месціцца, і таму зямляматухна і дагэтуль не сарвалася са свае арбіты і не юкнула ў касмічную бясконцасць. He злічыць зараз, колькі разоў у сваім жыцці згадваў я твае суровыя і строгія ўрокі сумленнага стаўлення да таго, што робіш, што застаецца ад твае працы, працы не толькі вялікай, але і маленькай, будзённай. Горкія часам былі тыя ўрокі, і я нават злаваў і плакаў ад твае, па тым часе мне здавалася, залішне вялікай патрабавальнасці. Але безліч разоў, у сталым ужо ўзросце, я неаднойчы лавіў сябе на думцы, што замілаванасць да працы клапатліва і паслядоўна прышчаплялі мне тыя твае суровыя і справядлівыя патрабаванні.
Згадваю, як аднойчы ўлетку, калі быў я ў чацвёртым класе,— добра помніцца! — мы перасыпалі наш стары плот. Лепшыя аполкі ставіліся ад вуліцы, а гузаватыя, з шырокай абзой, у канцы саду, пад клёнамі. Мацаваць аполкі да ніжняй жардзіны ты даручыў мне і паказаў, як тое робіцца: дватры дакладныя ўдары малатка, і плешка цвіка, як блішчастае вока, зыркае з дзеравіны. У мяне гэтак не атрымалася, старыя цвікі гнуліся, надакучыла выцягваць іх абцугамі, раўняць, і я пачаў, калі цвік звіваўся кручком, малаціць па ім, у адчаі, малатком з усяе моцы. Каля слупа цвік склаўся нейкім вензелястым выгібам, і яму дасталося болей ад усіх — ад маіх удараў ажно жардзіна загула.
Ты загадаў мне ўсё перарабіць. Але я заўпарціўся, патузаў рукою адзін аполак, другі, трэці. Надзейна прымацаваны аполкі, не адарвеш. Ды тут, зрэшты, у крапіве, нікому і не відно, як той цвік увагнаны! Ты неадабральна пахітаў галавой, сказаў з усміхам: шпакі, маўляў, вясною прыляцяць і нашу працу на ўвесь свет абсвішчуць.
Кончыкам сякеры ты падкалупнуў скрыўлены цвік, падраўнаваў на абуху і дакладнымі ўдарамі, падтрымліваючы абцугамі, увагнаў па самую плешку. Потым аддаў мне абцугі, малаток: гэткім макарам, маўляў, гані працу далей. Тады вясной шпакі плён нашага старання ўславяць. I попаўзень лапкі не падрапае.
Навуку гэтую я перадаў твайму праўнуку, калі будаваў на лецішчы невялічкую лазню. Яўгенка дапамагаў мне штодня, увішна арудуючы малатком. Асабліва падабалася яму на даху: дошкі шырокія, белыя, ажно гудуць ад удару. Сагнуўся адзін цвік, другі, і дарагі мой унук лупіў па іх малатком, як некалі я пад клёнамі. Кончыкам сякеры я падкалупнуў цвік, падраўнаваў на абуху, прытрымаў абцужкамі, дакладна ўдарыў. I твае словы паўтарыў: вясной, маўляў, шпакі прыляцяць і працу нашу не абсвішчуць. Уславяць!
Пазней, калі лазенька была збудавана і мы з Яўгенам, лінуўшы на каменку вады, раскашавалі ў водары распаранага бярозавага веніка, ён задаволена выгукнуў:
206
НАТХН Ё НЫЯ ПОЛАЦКАМ \>
— А слаўную, дзядуля, мы з табой лазеньку збацалі! Шпакам на зайздрасць!
I гэтулькі радасці, урачыстасці і задавальнення было ў малога на твары, што нават не папракнуў яго за жаргоннае слоўца «збацалі».
Увосень, калі пачаліся заняткі ў школе, у традыцыйным сачыненні «Як я правёў лета» Яўгенка цікава, з усімі падрабязнасцямі, напісаў пра тое, як дапамагаў дзеду будаваць лазню. Ён потым паказаў мне сшытак з тым сачыненнем. He адзнака — заслужаная пяцёрка — расчуліла мяне, а разуменне таго, што радасць дбайнай працы пакінула след у душы малога і, спадзяюся, застанецца ў сэрцы назаўжды і прыдасца і майму праўнуку.
Вопыт бацькоў і дзядоў, што ўваходзіць у лёс новых пакаленняў, і ёсць, мабыць, тое асноўнае, дзеля чаго прыходзіць у гэты свет чалавек. Тут і ёсць тая існасць, якой падпарадкоўваецца жыццё. Але дзіўная рэч: у ім, гэтым вопыце людскім, яно, жыццё, як даводзілася шмат разоў пераконвацца, не вельмі і зацікаўлена і разумна пакідае кожнаму з нас прастору на ўласныя памылкі і адкрыцці.
3 горыччу і сумам разважаў пра гэта на могілках за чыгуначным віядукам пад шатамі старых клёнаў, калі змятаў пыл са сціплага помніка нашай бабулі і дзядзьку Васілю, увянчанага пяцікутнай зоркай,— ён толькі адзін гэтым адметны сярод розных іншых помнікаў наўкола цаглянай каплічкі. Апошняя воля нашай дарагой бабулі: «На помнічку зорку пастаўце, пад ёю хачу спачываць». Яна свята верыла ў Бога. Але чаму быў гэткім — спачываць пад пяцікутнай зоркай! — яе апошні запавет, мне і сёння цяжка патлумачыць. Пад той зоркай — маці і сыну адзін помнічак за простай жалезнай агароджай — ляжыць і дзядзька Васіль, які быў непахісным атэістам. Мажліва, тое мне толькі здавалася, аніхто не ведае і не дазнаецца, да каго ён звяртаўся перад апошнім сваім уздыхам на гэтай зямлі. Затое я сёння добра ведаю: у маёй даўняй, дурной па маладосці, спрэчцы з ім праўда была на ягоным баку — ён намнога раней, ніж я, спасціг тую праўду, да якой дайшлі цяпер не толькі людзі майго пакалення.
Тое, што ўбачыў на Кургане Памяці ля Суйскага возера, што давялося перажыць у час блуканняў па полацкіх вулках і плошчах і ўначы, і ўранку, і ўдзень, не давала мне спакою і ў дарозе, і калі вярнуўся дамоў у Мінск. Ад Дзвіны да Свіслачы шлях няблізкі, стамляе, і таму, каб адпачыць, я выправіўся на звыклую і абавязковую перад сном праходку.
Густа, як і ўдзень, імчалі машыны па начным праспекце Скарыны. Я спыніўся пад навіссю кляновых галін, каля невысокай і доўгай, аздобленай карычневымі гранітамі, трыбуны, з якой некалі ў святочныя дні ляцелі палымяныя заклікі, поўныя шчырага пафасу і гэткай жа шчырай веры ў чалавека, імя якога атаясамлівалася з высокімі паняццямі праўды, дабрыні і справядлівасці. Велічны помнік ягоны на пастаменце
207
САФІЙКА. ПОЛАЦК. РОДНЫ КРАЙ
з чырвонага каменю быў якраз на тым месцы, дзе зараз пачынаюцца доўгія і шырокія прыступкі Палаца Рэспублікі. Вакол пастамента з ранняй вясны да позняй восені буяў аграмадны кветнік, падзелены, бы промнямі пяцікутнай зоркі, строгімі пуцявінкамі, затрамбаванымі чырвоным каменным крышавам, і над імі, і над усёй плошчай панавала велічнасць бронзавай выявы, якая ўначы, у шырокіх промнях электрычнага святла, здавалася, узнеслася над зямлёю.
Па адной з гэтых пуцявінак улетку сорак дзявятага тупалі да помніка і мае ногі, праўда, не зусім цвёрдыя, калі не сказаць больш...
Крыху пукатыя, чорныя і блішчастыя вочы намесніка старшыні прыёмнай камісіі партыйнай школы глядзелі на мяне раўнадушна і абыякава, але бляск іх быў халодны і колкі. He ад гэтага бляску, a няўтульна і зябка зрабілася ад жахлівай сутнасці таго, што я пачуў і ў што не хацеў верыць. He дапушчаны да ўступных экзаменаў? Чаму? У чым прычына?
КНІГІ ОНЛАЙН
