Сідхартха
Герман Гесэ
Выдавец: Логвінаў
Памер: 100с.
Мінск 2007
I аднойчы зноў, калі рака пасля перыяду дажджу разлілася і магутна шумела, сказаў Сідхартха:
— Ці не праўда, о дружа, у ракі шмат галасоў, вельмі шмат галасоў? Хіба ў яе няма голасу караля, ваяра, вала, начной птушкі, парадзіхі і перадсмяротнага, і яшчэ тысячы іншых галасоў?
— Так і ёсць, — кіўнуў Вазудэва. — Усе галасы істотаў у яе голасе.
— I ты ведаеш, — працягваў Сідхартха, — якое слова яна прамаўляе, калі табе ўдаецца адначасова чуць яе дзесяткі тысяч галасоў?
ПІчасліва ўсміхаўся Вазудэва, нахіліўся над Сідхартхам і прамовіў на вуха святое слова ОМ.
I гэта якраз тое, што пачуў Сідхартха.
I паступова рабілася ўсмешка яго падобнай да ўсмешкі чаўняра, была такой прамяністай, такой
прасвятлёнай ад шчасця, азоранай тысячай маленькіх зморшчынак, была такой жа дзіцячай, такой жа старой. Многія вандроўнікі, калі бачылі абодвух чаўняроў, прымалі іх за братоў. Часцяком сядзелі яны разам на беразе, на камлі дрэва, моўчкі слухалі ваду, якая для іх была не проста вадой, a голасам жыцця, голасам існавання, голасам вечнага нараджэння. I здаралася часам, што абодва пры слуханні вады думалі пра аднолькавыя рэчы, пра ўчорашнюю размову, пра некага з вандроўнікаў, твар якога і лёс займаў іх, пра смерць, пра сваё дзяцінства, абодва ў адзін момант, калі рака казала ім нешта добрае, глядзелі адзін на аднога, абодва аднолькава думалі, абодва радаваліся аднолькаваму адказу на пытанне.
Нешта зыходзіла ад гэтай пераправы і абодвух чаўняроў, гэта адчувалі многія. Часам здаралася, што вандроўнік, зірнуўшы ў твар аднога з чаўняроў, пачынаў распавядаць пра сваё жыццё, распавядаў пра пакуты, адкрываў злое, прасіў суцяшэння і парады. Здаралася часам, што нехта прасіў дазволу застацца ў іх на вечар, каб паслухаць раку. I здаралася, што прыходзілі цікаўныя, якім распавялі, што на гэтым пароме жывуць два мудрацы альбо чараўнікі ці святыя. Цікаўныя задавалі шмат пытанняў, але не атрымоўвалі ніводнага адказу, знаходзілі замест мудрацоў і чараўнікоў двух старых, дружалюбных мужчын, якія былі нямымі і здаваліся крыху дзіўнаватымі, крыху звар’яцелымі. I цікаўныя смяяліся і перамаўляліся аб гэтым, як дурнавата і легкаверна распускаў народ такія пустыя чуткі.
Гады міналі, ніхто не лічыў іх. Аднойчы побач вандравалі манахі, паслядоўнікі Гатамы, Буды, прасілі перавезці на другі бераг, і ад іх даведаліся чаўняры, што яны паспешна вяртаюцца да свайго вялікага настаўніка, бо распаўсюдзілася вестка, што Узвышаны смяротна хворы і хутка памрэ сваёй апошняй смерцю чалавека, каб знайсці вызваленне.
Хутка прывандраваў новы гурт манахаў, затым яшчэ адзін, і не толькі манахі, бальшыня астатніх вандроўнікаў і пілігрымаў гаварылі не пра што іншае, як пра Гатаму і яго блізкую смерць. I як на
вайсковы паход ці каранацыю караля адусюль з усіх бакоў мкнулі людзі і збіраліся ў гурты, як мурашы, так мкнулі яны, як зачараваныя, туды, дзе вялікі Буда чакаў сваёй смерці, дзе адбывалася незвычайнае, і Дасканалы мусіў дасягнуць збаўлення ад зямнога жыцця.
Шмат думаў Сідхартха ў гэтую часіну пра мудраца, які паміраў, пра вялікага настаўніка, голас якога варушыў народы і абуджаў сотні тысяч, голас якога ўспрымаў, і ўспамінаў святы лік, на які глядзеў з вялікай павагай. Думаў пра яго, бачыў яго шлях да дасканаласці і ўзгадваў з усмешкай словы, якія ён малойчыкам прамовіў яму — Узвышанаму. Гэта былі, так здавалася, поўныя гонару і мудрасці старога словы, з усмешкай узгадваў іх. Даўно ведаў Сідхартха, што больш нічога не аддзяляла яго ад Гатамы, вучэнне якога ён так і не змог прыняць. He, аніякае вучэнне не зможа прыняць сапраўдны шукальнік, які сапраўды жадае знаходак. Але той, хто знайшоў, можа абраць любое вучэнне, любы шлях, любую мэту, яго больш нічога не аддзяляе ад тысячы іншых, якія жывуць у вечным, якія дыхаюць боскім.
У адзін з гэтых дзён, калі шмат люду мкнула да паміраючага Буды, выправілася да яго і Камала, некалі найпрыгажэйшая з куртызанак. Даўно адмовілася яна ад мінулага жыцця, падаравала свой сад манахам, далучылася да вучэння, належала да сябровак і паплечніц вандроўнікаў. Разам з дзіцем Сідхартхі, з яе сынам, пачуўшы вестку пра хуткую смерць Гатамы, выправілася ў шлях у простым адзенні, пешкі. Са сваім сынам рушыла яна ўздоўж ракі, але хлопчык хутка стаміўся, прасіўся дамоў, прасіўся адпачыць, прасіўся паесці, стаў упартым і плаксівым. Камала мусіла часта спыняцца, сын прызвычаіўся, што яна была падуладна яго волі, яна мусіла карміць яго, мусіла суцяшаць, мусіла яго забаўляць. Ён не разумеў, чаму ён са сваёй маці мусіў працягваць гэтую пакутлівую і сумную пілігрымку ў нейкае невядомае мястэчка да чужога мужчыны, які быў святым і ляжаў пры смерці. Няхай ён памрэ, што хлопцу да гэтага!
Паломнікі былі недалёка ад пераправы Вазудэвы, калі маленькі Сідхартха зноў папрасіўся адпа-
чыць. I яна, Камала, стамілася, і пакуль хлопчык караскаўся на бананавае дрэва, яна села на зямлю, заплюшчыла вочы і задрамала. Раптам пачуўся пранізлівы крык, хлопчык пабачыў спужаную маці, збялелы ад жаху твар, а з-пад яе адзення выпаўзла маленькая змейка, якая ўкусіла Камалу.
Таропка пабеглі па дарозе, каб дабрацца да людзей і былі паблізу пераправы, абяссілена апусцілася Камала і не змагла ісці далей. Але хлопчык узняў шкадобны крык, цалаваў і абдымаў сваю маці, і яна, як магла, гукала на дапамогу, пакуль гукі не дасягнулі вушэй Вазудэвы, які стаяў ля пераправы. Хутка пабег ён, узяў жанчыну на рукі, паклаў у човен. Хлопчык бег побач, хутка яны дасягнулі хаціны, у якой якраз Сідхартха раскладваў вуголле ў печцы. Сідхартха зірнуў і спачатку ўбачыў твар хлопчыка, які дзіўна быў падобны да яго і нагадваў пра забытае. Потым ён убачыў Камалу, якую адразу пазнаў. Яна ляжала беспрытомная на руках паромшчыка, і тут Сідхартха зразумеў, што гэта сын, твар якога быў так падобны да яго, сэрца сціснулася ў грудзях.
Рану Камалы прамылі, але яна счарнела, а цела Камалы апухла, жанчыне ўлілі гаючае пітво. Да яе вярнулася прытомнасць, Камала ляжала ў хаціне на месцы Сідхартхі, а над ёй, схіліўшыся, стаяў Сідхартха, які некалі так жадаў яе. Гэта ёй здавалася мрояй, з усмешкай зірнула яна на твар свайго сябра, павольна ўзгадала сваё жыццё, укус змяі, з жахам паклікала хлопчыка.
— Ён з табой, не турбуйся, — сказаў Сідхартха.
Камала паглядзела ў яго вочы. Яна казала з цяжкасцю, абяссіленая атрутай.
— Ты пастарэў, даражэнькі, — сказала яна, — але падобны да маладога самана, які аднойчы прыйшоў да мяне ў мой гай без адзення і з пыльнымі нагамі. Ты падобны да яго болей, чым быў падобны тады, калі пакінуў мяне і Камасвамі. Па вачах падобны да яго ты, Сідхартха. Ах, таксама і я пастарэла, зрабілася старой... Дык пазнаеш яшчэ ты мяне?
Сідхартха ўсміхнуўся:
— Адразу пазнаў я цябе, Камала, даражэнькая. Камала паказала на хлопчыка і сказала:
— Ці ўжо пазнаёміліся? Ён твой сын.
Вочы яе зрабіліся звар’яцелымі і заплюшчыліся. Хлопчык заплакаў, Сідхартха ўзяў яго на калені, дазволіў паплакаць, гладзіў яго валасы, пры позірку на дзіцячы тварык адразу прыгадалася адна брахманская малітва, якую некалі вучыў дзіцем. Павольна, нараспеў пачаў Сідхартха прамаўляць яе, з мінулага і дзяцінства плылі да яго словы. I пад яго спеў хлопчык супакоіўся, япічэ некалькі разоў усхліпнуў і заснуў. Сідхартха паклаў яго на ложак Вазудэвы. Вазудэва стаяў ля печкі і гатаваў рыс. Сідхартха паглядзеў на яго, а ён адказаў усмешкай.
— Яна памрэ, — ціха сказаў Сідхартха.
Вазудэва кіўнуў, на яго твары прабег водбліск ад паленцаў у печцы.
Яшчэ раз вярнулася да Камалы прытомнасць. Боль працінаў яе твар, Сідхартхавы вочы прачыталі пакуту на яе вуснах, на збялелых шчоках. Ціха чытаў ён гэта, уважліва, з чаканнем, паглыблены ў яе пакуты. Камала адчувала гэта, яе позірк шукаў яго.
Зірнуўшы на Сідхартху, казала Камала:
— Цяпер бачу, што і твае вочы змяніліся. Зусім іншымі сталі яны. Па чым пазнаю я цябе, што ты Сідхартха? Гэта ты і гэта не ты.
Сідхартха не гаварыў, ціха глядзелі яго вочы на яе.
— Дасягнуў гэтага ты? — спытала яна. — Ты знайшоў супакаенне?
Сідхартха ўсміхнуўся і паклаў свае рукі на яе.
— Я бачу гэта, — сказала яна. — Я бачу гэта. Таксама і я знайду супакаенне.
— Ты яго знайшла, — прашаптаў Сідхартха.
Камала глядзела неадрыўна ў яго вочы. Яна думала аб тым, што яна хацела ісці да Гатамы, каб пабачыць твар Дасканалага, каб дыхаць яго спакоем, і замест гэтага знайшла яго, і гэта было добра, так добра, быццам убачыла таго. Яна хацела сказаць гэта Сідхартху, але язык быў непадуладны яе волі. Моўчкі глядзела яна на Сідхартху, і ён бачыў, як у яе вачах згасае жыццё. I калі яе вочы напоўніў апошні боль, і апошнія дрыжыкі прабеглі па целе, яго пальцы заплюшчылі яе павекі.
Доўга сядзеў Сідхартха і глядзеў на яе паснулы твар. Доўга разглядаў яе вусны, яе старыя, стомленыя, танюткія вусны і ўспомніў, як ён аднойчы, у весну сваіх год, параўнаў гэтыя вусны з расколатым плодам фігі.
Доўга сядзеў Сідхартха, узіраўся ў яе пабляклы твар, стомленыя зморшчынкі, адчуваў сябе побач з тварам, бачыў свой твар, таксама пабляклы, такі ж змярцвелы, і бачыў адначасова свой твар і з яе маладымі, чырвонымі вуснамі, з палымянымі вачыма; і пачуццё вокаімгненнасці працінала яго наскрозь, пачуццё вечнасці. Глыбока зразумеў ён, глыбей, чым ніколі, у гэтую часіну зразумеў непарушнасць кожнага жыцця, вечнасць кожнага імгнення.
Тут ён узняўся, Вазудэва прыгатаваў рыс. Але Сідхартха не еў. У хляве, дзе стаяла іх козачка, расклалі сабе старыя салому, і Вазудэва лёг спаць. A Сідхартха выйшаў і сядзеў цэлую ноч перад хацінай, прыслухоўваючыся да ракі, узіраўся ў мінулае, ахоплены і крануты ўсімі момантамі свайго жыцця. Часам ён узнімаўся, падыходзіў да дзвярэй у хаціну і прыслухоўваўся, ці спіць хлопчык.
Вельмі рана, яшчэ не ўзышло сонца, Вазудэва выйшаў з хлеву і падыйшоў да свайго сябра.
— Ты не спаў? — спытаў ён.
— He, Вазудэва. Я сядзеў тут, я слухаў раку. Многае яна мне распавяла, глыбока напоўніла мяне гаючымі думкамі — думкамі адзінства.
— Ты спазнаў пакуты, Сідхартха, але я бачу, смутак не трапіў у тваё сэрца.
— He, дарагі, як жа магу смуткаваць я? Я — чалавек, які быў багатым і шчаслівым, стаў яшчэ больш багатым і шчаслівым. Мне падараваны сын.
КНІГІ ОНЛАЙН
