Сімволіка беларускай народнай культуры
Янка Крук
Выдавец: Беларусь
Памер: 350с.
Мінск 2003
Гэта легенда трапіла ў падручнікі па гісторыі Беларусі і стала аксіяматычным фактам, які моцна ўплывае на фарміра-
ванне стэрэатыпаў масавай свядомасці, што па сутнасці зразумела і знаходзіць адпаведнае тлумачэнне. Пачатковы этап фарміравання суверэннай дзяржавы заўсёды патрабаваў пошуку або стварэння міфа ці прыгожай легенды, змест якіх быў бы напоўнены духам гераізацыі. Менавіта гэты прынцып ляжаў у аснове ўсіх колішніх падручнікаў па гісторыі Расіі і Савецкага Саюза.
Разам з тым мне ўяўляецца, што звядзенне ўсіх фактараў, якія б спрыялі расшыфроўцы нацыянальнай сімволікі, толькі да аднаго (няхай і меўшага месца ў гісторыі народа), усё ж непазбежна збядняе змест сімвала і спрошчвае яго сэнсавае напаўненне. Ніжэй я паспрабую ўзгадаць шматлікія рытуальныя кантэксты спалучэння або паасобнага ўжывання ў духоўнай культуры беларусаў чырвонага і белага колераў і на аснове рада культуралагічных фактараў даць сваю трактоўку іх кода.
Белы колер у рытуалах беларусаў
Знаёмства са шматлікімі рытуальнымі сітуацыямі пераканаўча сведчыць аб тым, што белы колер прадстаўлены практычна ва ўсіх абрадавых комплексах, звязаных з асноўнымі этапамі жыцця кожнага чалавека, кожнай сям’і, усяго роду. Пакуль узгадаем толькі ключавыя моманты народзінаў, вяселля і рытуалаў, звязаных са смерцю чалавека і вызначаючых паводзіны суродзічаў у яго паслясмяротны час.
1.1. У асяроддзі беларусаў лічылася, што падчас нараджэння дзіцяці жанчына становіцца небяспечнай істотай, якая мае сувязь з “тым” светам і можа нашкодзіць дамачадцам. Гэта акалічнасць вымагала, каб народзіны адбываліся не ў жылым пакоі (у хаце), а ў лазні15. (Можа таму яшчэ і сёння мы прытрымліваемся гэтай традыцыі і адвозім цяжарных жанчын у спецыяльную ўстанову — радзільны дом.) Першы “кантакт” нованароджанага адбываўся менавіта з шэрым (белым, адбеленым) ручніком. Бабка-павітуха клала немаўля ў гэтую цёплую і мяккую лодку-калыску і несла да ночваў, каб змыць сляды жыцця на “тым” свеце і пераходу ў гэты.
1.2. Пасляродавы перыяд і жыццё немаўля да года таксама суправаджаліся шэрагам прадпісанняў, абмежаванняў, забаронаў, цікавых рытуалаў і твораў вуснай паэзіі. Адным з важнейшых момантаў было першае рытуальнае купанне дзіцяці і яго нарачэнне. Выконвала гэты абрад родная бабуля ці бабка-павітуха. Пасля купання яна спавівала дзіця ў белую пялёнку, а затым туга перавязвала тонка браным ручніком.16
1.3. Чарговым адказным этапам у жыцці чалавека (калі мець на ўвазе шлях ад нараджэння да смерці) было вяселле. Кожнае вясельнае абрадавае дзеянне зноў-такі ўпрыгожвалася ручнікамі (іх было ад 24 да 40). Але на працягу ўсяго шматдзённага святкавання былі два кульмінацыйныя моманты: вянчанне і дзяльба каравая, якія таксама не абыходзіліся без ручнікоў.
Падчас вянчання ў храме маладыя стаялі поруч на белаіі частцы чырвона-бела-чырвонага ручніка.
нявеста жаніх
Вясельны каравай. “плыў” з каморы ў хату да чырвонага кута на высока ўзнятых руках свата, а ляжаў ён таксама на белаіі часпіцы спецыяльнага ручніка.
1.4. Да нашага часу дажыла традыцыя: нявеста (калі яна цнатлівая) у першы дзень вяселля апранаецца ў белае адзенне, а яе галава ўпрыгожваецца белай фатой (вэлюмам, чапцом, вянцом).
Хутчэй за ўсё традыцыя апранання маладой у белае і паслужыла асновай другаснай метафарызацыі сімволікі гэтага колеру. Сёння ў масавай свядомасці пануе ўяўленне аб белым колеры выключна як сімвале чысціні і дзявочай цнатлівасці.17 Але чаму ж тады першая палова вяселля на Беларусі поўніцца мінорна-сумнаватымі, тужліва-надрыўнымі песнямі-галашэннямі? Чаму гэта маці маладой, адпраўляючы доню ў дарогу, адчайна плясне рукамі і зальецца слязамі, а вясковы хор імкліва падхопіць песню, ад якой постаць маці на нейкі час быццам бы здранцвее:
Чыя гэта мамачка
У канцы століка стаіць?
Ручкамі апёршыся,
Што людскія дзевачкі, Слёзкамі абліўшыся. Яны п’юць, гуляюць, На мае дзіцятка Бела лунь пала, Бела лунь пала 3 макавага цвету.
3 макавага цвету
I не згіне да веку.18
1.5. Аб тым, што сям’ю напаткала гора, сведчылі адпаведныя дзеянні людзей і спецыяльныя рытуальныя знакі, атрыбуты. Так, пасля смерці мужа жонка выбягала ў двор або на
вуліцу і пачыналагаласгць19. Навошта гэта рабілася? Галашэнне было гукавым рытуальным знакам (як, напрыклад, перазвон у храме, ружэйныя залпы, сучаснае выкарыстанне духавых інструментаў), знакам бяды, які аблятаў усё наваколле і нёс гаротную вестку суродзічам і аднавяскоўцам.
Галашэнне не магло працягвацца бясконца, таму недзе праз гадзіну яго змяняў другі рытуальны знак: белы ручнік, накінуты на акно ад вуліцы.20
1.6. У апошнія дзесяцігоддзі традыцыя закрываць люстэркі (калі ў хаце нехта памёр) атрымала лагічны працяг. У кватэрах гараджан з’явіліся тэлевізары, камп’ютэры, залы сталі ўпрыгожваць бліскучай паліраванай мэбляй, таму сёння абачлівыя гаспадыні занавешваюць белым покрывам ўсё тое, што можа адлюстроўваць, даваць адбітак, паказваць выяву смерці.
1.7. Пасля таго як нябожчыка памыюць, яго клалі на лаву: мужчын справа ад уваходу, уздоўж сцяны ад двара, жанчын злева, уздоўж сцяны ад вуліцы. Над памёршым да сцяны мацаваўся спецыяльны белы ручнік.21.
1.8. Белы. колер прысутнічаў і ва ўпрыгожванні труны і ўбранні нябожчыка. Звычайна жанчыны рыхтавалі сабе “на смерць” адзенне загадзя. Яно цалкам паўтарала святочны абрадавы строй. Гэта было далёка не выпадковай з’явай. Калі свайго жывога суродзіча дзе-небудзь у далёкай старонцы мы пазнаём па гаворцы, яе інтанацыйнай афарбоўцы, дыялектным разнагалоссі, нейкіх найбольш тыповых слоўцах, то нашы дзяды-продкі “пазнавалі” памёршага суродзіча па “мове” ўзораў адзення: непаўторных строях, адпаведнай каляровай гаме, спецыфічным арнаментальным аздабленні, пэўных сямейнарадавых знаках-сімвалах, па іх мудрагелістых камбінацыях і спалучэннях.22
Вядомая беларуская паэтка Раіса Баравікова расказала мне пра такі выпадак. Паміраў яе бацька. За некалькі хвілін да смерці ён пачаў прасіць жонку, якая сядзела побач з ім, стрэсці смецце з грудзей і ўжо ў беспрытомнасці працягваў рабіць рукамі жэсты, нагадваючыя гэта перадсмяротнае ачышчэнне. Затым быў працяглы ўздых і, нарэшце, з глыбіні грудзей вырвалася апошняе слова — “Мама!”. Яго інтанацыйнае адценне нагадвала ці то нечаканае здзіўленне, ці то шчырае задавальненне, якое мы перажываем пры нечаканай сустрэчы з самым блізкім чалавекам пасля доўгай разлукі.
Што ж азначала гэта апошняе слова? На мой погляд, толькі адну звычайную жыццёва-касмічную заканамернасць:
“Мама!” — гэта першае слова, якое свядома пачынае гаварыць чалавек на гэтым свете. I гэта невыпадкова. Мудрая прырода словамі новай жывой істоты дзякуе
таму, хто дае жыццё, хто падтрымлівае яго бесперапыннасць.
“Мама!” — апошняе слова-развітанне з гэтым светам і магчыма зноў-такі першае пры пераходзе ў свет Вечнасці.
“Мама!” — гэта той чалавек, які дае параўнальна непрацяглае жыццё, а затым павядзе за руку і ў бясконцыя прасторы Су(межнага) — свету.
Вось у гэты адказны час, час пераходу з адных каардынат існавання ў іншыя, лодка-труна (дамавіна) і сам нябожчык былі ўпрыгожаны белым покрывам. Звычайна дно труны і яе абодва ўнутраныя бакі абабіваліся трыма белымі ручнікамі, а самога нябожчыка ад ног і да пояса закрывалі яшчэ адным белым ручніком (у больш познія часы — проста белай мануфактурнай тканінай тонкага вырабу).
1.9. У старадаўнія часы па ўсёй Беларусі (а сёння толькі ў паасобных вёсках або сем’ях) пгруну з нябожчыкам апускалі ў магілу на спецыяльных чырвона-бела-чырвоных ручніках. Замест іх магло быць і звычайнае даўжэзнае палатно, якога хапала, каб двойчы прапусціць пад труной. У апошнім выпадку канцы сувоя вылучаліся больш густой шэрай таніроўкай.23
Раней у асяроддзі беларусаў існавала некалькі агульнарадавых памінальных святаў:
1.10. Вясновая Радаўніца (Радоніца, Радуніца), час правядзення якой вар’іраваўся ў розных рэгіёнах:
1.10.1. Першы або другі дзень Вялікадня;
1.10.2. Чацвер Велікоднага пгыдня (найбольш пашыраны на Брэсцкім Палессі) атрымаў назву “Наўскі Вялікдзень”, або “Вялікдзень мёртвы.х” (старажытнаславянскае “навьі” — душы памёршых);
1.10.3. Аўторак на другім паслявелікодным, Фаміным, пгы.дні, які часцей за ўсё і называюць Радаўніца (навуковых і навукова-папулярных версій паходжання назвы свята некалькі, але пакуль што ніводная з іх не грунтуецца на надзейных этналінгвістычных крыніцах і не адпавядае яго гісторыка-культурнаму і сакральна-этычнаму зместу).
1.11. Траецкія Дзяды адзначаюцца ў суботу перад Тройцай (не мелі дакладнай даты з часу прыняцця хрысціянства).
1.12. Восеньскія, або Змітраўскія, Дзяды, Асяніны. У асяроддзі беларускіх этнакультуролагаў няма пакуль што адзінай думкі адносна дакладнай даты правядзення гэтага свята. Этнаграфічныя крыніцы мінулага стагоддзя канстатуюць шэраг рэгіянальных тэрмінаў: 1 або 2 лістапада; першая субота лістапада; найболып пашырана трэцяя субота пасля Пакроваў.
Пакровы заўсёды адзначаюцца 14 кастрычніка, пгрэцяя субота (а яе ў нас называюць “радзіцельская”) пасля гэтай. даты.
і з’яўляецца дакладным днём восеньскага ўшанавання продкаў.2і
Жорсткая прывязка Дзядоў да 2 лістапада (дата, якую зацвердзіў Вярхоўны Савет Рэспублікі Беларусь) не мае ніякіх гістарычных падстаў. Фіксацыя даты прыводзіць да чарговага культурнага парадокса эпохі сучаснага адраджэння: добра знаёмая і ўсім глыбока запалая ў падсвядомасць “радзіцельская субота” “паплыла” па ўсіх днях тыдня. Зразумела, што ў дадзеным выпадку народныя абраннікі імкнуліся адначасова задаволіць прадстаўнікоў дзвюх хрысціянскіх канфесій: праваслаўных (узаконіўшы для іх веснавую радаўніцу) і католікаў (прывязкай Восеньскіх Дзядоў да іх свята Усіх Святых). Можа, гэта і не зусім блага.
Больш таго, у народным свяце закладзена асноўная (спецыфічна беларуская) ідэя ўшанавання сваіх п-Род-каў у глыбіні, якіх толькі магла дасягаць чалавечая памяць. Ідэя хрысціянскага свята прынцыпова іншая: ушанаванне не сваіх продкаў, не ўсіх тых, хто ў розныя гістарычныя эпохі падтрымліваў і падзяляў хрысціянскія каштоўнасці, а толькі тых, хто асабліва вызначыўся ў служэнні Богу і быў аднесены да ліку святых.
У сэнсе гістарычнай эвалюцыі гэта можна лічыць заканамернай тэндэнцыяй, калі чалавек пачынае ўяўляць сябе не толькі часцінкай вось гэтага канкрэтнага Роду, а ўсяго Роду чалавечага. Але пакуль што гэта ідэя не даведзена да лагічнага завяршэння. Па-першае, сярод каталіцкага кола “ўсіх святых” няма знакамітых візантыйска-ўсходнеславянскіх прадстаўнікоў, а па-другое, ці так ужо блага захаваць сваё радаводнае дрэва, памяць аб сваіх знакамітых суродзічах. Мы ж, наадварот, ведаем гісторыю Старажытнага Рыма, Грэцыі, Індыі, сярэдневяковай Еўропы, але не ведаем гісторыю свайго народа. Гаворым пра агульначалавечыя каштоўнасці, маючы на ўвазе “сем цудаў свету”, храмы Кітая, абсерваторыі кельтаў, ацтэкаў, інкаў, палацы Багдада, Мадрыда, храмы Кракава, Прагі, Рыгі, Вільні, Санкт-Пецярбурга, Масквы, а пры гэтым не пералічым храмы Мінска і Гродна, Гомеля і Віцебска, амаль што нічога не скажам пра культуру свайго народа. У свой час мы на памяць ведалі радавод Пушкіна, Лермантава, генеалогію Раманавых, нарэшце Леніна,затым крыху аднавілі больш блізкае: К.Тураўскага, Е.Полацкай... але да гэтага часу ніхто з беларусаў не выдаў кнігі пад назвай “Мой Род у гісторыі майго на-Рода” або “Мой Род і чалавецтва”. Зусім не ўпэўнены, што цывілізаваным, культурным і адукаваным можна лічыць чалавека, які ведае радавод Пушкіна ці Раманавых, але не ведае свайго, які ўскладае кветкі да ма-
КНІГІ ОНЛАЙН
