КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Напрыклад, у асяроддзі беларусаў шырока вядома прыказка “Грамніцы — палова зіміцы”, сэнс і змест якой на першы погляд здаюцца супярэчлівымі. Грамніцы адзначаюцца 15 лютага, а гэта ўжо палова трэцяга, заключнага месяца зімы. Каб праверыць дакладнасць прыказкі, якая фіксуе нашу ўвагу на “сярэдзіне зімы”, неабходна знайсці святы, якія адпаведна будуць вызначаць пачатак і заканчэнне зімы. Іншыя прыказкі і валачобныя песні падказваюць нам, дзе трэба шукаць гэтыя межы. Пакровы (14.10) былі тым часам, калі зямля першы раз усцілалася снегам, а гэта значыць пачыналася зіма — гаспадар ставіў скаціну ў хлеў. Працягваючы гэту думку, мы лёгка здагадаемся, што зіма поўнасцю скончыцца тады, калі скаціну выганяць у поле. А адбудзецца гэта на Юр’я (6.05). Дакладнасць нашых высноў пацвярджае яшчэ адна прыказка, якая самым цесным чынам звязвае згаданыя святы: “Калі на Грам- ІВАН (ЯН) КУПАЛА 6-7.07 КУПАЛЛЕ Мал. 9. Выніковая схема структуры беларускага народнага календара Мал. 10. ’Трамніцы — сярэдзіна зіміцы” ніцы з-пад страхі певень нап’ецца вадзіцы, то на Юр’я вол наесца травіцы”. Схематычнае выражэнне ўсёй гэтай інфармацыі яскрава сведчыць, што прыказка ‘Трамніцы — палова зіміцы” дакладна асэнсоўвае каляндарна-абрадавыя асаблівасці беларускай этнакультурнай традыцыі (мал. 10). Надзвычай важнымі для разумення прынцыпаў пабудовы народнага календара з’яўляюцца моцныя сілавыя лініі, якія звязваюць паміж сабой Саракі і Узвіжанне, Валоссе і Іллю-Грамавержца, зімовага і веснавога Юр’яў. Існуюць у календары і трохчленныя сувязі, напрыклад, Пакровы — гуканне вясны — Купалле або Тройца — жніво — Каляды. Асаблівую цікавасць уяўляюць сабой паўсферныя стасункі — супрацьстаянні. Сярод іх назавём такія, як паўсфера, якая ахоплівае час ад восеяьскага і да веснавога раўнадзенства — перыяд валадарства бога Вялеса. I наадварот, паўсфера ад веснавога да восеньскага раўнадзенства ахоплівае межы валадарства Перуна. Хрысціянскі каляндар дапоўніў народны яшчэ адной прыгожай заканамернасцю, якая, дарэчы, цалкам стасуецца з агульнаславянскай і, відаць, агульначалавечай традыцыяй падзяляць усю жыллёвую і абрадавую прастору на правую і левую як увасабленне мужчынскага і жаночага пачаткаў (нагадаем толькі асобныя прыклады: мужчынскае адзенне зашпільваецца на правы бок, жаночае — на левы; за пахавальным сталом мужчыны садзіліся справа, уздоўж сцяны, жанчыны — злева, бліжэй да цэнтра хаты; адпаведна ў храме нявеста заўсёды павінна стаяць злева ад жаніха). Сталася ^ак, што ў структуры нашага календара правая паўсфера (ад дня зімовага сонцастаяння да дня летняга сонцавароту) пераважна напоўнена святамі, якія адлюстроўваюць асноўныя падзеі ў жыцці Ісуса Хрыста. А вось левая паўсфера прысвечана жыццяпісу Багародзіцы. Такі падзел і такая арыентацыя захаваліся і ў праваслаўных храмах (мал. 11). Мал. 11. Цыклы святаў, звязаных з жыццём Ісуса Хрыста (правая палавіна) і Багародзіцы (левая палавіна) У нашым календары прысутнічаюць і больш складаныя алгарытмы ўзаемасувязей паміж, здавалася б, зусім не суадноснымі святамі. Напрыклад, купальская легенда пра папараць-кветку нечакана выводзіць нас на святы пачатку вясны. У папараць-кветцы сканцэнтравана энергія Сонца, якую яно перадало на захаванне ў момант павароту да сваёй смерці. Кветку — працяг Сонца, дзіця нябеснага свяціла — знаходзіць чалавек і захоўвае яе да пэўнага часу. Нагадаем, на Каляды Сонца народзіцца, але яшчэ доўгі час яно не зможа адолець Марану і сагрэць цяплом наваколле. Тады той, хто знайшоў папараць-кветку, на самым высокім месцы падпаліць ёй (магічнай кветкай) Масленку — старое саламянае чучала, якое аддасць сваё цяпло Сонцу. А тое, у адпаведнасці са старажытным зачынам прыроды і жыцця — “усё вяртаецца на кругі свае”, хутка пачне вяртаць энергію чалавеку. Бліжэй да Сонца знаходзяцца птушкі, вось менавіта яны першымі і прынясуць вестку аб надыходзе вясны — мы сустракаем іх прылёт з выраю святам Саракі. Затым на пацяпленне адрэагуюць дрэвы — мы ўшаноўваем вярбу. Кола замыкаецца на веснавое раўнадзенства ўшанаваннем перамогі Ярылы-Сонца. Такіх складаных ланцужкоў узаемасувязі ў нашым календары яшчэ даволі шмат. Усебаковае вывучэнне гэтых глыбінных стасункаў толькі пачынаецца. ЧАЛАВЕКIЯГО ЛЕС МЛЕЧНЫ ШЛЯХ ПАД РУКАМІ БАБУЛІ СІМВОЛІКА РУЧНІКА Ў ТРАДЫЦЫЙНАЙ КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСАЎ Этнакультурныя даследаванні беларускіх навукоўцаў у 20 ст. мелі пераважна вузкапрадметны характар. Фалькларысты вывучалі бязмежна багатую вусна-паэтычную спадчыну: жанравыя структуры, архітэктоніку фальклорнага твора, сістэму вобразаў, тыпалогію і варыятыўнасць іх сюжэтнага вырашэння, паэтычныя асаблівасці цэлых песенных цыклаў. Вынікам шматгадовай працы стаў фундаментальны збор “Беларуская народная творчасць” (выдадзена 42 тамы). Разам з тым гэта праца мае два істотныя недахопы. Па-першае, тэксты песень, казак, легенд, этнаграфічных апісанняў прадстаўлены ў адаптаваным выглядзе і, па-другое, укладальнікі падалі слоўны тэкст. без дакладнай прывязкі да пэўнага фрагмента рытуальнага дзеяння. У выніку паэтычны твор згубіў сваю абрадавую паўнату, звузілася поле яго сэнсавага напаўнення, збяднілася гама семіятычных кантэкстаў. Уласна кажучы, тэкст, надрукаваны ў зборніку, набыў сваё жыццё, але ніякай арганічнай сувязі з першаасновай ён ужо не мае. Анатаміраванннем цэласнага жывога арганізма займаліся і этнографы, у полі зроку якіх было найперш абрадавае дзеянне, рытуал, комплекс атрыбутаў-маркёраў. Слова для іх мела другаснае значэнне, выступала своеасаблівым эстэтычным фонам, які мог толькі аздабляць або дубліраваць сэнсавыя структуры абраду, але ні ў якім разе не надзялялася патэнцыялам структураўтваральнага характару. Гэтым жа шляхам ішлі этнамузыколагі, харэографы, мастацтвазнаўцы. Апошнія, напрыклад, вывучалі тэхналогію ткацтва ручнікоў, посцілак, абрусаў, даследавалі эстэтычныя аспекты іх арнаментаў, высвятлялі рэгіянальныя асаблівасці каляровай гамы гэтых неад’емных атрыбутаў народнага побыту і святкаванняў. Аднак сёння ніхто з этнакультуролагаў і мастацтвазнаўцаў не мае падрабязнага рэестра дакладнага абрадавага ўжывання тых ці іншых ручнікоў. Як гэта не балюча ўсведамляць, але навукоўцы сёння аперыруюць толькі прыблізнымі звесткамі рытуальнага выкарыстання абрадавых атрыбутаў. На жаль, мы ведаем толькі тое, што, напрыклад, ручнік ужываўся ў шматлікіх рытуальна-абрадавых комплексах (у радзіннай, вясельнай, памінальнай абраднасці), у аказіянальна-сітуатыўных рытуалах (выкліканне дажджу, спыненне агню, эпідэміі). Больш таго, ведаем мноства дакладных прывязак да пэўнага фрагмента якога-небудзь разгалінаванага і падоўжанага ў часе абраду (напрыклад, бацька ўводзіў сваю сям’ю ў новую хату, павязаўшы рукі кожнаму з іх ручніком, і г.д.). Аднак мы не ведаем, магчыма, самага галоўнага, глыбіннага і сакральна-дэтэрмінаванага факта: які канкрэпіна ручнік (яго памеры, кампазіцыя арнаменту, каляровая гама, структурнатэхналагічныя асаблівасці, час вырабу) ужываўся ў тым ці іншым кантэксце, хто меў права выкарыстоўваць яго ў пэўнай святочнай дзеі. Усё гэта сведчыць аб тым, што наспеў час пошуку прынцыпова новых падыходаў да вырашэння актуальных праблем народнай культуры. Безумоўна, вузкаспецыяльныя пытанні былі і застануцца прэрагатывай прафесіяналаў-фалькларыстаў, этнолагаў, археолагаў і г.д. Аднак асэнсаванне агульных заканамернасцей існавання і развіцця культуры, спасціжэнне сакральных глыбіняў-таямніц і эстэтычных вышынь духоўных тварэнняў нашых продкаў мажліва толькі на аснове міждысцыплінарных падыходаў. Сталася так, што кожная з навуковых галін вылучыла з адзінага цэлага адну складаную кампаненту і спрабавала праз яе прызму рэканструяваць гэтае цэлае, не звяртаючы ўвагі на структурныя і сістэмныя сувязі разглядаемай кампаненты. Добра вядома, што кожнае свята ўяўляе сабой складаны поліфанічны рытуальна-абрадавы комплекс, у якім адначасова разгортваецца некалькі раўназначных плыняў, якія М.І.Талстой называў кодамі. Пералічым некаторыя з іх: акцыянальны код: разгалінаваная сістэма рытуальна-абрадавых дзеянняў (выпяканне вясельнага каравая, расплятанне валасоў нявесты, спальванне масленічнага чучала, апусканне труны з нябожчыкам у магілу, пасляродавае купанне дзіцяці, скокі моладзі праз вогнішча на Купалле, зажынанне першага снапа, ушанаванне продкаў за святочным сталом на Дзяды, качанне яек, абыход вясельнага поезда бацькамі маладой, першы выган жывёлы ў поле і г.д.); вербальны код: песенныя і празаічныя творы з шырокім спектрам функцый (сакральная, магічна-ахоўная, прадуцыравальна-папераджальная, эстэтычная, геданічная, карпаратыўная); атрыбутыўны. код: вялікая колькасць прадметаў, без якіх не выконвалася амаль што ніводнае рытуальнае дзеянне (абраз, калядная зорка, велікоднае яйка, грамнічная свечка, масленічныя бліны; бяроза, клён, аер, якімі ўпрыгожвалі храм, падворак і хату на Сёмуху-Тройцу; купальскае вогнішча, дажынкавы сноп-гаспадар, памінальная куцця, “бабіна” каша на радзінах, крыж на пахаванні, галінка вярбы, ручнік, пояс, намітка, фартух; дзяжа, на якую садзілі маладую; фата; жменька пяску, якую кідалі ў магілу); выяўленчы код: мастацкае аздабленне рытуальнага дзеяння праз адпаведную сістэму сімвалаў (колераў, формы, варыянтаў павязвання і спосабаў выкарыстання). Адзенне дзяўчат у рытуалах было адным, нявесты — іншым, жанчыны — зноўтакі адметным. Вясельная дзея вымагала адной каляровай гамы строяў, памінальная — прынцыпова іншай. Функцыі асноўных удзельнікаў вяселля дубліраваліся адпаведнымі выяўленчымі сродкамі: кветкамі, фатой, ручнікамі, паясамі; лакатыўны код: месца рытуальнага дзеяння (храм, узвышша, могілкі, бераг ракі, чырвоны кут, парог хаты, скрыжаванне дарог, стод, лазня, гарышча, вароты хлява, печ, стол, зоны пад бэлькамі ў хаце, месца, дзе ляжыць камень-валун); пгэмпаральны код: час разгортвання дзеяння (зімовае і летняе сонцастаянне, веснавое і асенняе раўнадзенства, усход або захад сонца, поўдзень, поўнач, пост, дзень нараджэння, хрысціны, вянчанне на пэўную фазу Месяца, “сатанінскія” дні); музычна-харэаграфічны код: суправаджэнне амаль усіх рытуальна-абрадавых комплексаў беларусаў песнямі, танцамі, адпаведнай музычнай кампазіцыяй.