Сімволіка беларускай народнай культуры
Янка Крук
Выдавец: Беларусь
Памер: 350с.
Мінск 2003
Прынцып сіметрычнай перавёрнутасці асабліва характэрны для галашэнняў, што суправаджаюць пахаванне дзяцей, a таксама юнакоў і дзяўчат, якія не паспелі стварыць сям’ю. Іх хавалі ў вясельных строях, а праз усе этапы абраду праходзіў сакральны рэфрэн: “Вяселейка невясёлае, вяселейка не паравае”.
Дачушка мая любая!..
А зрабіла мне вяселейка пячальнае.
Нашы песні невясёлыя, Нашы госці маркотныя, А ні музыкі не граюць, А ні дзевачкі не скачуць, А ўся наша бяседанька слёзкамі ўмываецца.32
Такім чынам, прынцып сіметрычнай перавернутасці з’яўляецца адным з найважнейшых сістэмаі структураўтваральных прынцыпаў і выразна прасочваецца ва ўсіх асноўных кодах фальклорна-рытуальнай традыцыі беларусаў.
У ЧЫІХ РУКАХ ПРАДЗІВА НАШАГА ЛЁСУ, АБО СІМВОЛІКА ЛІКАЎ
У КУЛЬТУРЫ БЕЛАРУСАЎ
Даволі часта на старонках кнігі ўзгадваліся і будуць узгадвацца тыя ці іншыя лікі, з якімі мы сутыкаемся не толькі ў пэўных культуралагічных кантэкстах — рытуальна-акцэнтаваных (напрыклад, толькі тры, а не дзве ці чатыры, жменькі зямлі трэба было кінуць у магілу пасля таго, як туды апусцяць труну з нябожчыкам), святочна-абрадавых падзеях (ка-
лядоўшчыкі заходзілі ў хату з “казой”, тая прыкідвалася “мёртвай”, каб выпрасіць пачастунак, “ажывала” яна толькі, калі яе пгройчы прасілі ўстаць), але і ў звычайных побытавых сітуацыях (бульбу скародзілі толькі два разы: спачатку ўпоперак, затым уздоўж). У астралагічнай і культуралагічнай традыцыях народаў Блізкага і Далёкага Усходу ўсе натуральныя лікі маюць сваю спецыфічную трактоўку. У традыцыйнай кулыпуры славянскіх народаў не ўсе лікі маюць аднолькавае зместавае напаўненне. Есць лікі асабліва пазначаныя ўвагай народа, а ёсць і такія, што не пакінулі ў гісторыі нашай культуры выразнага следу.
Зразумела, што ўжо нават гэты факт сведчыць аб тым, што практычна кожны лік меў свой лёс, сваю культуралагічную сферу ўжывання, свой зямны або касмічны рытм запатрабаванасці. Тое, што, напрыклад, шасцёрка або васьмёрка даволі рэдка фігуруюць у вядомых нам абрадавых кантэкстах, не сведчыць аб нейкім адмоўным стаўленні да іх з боку чалавека. Магчыма, гэтыя і некаторыя іншыя лікі маюць дачыненне да тых сакральных зон культуры (напрыклад, чорнай магіі), якія пакуль што не сталі (а можа і не стануць) дасягальнымі збіральнікам і даследчыкам духоўнай спадчыны нашага народа. Калі ўзяць за аснову класічны прынцып народнай культуры — супрацьстаянне Дабра і Зла, Жыцця і Смерці, Гармоніі і Хаосу, Святла і Цемры (Ночы), то сістэма лікаў хутчэй за ўсё павінна мець той самы падзел: адны з іх факусіруюць у сабе філасофію гармоніі жыцця, а іншыя — хаос смерці. Якую касмічную энергетыку ці духоўную моц хавае ў сабе кожны лік, чым ён вызначаецца ў шэрагу іншых? Магчыма, гэта звязана з падзелам лікаў на цотныя і няцотныя. А магчыма, што ў культуры беларусаў адлюстравалася найстаражытнейшая агульначалавечая з’ява — супрацьстаянне двойкі (пары) як першаасновы фізіялагічнага выжывання і працягу роду і тройкі, якая ўвасабляла сабой не толькі канкрэтную колькасць (тры чалавекі, тры капы сена, трыпольная сістэма агратэхнікі), а і любое мноства, якое перавышала пару. Дадзеная версія мае права на існаванне, таму што і на другім дзесятку злічэння менавіта гэтыя лікі (10 + 2= 12 і 10 + 3 = 13) вылучаюцца найболыпым напружаннем супрацьстаяння.
Знаёмства са шматлікімі гісторыка-этнаграфічнымі крыніцамі, з міфалогіяй і вусна-паэтычнай спадчынай беларусаў сведчыць, штонайчасцей у іх фігуруюць лікі 1, 2, 3, 4, 6, 7, 9,12, 13, 33 і 40.
Прычым даволі часта сустракаецца выразная заканамернасць: тыя ці іншыя лікі маюць сваю пару (напрыклад, 3 і 9, 6 і 9, 12 і 13). А вось лікі 7 і 40 захоўваюць пэўную самастой-
насць, адзіноту, быццам за імі хаваюцца таямніцы найбольш сакральных ведаў, нейкія ключы да універсальнага кода светабудовы. Ствараецца ўражанне, быццам лікі 7 і 40 ахопліваюць кантэксты касмаганічнай накіраванасці, а ў абрадах сямейна-бытавога цыкла асноўнымі апазіцыянерамі з’яўляюцца лікі 2 і 3.
СІМВОЛІКА ЦОТНАСЦІ I НЯЦОТНАСЦІ
Букет кветак у вашых руках: шпго ён сабой сімвалізуе?
Вось ужо колькі год спрабую зразумець сутнасць і выявіць карані аднаго з культурных парадоксаў, з якім даводзіцца пастаянна сутыкацца ў розных рытуальна-абрадавых сітуацыях. Гаворка ідзе пра кветкі — неад’емны атрыбут нашых шматлікіх сучасных святкаванняў. Як склалася так, што толькі ўсходнія славяне (беларусы, рускія і ўкраінцы) вылучыліся з агульнаеўрапейскай традыцыі і пайшлі сваім шляхам у трактоўцы іх колькаснай сімволікі? Чаму на вяселле, дзень нараджэння, юбілейны фуршэт мы ідзём з няцотнай колькасцю кветак (3—5—7), а на памінкі, могілкі — з цотнай (2—4—6), хаця, здавалася б, гісторыя нашай старажытнай культуры і шматлікія рытуальныя сітуацыі сучаснасці сведчаць аб адваротным?
Летам 1997 года ў пасла Францыі на Беларусі заканчваўся тэрмін дыпламатычнай службы і ён адбываў у Парыж. На развітанне пасол правёў прэс-канферэнцыю. Адзін з карэспандэнтаў папрасіў яго ўспомніць які-небудзь незвычайны выпадак, што здарыўся з ім за час пражывання на Беларусі. Пасол тут жа ўзгадаў, як у першыя дні яго ганаровай місіі ён трапіў на канцэрт нашай эстраднай зоркі. Выступленне спадабалася госцю, і ён вырашыў паднесці букет кветак. Калі ж пасол уручаў іх спявачцы, то заўважыў яе здзіўлены позірк, больш таго, глыбокае непаразуменне. Толькі значна пазней усё стала на свае месцы. У букеце замежнага госця было 4 кветкі (у Францыі на спатканне з дамай нясуць менавіта цотную колькасць кветак), а у нас з такімі букетамі ходзяць толькі на могілкі. Дзеля таго каб глыбей разабрацца ў гэтым, нам зноў-такі неабходна ўспомніць, дзе і ў якіх рытуальных сітуацыях мы сутыкаемся з парнасцю або няпарнасцю. Затым ужо сума аднатыповых фактаў дазволіць больш дакладна асэнсаваць дамінантныя характарыстыкі сімволікі цотнасці або няцотнасці.
ПАРНАСЦЬ У КУЛЬТУРЫ ПРОДКАЎ I У НАШЫМ ЖЫЦЦІ
Караваю-раю з цесцячка — Чагпыры каленцы ў мясцечка. Каб наш каравай велькі рос, Каб Міхаська да Матронкі прыпоўз.
3 вясельнаіі песні
* * *
Штоб у маёй стаенцы конікі ржалі, Штоб мая нявехна сыноў раджала. Штоб яна радзіла дзевяць сыночкаў, Дзевяць сыночкаў і дзесяту дочку.
3 вясельнай песні
* * *
Дарую падарунак
На чатыры канты, Каб было чатыры сыны I ўсе музыканты.
Вясельнае пажаданне маладым
Пра што сведчаць абрады нашых продкаў і чым кіруемся мы, трапляючы ў абрадавую сітуацыю?
1. Яшчэ нашы бабулі і матулі, калі былі дзяўчатамі, варажылі аб сваім лёсе, перш за ўсё аб тым, будуць ці не будуць замужам. У марозную калядную ноч (гэта магло быць познім вечарам 24 снежня, 6, 13 або 19 студзеня) выбягалі яны ў двор, хапалі аберуч дровы ці, шырока раскінуўшы рукі, абхоплівалі штыкетнік і лічылі колькасць дошак
або калоў. Парная колькасць паленцаў або штыкецін прадказвала хуткія шлюбавіны, замужнае жыццё — у пары; няпарная — была знакам таго, што яшчэ год давядзецца “хадзіць у дзеўках”, заставацца адной, без пары.1
2. Беларускія дзяўчаты карысталіся і такім простым, але вельмі інфарматыўным спосабам прадказання будучыні. Яны бралі 41 зерне бобу і адвольна раскладвалі на тры кучкі. Затым дакладна падлічвалі колькасць зярнят у кожнай кучцы паасобку. Цотная колькасць зярнят у першай з іх была знакам паляпшэння дабрабыту, няцотная — няўсцешна наракала: будзеш хварэць і цярпець шатлікія непрыемнасці ад сваіх родных. Далей падлічвалі колькасць зярнят у другой горцы.
Цотная колькасць бабін усцешвала душу прадказаннем, што на рабоце і ў вучобе вас чакае поспех, няцотная была сведчаннем няўдачы, магчымай змены месца працы. I, нарэшце, трэцяя кучка сімвалізавала гаспадаранне і сямейны стан. Цот — прадвесце спакою і добрага здароўя, няцопі — знак магчымых сямейных спрэчак, лаянак і скасавання шлюбу.2
3. У вашай сям’і святочная падзея, вы сервіруеце стол. На жаль, сённяшнія застоллі ўсім сваім ходам нагадваюць рытуал эстэтызаванай дэманстрацыі фінансавай заможнасці і пацвярджэння сярэдняга ці высокага сацыяльнага статусу гаспадароў. А сапраўдныя сутнасныя аспекты абрадавай дзеі дэсакралізаваны і прафаніраваны. Напрыклад, калі ў адпаведнасці з добрай славянскай традыцыяй цэнтральнае месца на святочным стале заўсёды належала бохану хлеба, то сёння яго заняла бутэлька дарагога заморскага пітва, а пра хлеб мы ўзгадваем толькі, калі сядзем за стол.
Але ж у старой традыцыі беларусаў усё было якраз наадварот. Дзеля таго каб у сям’і заўсёды былі згода, пашана, лад, каб у вашай хаце заўжды радаваліся гасцям і вы маглі спадзявацца на дапамогу суседзяў, каб сумеснае застолле ніколі не закончылася сваркай або бойкай, першым на сярэдзіну стала клалі духмяны бохан хлеба. А вось нож (які здольны быў толькі раздзяць цэлае на асобныя кавалкі) на стале ніколі не трымалі, гэтаксама як ніколі не клалі шапку, грэбень, ключы і сумку.3 А цяпер уважліва прасачыце за сваімі паводзінамі, калі вы пачынаеце сервіраваць святочны стол. На ўзроўні падсвядомасці, не задумваючыся, мы адразу ж разразаем бохан хлеба напапалам (што можа сімвалізаваць два бакі ўдзельнікаў заспголля: гаспадароў і гасцей); на кожны сподачак кладзем толысі па два кавалачкі хлеба (што, у сваю чаргу, з’яўляецца сімвалам сямейных пар, якія сабраліся за сталом). Напрыканцы святочнай дзеі гаспадыня парадуе гасцей салодкімі прысмакамі і абавязкова падкрэсліць: “Цукеркі бярыце ў пару"/
Дарэчы, ці заўважалі вы, што сталовыя наборы. і чайныя сервізы звычайна прадаюцца толькі на шэсць або дванаццаць чалавек, г.зн. іх колысасць заўсёды цотная.
4. Адна з жыхарак в. Вялікі Рожан Салігорскага раёна ўспамінала: “Калі я была яшчэ ў дзеўках, то бабуля давала мне ў суботу тры цукеркі і прыгаворвала: “Бяжы, на танцах пару іпукай”.5
Як адзначае даследчык беларускай народнай паэзіі Арсень Ліс, спарышовыя (ад “спорны”, “спараны”, які знаходзіцца ў пары; спарыш — гэта здвоеныя слівы, бульбіны, арэхі або жытнёвыя каласы) песні ўтваралі ў жніўным цыкле абрадавых песень асобны падраздзел са сваёй тэматыкай, скіраванай на 110
павелічэнне ўрадлівасці нівы, дабрабыту сям’і, спору ў вядзенні гаспадаркі. “Спарыш уяўляўся чалавеку міфічнай істотай, якая ўвасабляла сілу ўрадлівасці”6, — падкрэсліваў навуковец. Думка фалькларыста дакладна падмацавана словамі народнай песні:
КНІГІ ОНЛАЙН
