КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Хачу адразу ж зрабіць агаворку для тых, каму падалося: “Ну, вось, з’явіўся яшчэ адзін прарок ці калдун, які адным махам вырашыць усе праблемы: і сацыяльныя, і фізічныя, і духоўныя”. Ніколі нават і думкі такой не было. Hi ў якім разе не імкнуся спрасціць складанасць праблемы. Але ўжо даўным-даўно пераканаўся — тысячагадовы вопыт нашых продкаў нельга выкрасць з памяці ў адзін дзень. Улічваючы ўсю складанасць сучаснай сітуацыі, мне заха- целася звярнуцца да велізарнага вопыту народнай культуры і паспрабаваць хаця б крыху зазірнуць у таямніцы стаўлення нашых продкаў да ключавой фігуры сямейна-радавых традыцый — да цяжарнай жанчыны. Хочацца спадзявацца, што тыя ці іншыя парады, абмежаванні, забароны аборэгламенпгацыі, якімі жылі і якіх прытрымліваліся нашы бабулі, могуць быць карыснымі для дзяўчат-сучасніц, якія збі.раюцца стварыць сям’ю і мараць нарадзіць прыгожае і здаровае дзіця. Стаўленне нашых продкаў да цяжарнай жанчыны было адначасова і сакральна-засцерагальным і абачліва-папераджальным. 3 аднаго боку, яна ўзводзілася ў статус Мадоны, якая не толькі давала жыццё новаму чалавеку — свайму дзіцяці, але нават магла паспрыяць лячэнню бясплодііасці ў тых, хто даўно марыў нарадзіць ды па розных прычынах не меў такога шчасця. 3 другога боку, на працягу ўсяго перыяду цяжарнасці жанчына знаходзілася як бы ў стане пэўнай сацыяльнай ізаляцыі. Яе наводзіны ў асяроддзі блізкіх і знаёмых строга рэгламентаваліся. Нарматыўныя рамкі яе паводзін нябачна, нягучна і недакучліва, але тым не менш даволі жорстка і безапеляцыйна ўтваралі своеасаблівы прававы калідор або жыццёва-нарміруючую плынь, с})арватэр якой часцей за ўсё прытрымліваўся залатой сярэдзіны, каб, крый Божа, не наскочыць на абмялелую затоку (не пераступай цераз крывое — дзіця гарбатым будзе) або, наадварот, каб часам не зацягнула ў глыбачэзны вір (не садзіся на камень — дзіця “скамянее”). Гэта топкая мяжа (поле найболып аптымальнага і спрыяльнага існавання) патрабавала ўзаемнай далікатнасці: як з боку дамачадцаў, так і з боку самой цяжарнай. Застаючыся нароўні з усімі, яна ўдзельнічала амаль што ва ўсіх жыццёва-побытавых справах, але як толькі набліжалася святочная, рытуальна-абрадавая сітуацыя, яе паводзіны рэзка абмяжоўваліся і строга рэгламентаваліся шэрагам прадпісанняў, якія цвёрда трымаліся ў памяці старэйшага пакалення і непахісна выконваліся членамі радавога або абшчыннага соцыуму. Абмежавашіі былі звязаны з яе “двухжыццёвасцю”: надаючы жыццё новаму чалавеку, яна быццам была звязана з іншым светам, з вы-Раем людскіх душ, таму, былі ўпэўненьі нашы продкі, нейкі часва лодала незвычайнымі здольнасцямі. Разуменне яе сацыяльнай, фізічнай і статусна-культурнай выключнасці вымагала ад яе суродзічаў і ад тых, з кім яна кантактавала, асабліва спгрьіманых і паважлівых адносін. СТАЎЛЕННЕ ДА ЦЯЖАРНАЙ ЖАНЧЫНЫ 3 БОКУ СУРОДЗІЧАЎ На працягу ўсяго перыяду цяжарнасці жанчына займалася асноўнымі гаспадарчымі справамі, штодзённа кантактавала са сваімі роднымі і блізкімі. Адпак уся радзіна брала на сябе адказнасць за нараджэнне здаровага (фізічна, псіхічна і разумова) прадаўжальніка сваёй справы. Таму на асобныя дзеянні родных (асабліва ў час святкаванняў) накладваліся розныя абмежаванні. Класічным, асноватворчым прынцыпам мадэлявання ўзаемаадносін быў адзін з самых пашыраных прынцыпаў усёй народнай культуры: “падобнае спрыяе ўтварэнню падобнага або правакуе яго”. Гэты рэгламентуючы прынцып ахопліваў чатыры накірункі жыццёвага клопату членаў сям’і і ўсіх тых, з кім даводзілася сутыкацца цяжарнай: 1) перасцярога яе самой; 2) жаданне станоўча паўплываць на фарміраванне плода і будучае жыцце дзіцяці; 3) розныя дзеянні, скіраваныя на лёгкія роды; 4) захаванне дзетароднай здольнасці на будучыню. Практычна ва ўсіх славянскіх народаў існавала і да сённяшняга дня захавалася этыкетнае прадпісанне ні ў якім разе і ні ў чым не адмаўляць цяжарнай (асабліва, калі просьба тычыццгі якой-небудзь ежы), бо, маўляў, мышы пагрызуць усё ў хаце. Калі цяжарная аказвалася сярод гасцей за святочным сталом, то імкнуліся ўпрасіць яе хоць крышачку пакаштаваць усе прыгатаваныя стравы, таму што, былі перакананы, народжанае дзіця, стаўшы нават дарослым чалавекам, будзе пазбягаць ужывання той стравы, якой яна не паспытала1. Hi ў якім разе нельга было напужаць яе, каб у дзіцяці не з’явіліся карычневыя (“радзімыя”) плямы. Цікава, што нават дарослыя, свавольныя мужчыны стрымлівалі свае эмоцыі ў прысутнасці цяжарнай і не распускалі языкі. На Віцебшчыне існаваў звычай: у калядна-навагодшою поўнач гаспадар ішоў у сад і трос або хлебнай лапатаіі стукаў па ўсіх пладовых дрэвах, каб быў добры ўраджай яблык, груш, сліў. Калі ж у хаце была парадзіха, гэта не рабілася, каб дзіця не захварэла на трасучку, або эпілепсію2. Усім дамачадцам катэгарычна забаранялася шыць, вязаць, прасці. сукаць ніткі ў “міжыкалядзь” (у час паміж першай і трэцяй куццёй), каб не ўскладніць роды. БЯЗДЗЕТНАСЦЬ ЯК САЦЫЯЛЬНЛЯ ПРАБЛЕМА 3 даўніх часоў славяне верылі, што цяжарная жанчына прыродай надорана шаманска-магічнымі прадуцыруючымі здольнасцямі. Скажам, у славакаў яе прасілі дзевяць раз абысці вакол садовага дрэва, каб яно пачало плоданасіць. Сербы лічылі, што пладаноснасць яблыні можа надаць тая цяжарная, якая ноччу распранутай абяжыць вакол яе. Паспрыяць ураджайнасці дрэва цяжарная магла пры ўмове, што менавіта яна сарве першы плод. Беларусы верылі, што купленая карова будзе багатай на малако і дасць здаровы прыплод, калі ў двары першай яе сустрэне цяжарная3. Да нашага часу не страціла сваёй актуальнасці вера ў тое, што розныя рытуальна-абрадавыя маніпуляцыі з удзелам жанчыны, якая чакае дзіця, могуць паспрыяць лячэнню бясплоднасці. Напрыклад, каб зацяжарыць, бясплодная жанчына прасіла цяжарную перадаць праз плот з рота ў рот кавалачак хлеба або павінна была пайсці на могілкі і зубамі вырваць траву з магілы, у якой пахавана цяжарная. На поўначы Беларусі шчыра перакананы, што цяжарнай трэба першай увайсці ў новую хату, тады яе бяздзетным гаспадарам пашчасціць нарадзіць1. Дарэчы, на агульным (Іюне мнагадзетных патрыярхальных сем’яў, з якіх складалася радавая або вясковая абшчына, бяздзетнасць лічылася вялікім няшчасцем. Нашы продкі былі ўпэўнены, што на бясплоднасць хварэлі выключна жанчыны; яна ўспрымалася або як пакаранне за цяжкі грэх, або як вынік вядзьмарскіх падробак і праклёнаў. Бясплодным жанчынам забаранялася ўдзельнічаць у агульнарадавых святкаваннях, быць кумой, павітухай, хроснаіі мацБ. У аснове гэтай сацыякультурнай абмежаванасці ляжыць усё той жа прынцып падабенства. Бяздзетную не звалі прымаць роды, бо былі перакананы, што парадзіха больш не народзіць дзіця; не бралі ў якасці хроснай, таму што баяліся, каб яе хвароба не перадалася хрэсніку, і г.д. Пералічаныя абмежаванні ў культурным жыцці роду і вёскі з цягам часу фарміравалі ў хворай жанчыны стэрэатып непаўнацэннасці і тым самым моцна ўплывалі на яе паводзіны і паўсядзённыя зносіны з аднавяскоўцамі. Зразумела, што народная медыцына не магла пакінуць па-за ўвагай гэта захворванне. 3 цягам часу ў ёй сфарміраваўся самастойны раздзел ведаў, скіраваны на рознабаковае лячэнне цяжкай хваробы. Прывядзем некаторыя парады, якія давалі бясплоднай жанчыне: сесці на тое месца, дзе толькі што адбыліся роды; першай патрымаць на руках нованароджанага; з’есці тры почкі з садовага дрэва, якое ўпершыню дало плады; з’есці некалькі крупінак солі, насыпанай на посцілку, на якой толькі што ляжала парадзіха; з’есці некалькі сліў або арэхаў-спарышоў; нейкі час папіць адвар кары двух зросшыхся дрэў; панасіць адзенне мнагадзетнай жанчыны; легчы замест парадзіхі побач з толькі што народжаным дзіцем6. Праўда, у некаторых мясцінах лічылі, што maid рытуал мог перадаць здольнасць нарадзіць бясплоднай, але пазбавіць гэтай здольнасці парадзіху. Таму ў якасці рытуальнага кантакцёра выбіралі жанчыну, якая ўжо мела шмат дзяцей і не збіралася нарадзіць яшчэ. У этнаграфічнай літаратуры зафіксаваны і шматлікія іншыя “сродкі” папярэджвання бяздзетнасці і яе лячэння. Так, на Віцебшчыне вясельны каравай адразу ж пасля прыгатавання і да моманту яго падзелу напрыканцы вяселля надзейна замыкалі ў каморы, бо верылі, калі нехта (зразумела, што на вяселле прыходзілі людзі з рознымі намерамі, у тым ліку і благімі) украдзе хаця б невялічкі кавалачак з верхняй часткі (г.зн. украдзе Долю маладых), то сям’я застанецца бяздзепгнай7. I наадварот, каб сям’я была мнагадзетнай, маладую садзілі на вечка дзяжы, у якой рашчынялі цеста для хлеба, а да маладога злёгку датыкаліся хлебнай лапатай8. Магічным сімвалам, які мог аднаўляць дзетародную функцыю, лічыўся пояс, які на сабе насіла цяжарная. Гэтую ж ролю выконвалі і некаторыя атрыбуты пахавальнай абраднасці: ніткі з посцілкі, на якой ляжаў нябожчык, пясок з магілы, перавясла, якім перавязвалі рукі і ногі памёршаму. Цікавы звычай пазбаўлення ад бясплоднасці зафіксаваны ў Чэрвеньскім раёне. Перад тым як сустракаць вясельны поезд, бабуля маладога з аднаго боку вуліцы клала адамкнёны замок, а з другога — ключ. Як толькі маладыя праедуць, замок замыкалі і аддавалі бацькам. Калі ж у заручонай пары доўга не было дзяцей, замок адмыкалі.9 Існаваў шэраг прадпісанняў і для тых бацькоў, у якіх памерла першае дзіця. Каб пазбегнуць паўтарэння няшчасця: нованароджанаму не давалі тое ж імя; выбіралі іншых хросньіх, запрашалі іншую бабку-павітуху. Калі ж памірала і другое дзіця, тады рабіўся іншы ход: дзіцяці давалі імя бацькі. Тым самым магчымыя цяж- касці (і нават смерць) як бы пераадрасоўваліся старэйшым.10 У той жа час калі памірала цяжарная жанчына, то жывыя прадгірымалі цэлы шэраг ахоўных дзеянняў. На Палессі ў труну разам з ёю клалі пялёнкі, каб яна “не прыходзіла” ў сне і не прасіла іх “для свайго дзіцяці”. Часам яе хавалі на ўскрайку могілак і дадаткова абгароджвалі магілу. Украінцы лічылі, што душа цяжарнай абавязкова трапляла ў рай, у той жа час сербы былі перакананы, што яна ператвараецца ў ваўкалака, які доўга будзе шкодзіць суродзічам.’1 АХОЎНЫЯ СРОДКІ ДЛЯ ЦЯЖАРНАЙ ЖАНЧЫНЫ Увесь разнастайны вопыт народнай медыцыны і ўсе магчымыя паўсядзённыя ахоўна-засцерагальныя сродкі выкарыстоўваліся цяжарнай і яе раднёй для таго, каб паспрыяць нармальнаму развіццю плода і захаваць фізічную моц самой жанчыны. Гэтыя прафілактычныя меры прымаліся ўжо з моманту святкавання вяселля. Народныя лекары з розных мясцін Беларусі не адзін раз звярталі маю ўвагу на адзенне сучасных нявест-модніц, для якіх рытуальнае ўбранне перастала выконваць уласна абрадавую, строга рэгламентаваную ролю, а ператварылася ў фармальны знак, у якім асноўнае значэнне надаецца толькі эстэтычным асаблівасцям.