КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Беларуская традыцыя выпрацавала шэраг забарон і рэкамендацый, якія тычыліся выбару кумоў. Так, катэгарычна забаранялася, каб хросныя былі мужам і жонкай (у іх можа не быць сваіх дзяцей або, калі ёсць адно, то ўжо не будзе наступнага). Пажадана, каб першым хрэснікам у хроснай маці быў хлопчык, а ў хроснага бацькі дзяўчынка31. Заключным этапам пасляродавага перыяду былі хрэсьбіны — прыгожы абрад прыняцця нованароджанага ў сям’ю, сцвярджэння яго родава-абшчынных паўнамоцтваў, які звычайна ладзілі ў дзень царкоўнага хрышчэння. Пакуль кумы вазілі дзіця ў царкву, дома хутка накрывалі сталы, запрашалі сваякоў і блізкіх. Пасля хрышчэння кумы кіраваліся дадому, дзе іх на парозе сустракала маці немаўля. Яна прымала дзіця ў вывернутым кажусе, каб засцерагчы ад сурокаў. Усе прысутныя запрашаліся за святочны стол. Натуральна, што галоўнымі і найболып паважанымі гасцямі былі кумы і бабка-павітуха. Святочнае застолле распачынаў кум наступным пажаданнем: “Як мы відзелі Янку пад храстом, штоб так відзелі мы пад вянцом, штоб ён добра пахаў ды добра малаціў". Абавязковай абрадавай стравай на хрэсьбінах была “бабіна каша”, якую гатавала павітуха. Крута звараную кашу зверху ўпрыгожвалі кветкамі або цукеркамі. Падавалі яе ў канцы святочнага застолля. Дзяльбу “бабінай кашы” на хрэсьбінах можна параўнаць з дзяльбой каравая на вяселлі. Гэта быў найбольш прыгожы і піумлівы рытуал. Распачынаў яго кум. Ён адкладваў на талерку тры лыжкі кашы, ставіў побач чарку гарэлкі і нёс маці немаўля. Затым браў гаршчок з кашай у рукі і крычаў: “Ой, горача!” I быццам незнарок упускаў гаршчок на стол так, каб ён рассыпаўся на чарапкі. Бабка прыбіра- ла іх, а каша павінна была застацца цэлай. Гэта прадказвала хрэсніку доўгае і багатае жыццё. Калі разам з гаршком рассыпалася і каша, лічылася, што дзіця пражыве нядоўга.32 У некаторых мясцінах Беларусі на хрэсьбінах падчас падзелу кашы з’яўляўся “бусел” (нехта са знаёмых, пераапрануты ў вывернуты кажух, рукавы якога былі звязаны ў “дзюбу”). Ён віншаваў бацькоў, дарыў ім ляльку і прыгаворваў: “Калі добра будзеце прасіць, дык я яшчэ буду насіць, насіць і насіць”.33 На жаль, у апошні час нашы сем’і значна паменшыліся: ці то добра прасіць развучыліся, ці то буслы радзей прылятаць сталі... ЖЫЦЦЁ I СМЕРЦЬ ЧАЛАВЕКА Ў ТРАДЫЦЫЯХ, АБРАДАХ I ПАЭЗІІ БЕЛАРУСКАГА НАРОДА Добра вядома, што асновай, структурным ядром беларускай вусна-паэтычнай спадчыны з’яўляецца каляндарна-абрадавая паэзія, якая арганічна яднае чалавека з прыродай, космасам, яднае праз актыўны, зацікаўлены, вельмі выразна апрадмечаны дыялог. Часам ён мае характар лагоднага зваротупрашэння, часам дасягае вышыняў катарсічнага маленняачышчэння, а бывае і так, што прытомленая, знямоглая душа ўскалыхнецца эмацыянальным усплескам і тады зварот пабывае характар непрыкрытай пагрозы. Ідучы следам за Сонцам, за гадавым колазваротам, чалавек маліў, прасіў, пераконваў Творцу Сусвету, адухоўлены свет прыроды і са спадзяваннем на паразуменне араў, сеяў, сушыў, збіраў — жыў і выжываў, штогод аднаўляўся разам з вясною. Аднак адвечны клопат аб паляпшэнні дабрабыту не быў самамэтай: жыць дзеля зыжывання. Паралельна гэтаму клопату, а магчыма ў цесным перапляценні з ім, думкі кожнага чалавека імкнуліся ў будучыню, якая выразна бачылася ў сынах і ўнуках. Гонар за свой Род быў бадай што непараўнальны ні з чым. Усе педагагічныя, этычньія, эстэтычныя і сацыяльнапсіхалагічныя памкненні канцэнтраваліся найперш вакол падтрымкі высокага статусу свайго Роду. Зразумела, што важнейшыя падзеі, звязаныя з асноўнымі этапамі ў жыцці чалавека, абавязкова збіралі за святочным сталом усю радню і суправаджаліся сакральнымі абрадамі, традыцыйнымі рытуаламі, шчырымі, высокамастацкімі песнямі. Паступова нарадзіўся і сфарміраваўся ў складаную сістэму яшчэ адзін велічна-непаўторны цыкл святкаванняў, які ахопліваў найважнейшыя падзеі ў жыцці кожнага чалавека: яго фізічнае і духоўнае (хрэсь- біны) нараджэнне, грамадскае і нябеснае паяднанне (вяселле і вянчанне), а таксама фізічную смерць і пахаванне. Першыя два этапы прыжыццёвых святкаванняў у пэўнай ступені былі разгледжаны. а вось тое, што тычыцца абрадаў, суправаджаючых апошні, заключны момант існавання чалавека на зямлі, узгадвалася толькі фрагментарна, у кантэксце больш шырокіх разважанняў і аналогій. Разам з тым мае сустрэчы ў многіх мясцінах Беларусі з людзьмі рознага веку пераканалі: якой бы цяжкай і складанай у псіхалагічным плане не была тэма смерці чалавека і яго адпраўкі на вечны спачын, але гаварыць пра яе трэба; гаварыць спакойна і разважліва, стрымана і абачліва, звяртаючы ўвагу на прынцыпова важныя дэталі і акалічнасці, спрабуючы патлумачыць нашым сучаснікам іх сэнс, характар, рытуальную неабходнасць. Справа гэта надзвычай складаная, таму што сённяшнія інфарматары (людзі 60—70 гадоў) вельмі рэдка даюць хоць якое-небудзь тлумачэнне, а часцей абыходзяцца адказам, які нічога не тлумачыць, а проста канстатуе: “так нашы дзяды рабілі”, “так мне маці наказвала”, “так мне бабуля гаварыла”. Такая катэгарычнасць часта прыводзіць да таго, што на вяселлі ці памінках раптам узнікае спрэчка паміж людзьмі з розных мясцін. Кожны даказвае сваё, але чаму менавіта яго пазіцыя больш дакладная, абгрунтавана патлумачыць не можа. У выніку атрымліваецца, што агрэсія вакол чысціні захавання традыцыі толькі аддаліць людзей, пасварыць іх, замест таго, каб зблізіць, паяднаць і памірыць. У сувязі з гэтым паспрабуем зрабіць няспешны экскурс у гісторыю фарміравання цыкла пахавальна-памінальных абрадаў, разгледзім яго ўнутраную структуру, логіку паслядоўнага разгортвання, ролю кожнага ўдзельніка, месца і прызначэнне шматлікіх атрыбутаў, асаблівасці выканання таго ці іншага рытуальнага дзеяння, па магчымасці звяртаючы ўвагу на тлумачэнне сэнсу кожнага з аналізуемых фактараў. Спадзяюся, што мае разважанні дапамогуць зразумець асаблівасці нашага этнічнага светасузірання і светаўспрымання, народнага менталітэту, а найперш, гарадскім чытачам спасцігнуць некаторыя таямніцы і законы беларускай традыцыйнай культуры, чым, мяркую, здымуць шматлікія канфліктныя сітуацыі і дадуць магчымасць убачыць абрад не як набор забабонаў, а як нейкую ісціну, якую спасціглі нашы продкі і перадалі нам як агульную каштоўнасць, якую нельга парушыць і зняважыць або проста здаць у музей. Навукоўцы мінулага і сучасныя даследчыкі вылучаюць у пахавальнай абраднасці некалысі ключавых момантаў, якія канцэнтруюць вакол сябе асноўныя рытуальныя дзеянні, якія сімвалізуюць два паслядоўныя пераходы чалавека: ад жыцця да смерці і з гэтага (белага) свету ў “той” (замагільны). Найбольш значнымі з іх з’яўляюцца наступныя: сімвалічная вестка аб тым, што смерць можа напаткаць каго-небудзь з дамачадцаў; перадсмяротны час: дзеянні, скіраваныя на аблягчэнне надыхода смерці; смерць чалавека і рытуальныя дзеянні ў першую паслясмяротную гадзіну; абмыванне і пераапрананне нябожчыка, стаўленне да рэчаў, з якімі чалавек быў у перадсмяротны час; родныя і блізкія, суседзі і аднавяскоўцы наведваюць нябожчыка, спецыяльны цыкл галашэнняў; другі дзень пасля смерці: выраб труны, афармленне, перанос у яе нябожчыка; трэці дзень пасля смерці: з раніцы да абеду трое мужчын капаюць магілу (дол, яму); труну з нябожчыкам выносяць з хаты; пахавальная працэсія рухаецца па дарозе ад хаты да могілак; пахаванне: асаблівасці паводзін удзельнікаў рытуалу; памінальны стол адразу пасля пахавання; цыкл памінак да года, рэгламентацыя паводзін членаў сям’і. Кожны з этапаў пахавальнага абраду мае мноства рэгіянальных асаблівасцей, якія ў розных кутках Беларусі ўспрымаюцца па-свойму. Наша задача — паспрабаваць у межах магчымага патлумачыць найболып тыповыя для Беларусі звычаі і рытуалы, абрадавыя дзеянні і рэгламентацыі, забароны і прадпісанні. Аднак перш чым распавесці гаворку пра структуру пахавальнага абраду, пра характар паводзін сваякоў, пра асаблівасці паводзін сям’і на працягу года, неабходна паспрабаваць хоць крыху наблізіцца да разумення той складанай і таямнічай з’явы, якая на працягу многіх тысячагоддзяў хавалася за словам Смерць. Зварот да старажытных міфаў, шырокага кола вусна-паэтычных твораў нашага народа дае падставы сцвярджаць, што Смерць — гэта істота, якая стаіць у адным шэрагу з такімі ўплывовымі на жыццё чалавека з’явамі, як Лёс і Доля (“Доля ў яго такая” — казалі ў народзе пра таго, каму асабліва шчасціла або не шанцавала ў жыцці). Нараджаючыся на свет Божы, чалавек атрымлівае ад Творцы той ці іншы Лёс, шчаслівую або гаротную Долю, інакш кажучы — пэўны жыццёвы шлях, які ў часавым вымярэнні вызначаецца паняццем Век. Прычым трэба адзначыць, што жыццёвыя стасункі чалавека са сваім Лёсам маюць двухбаковы характар. 3 аднаго боку, людзі перакананы: Лёс кожнага загадзя прадвызначаны. У сувязі з гэтым неабходна ўзгадаць, што ў народзе бытуе шэраг прыкмет-індыкатараў, па якіх можна было беспамылкова прадказаць Лёс нованароджанага. Напрыклад, пра тых, хто нарадзіўся “ў рубашцы”, казалі: шчаслівы чалавек, шанцаваць усё жыццё будзе. Бабкі-павітухі сцвярджалі: калі адразу пасля нараджэння дзіця заплача — будзе доўга жыць, калі ж не, то век у яго будзе кароткі. Заўважалі: калі першы зуб у дзіцяці будзе расці знізу, то век будзе доўгім, калі ж зверху — памрэ яшчэ малым; калі народзіцца тварам уніз — доўга не пражыве.1 Гэтаксама благой прыкметай было, калі ў час хрышчэння воск з уціснутымі ў яго валасамі, выстрыжанымі на пачатку свяшчэннадзейства, ападаў на дно купелі.2 Пэўная запраграміраванасць нашага Лёсу і асабліва яго абмежаванасць у часе гучыць у прыказках: “Круці не круці, a трэба ўмярці”, “Ляжы не ляжы — уставаць трэба, жыві не жыві — паміраць трэба”. У сувязі з гэтым неабходна ўзгадаць пра існаванне народных казак, дзе адзначаецца, што “раней людзі ведалі дзень смерці”. Казкі захавалі два варыянты вырашэння дадзенай праблемы ў народнай свядомасці. 3 аднаго боку, асаблівасці менталітэту, выхаванага на прынцыпе “круці не круці, а трэба ўмярці”3, правакавалі скептыцызм у паводзінах апошняга часу зямнога існавання. Некалі Бог хадзіў па зямлі. Бачыць, як адзін мужык плот саломай гародзіць. На пытанне Бога аб незвычайнасці паводзін мужык адмахнуўся: “А ўсё роўна зімой паміраць”. Пасля гэтага Бог пазбавіў чалавека празарлівасці, і ён перастаў ведаць дакладны дзень сваёй смерці. Адэкватнай стала і рэакцыя: “Паміраць збірайся, а жыта сей!”4.