КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
3 другога боку, вядома легенда пра тое, як чалавек, даведаўшыся аб тым, што яго сын загіне ў калодзежы, узяў і забіў вечка дошкамі. Аднак у названы час хлопец падышоў да калодзежа, лёг на дошкі і тут жа сканаў.5 Такая палярызацыя рашэнняў наводзіць на думку аб тым. што народная свядомасць настойліва шукала выйсце з сітуацыі бязвыхаднасці. I знайшла яго ў маральна-этычным асэнсаванні з’явы. Існавала ціхае спадзяванне, што сваім жыццём (учынкамі, дабрынёй, дапамогай, спагадай) чалавек можа паўплываць на свой Лёс і заслужыць у Бога палёгку. Пра аднаго памёршага скажуць: “Адгараваў дык адгараваў” або “Што памучыўся, то памучыўся”. А пра другога, наадварот, з добрай доляй зайздрасці падсумуюць: “Гэта ж трэба, заслужыў у Бога лёгкую смерць”. Як толькі чалавек аджыве свой Век, тут жа па распараджэнню Лёсу заўсёды прыходзіць Смерць, яна з’яўляецца, каб 248 “выпусціць з чалавека дух”, каб “забраць яго душу”. Прычым выканальніца яна даволі адказная: адкруціцца, адкупіцца ад яе не дадзена нікому і ніколі. I па народных уяўленнях, і ў адпаведнасці з хрысціянскім вучэннем Смерць не ёсць гранічная мяжа, за якой надыходзіць вечны разрыў. Традыцыі ўшанавання памёршых яскрава сведчаць, што ў свядомасці беларусаў пашырана меркаванне аб тым, што душа памёршага адлятае ў вы-Рай і там жыве вечна, дапамагаючы прадстаўнікам свайго Роду і ў цяжкую гадзіну, і ў час агульнарадавых святкаванняў. Аднак у плане будзённым, безумоўна, Смерць успрымалася вялікім горам, якое парушала задумы і спадзяванні сям’і, разлучала закаханых людзей, рушыла падмуркі гаспадарскай справы. Аб усіх вырашальных і невырашальных праблемах, якія паўстаюць перад сям’ёй пасля смерці чалавека, вельмі пранікнёна, эмацыянальна-ўзрушана гаворыцца ў безлічы галашэнняў, якія запісаны збіральнікамі народнай творчасці.0 Да філасофска-культуралагічнага разумення Смерці ў славянскай традыцыйнай культуры можна наблізіцца праз больш шырокі касмапланетарны кантэкст. Вядома, што ў фальклорнай паэтыцы важнае месца належыць асацыятыўнаму светаўспрыманню. Кожная з’ява духоўнага свету чалавека апрадмечана вонкавымі рэаліямі прыроднага асяроддзя. Дастаткова ўспомніць адзін з пашыраных сярод усходніх славян сюжэтаў пра царэўну-несмяяну. Яе ўнутраны стан: маркотнасць, сум, задуменнасць, якія ператварылі дзяўчыну ў скамянелую постаць, — самым непасрэдным чынам уплывае на наваколле. Аналагічнымі матывамі напоўнены і іншыя сюжэты казак, жніўных і вясельных песень, шматлікіх балад. Маштабнасць і глыбіня асацыяцый пераканаўча сведчаць, што ў падсвядомасці традыцыйнай культуры духоўна (душэўна)-прыродныя (касмічныя) сувязі маюць архетыпічны статус. Адштурхоўваючыся ад гэтага тэзіса можна сцвярджаць, што асэнсаванне сутнасці Смерці чалавека ў народнай свядомасці абапіралася на тыпалогію цыклічнасці прыродных з’яў. Так званы міф аб паміраючым і ўваскрасаючым дрэве задаваў рытм прыроднай стадыяльнасці не толькі цыклу каляндарнай абраднасці, але і цыклу пахавальна-памінальных рытуалаў. На жаль, даследаванні ў галіне каляндарнай абраднасці ў нас знаходзяцца пакуль што на стадыі эмпірыка-факталагічнага асэнсавання з жорсткім падзелам цыклаў у адпаведнасці з порамі года. Вывучэнне ў гэтым накірунку — неабходны і непазбежны этап у развіцці самой навукі ў цэлым і дадзенай праблемы ў прыватнасці. Такі падыход дазваляе падрабязна прааналізаваць паўнату абрадавай структуры, патлумачыць ло- гіку яе развіцця, рэльефна ўявіць функцыі персанажаў. У некаторых выпадках з’яўляецца магчымасць выявіць амплітуду ваганняў у інтэнсіўнасці святочных падзей у пэўны прамежак часу, напрыклад у багатым цыкле веснавой абраднасці, асэнсаваць паслядоўнасць змен рытуальных прыярытэтаў у залежнасці ад моманту разгортвання святочнай дзеі, напрыклад абуджэнне ад зімовага сну прыроды было ўдзелам віруючай моладзі, жніво распачынала і заканчвала ўвішная гаспадыня, і г.д. Аднак такі падыход не дазваляе выйсці на ўзровень разумення агульных структурных узаемасувязей і асэнсаваць каляндар як цэласную сістэму сацыякультурных і прыроднакасмічных узаемных стасункаў. Аналагічная сітуацыя склалася і ў даследаванні сямейнай абраднасці. Кожны з яе цыклаў вывучаны паасобку. А.К.Байбурын і Г.А.Левінтон даволі грунтоўна раскрылі тыпалогію вясельнай і пахавальнай абраднасці7. Наступным крокам у гэтым накірунку можа быць якраз спроба тыпалагічнага (параўнальнага) вывучэння ўсёй сямейна-радавой абраднасці (радзіны — вяселле — памінкі) і святаў народнага календара. Есць два структураўтваральныя феномены, якія загадзя правакуюць пошук у гэтым накірунку. Па-першае, структура ўсіх сямейна-радавых рытуальна-абрадавых комплексаў (ад нараджэння дзіцяці і да першага пастрыгання валасоў роўна ў год; ад моманту пачатку вяселля і да моманту нараджэння дзіцяці; ад моманту смерці чалавека і да моманту заключнага памінальнага стала на ўгодкі) трымаецца на агульнавядомым рытме 0—3—9—40—1 год. Пасля заканчэння першага гадавога цыкла гэты рытм пераходзіць у структуру народнага календара і захоўваецца ў ім як найважнейшы культуратворны фактар. Калі для пачатку памінак характэрна лінейнасць, прычым рытм мае як бы псіхалагічную дамінанту: спярша шэсць дзён паміж жалобнымі сталамі, затым — трыццаць, далей — чатыры с паловай месяцы, то пасля года ўшанаванне памёршых пераходзіць у структуру каляндарнай абраднасці, ператвараючы лінейнасць у колавую замкнёнасць, менавіта замкнёнасць у сэнсе дакладнасці прымеркаванасці. На гэтую паўтаральнасць накладаецца спіральная лесвічка радаводнага ланцужка: адны пакаленні застаюцца па-за межамі актыўнай памяці (што далей за сёмае калена), а месца блізкага гарызонта займаюць толькі што сканаўшыя. Веснавое і восеньскае ўшанаванне продкаў адбываецца на дзевяты дзень пасля Вялікадня і ў трэцюю суботу пасля Пакроваў. Па-другое, у гадавым колазвароце існуе шэраг пазіцый, якія накладваюць жорсткія абмежаванні на правядзенне, напрыклад, вяселляў. Што ж тычыцца абрадаў, звязаных з пачаткам жыцця і яго заканчэннем, то ў дадзеным выпадку народны этыкет задае прынцыпова іншую парадыгму дзеяння: “Смерць і радзіны не выбіраюць гадзіны”. Паспрабуем хаця б у самым агульным выглядзе аднавіць структуру народнага календара і па магчымасці выявіць контрпункты тыпалагічнага рытму. Традыцыйны год пачынаўся вясной, калі абуджалася прырода, а доўгачаканае цяпло (і святло — дзень хутка павялічваўся) неслі птушкі на сваіх крылах з вы-Раю. Днём прылёту птушак (у народзе казалі: 40 выр’яў дадому вернецца) лічыцца свята Саракі8. Фальклорных сведчанняў таму, што менавіта птушка з’яўляецца пасрэднікам паміж гэтым і “тым” светам даволі шмат: а) у песнях-баладах дачка скідваецца зязюляй і прылятае з “чужой старонушкі” ў сад роднай матулі, прычым гэты сімвалічны код зразумелы абодвум бакам: маці па голасу зязюлі пазнае голас сваёй дачкі, якае сумуе па “татачкаваму двару”;9 б) у казках герой ператвараецца ў птушак, уцякаючы ад сваіх праціўнікаў; в) да гэтага часу бытуе павер’е: калі птушка моцна стукаецца ў акно, трэба чакаць кепскай весткі; г) у чарадзейных казках тыпу “тры начы на магіле бацькі” жораў вытаптаў проса;10 д) бусел (бацян) прыносіць з вы-Раю новую душу нованароджанаму; е) па легендзе менавіта буслу Бог уручыў мех з пачварамі і загадаў аднесці на край свету (існуе версія, што нёс чалавек, але за непаслухмянства Бог ператварыў яго ў бусла);11 ж) для абраду “гукання вясны” выпякаліся з цеста птушачкі, хлапчукі нанізвалі іх на пруцікі, залазілі на стрэхі і спявалі песню: “Жавароначкі, прыляціце, вясну-красную прынясіце”;12 з) у шматлікіх казках царкоўна-хрысціянскай тэматыкі сустракаецца птушка голуб як увасабленне душы чалавека, a таксама Духа Божага (параўнайце з рускай прымаўкай: “Голубь — птпца Божіія”); і) кампазіцыю вясельнага каравая заканчвае пара галубоў — сімвал паяднання дзвюх маладых душ, прычым той узровень, які яны займаюць, пацвярджае распаўсюджанае меркаванне аб тым, што шлюбы ўтвараюцца на нябёсах, на зямлі толькі спраўляюць вяселле. Такім чынам, веснавыя песні — не што іншае, як сакральна-магічны дыялог з Творцам Сусвету, зварот да яго з просьбай аднавіць жыццё, удыхнуць душу ў прыроду. Прылёт птушак сімвалізаваў двухбаковасць рытуальнага дыялогу і яго выніковасць. Гэты вузлавы момант календара дапамагае зразумець адзін з пластоў семантыкі міфалагемы Смерці як пасрэдніка паміж “тым” і гэтым светам. У выніку значна пашыраецца полісемантызм сімволікі птушкі. Яна можа быць увасабленнем здані Смерці, пераносячай душу ў прасторы Раю або Пекла, а можа і сама быць персаніфікацыяй душы, якая шукае прыстанішча вечнага спачыну. Наступным колам ажыўлення прыроды было “ўваскрашэнне” дрэў (што ў міфапаэтычнай мадэлі свету адпавядае гарызонту чалавека), таму з такой пашанай ставіліся да вярбы, якая першай рэагавала на пацяпленне. Галінкі вярбы былі самым актыўным чынам уключаны ў рытуал святкавання Вербніцы (хаця, дарэчы, яна больш нідзе не згадваецца: ні ў абрадавых сітуацыях, ні ў гаспадарча-побытавым кантэксце, за выключэннем св. Юр’я, калі жанчыны выганялі кароў на пашу, сцёбаючы іх тымі ж асвечанымі галінкамі). Нарэшце, надыходзіла пара ажыўлення самой матухны-зямлі: нездарма менавіта з ёй былі звязаны шматлікія забароны і перасцярогі ў паводзінах чалавека. Нельга было плот гарадзіць да Радаўніцы (у іншых варыянтах да Благавешчання). Юрай адмыкаў зямлю і выпускаў расу. Хтанічны (“той”) свет ажываў і з’яўляўся на свет Божы толькі пасля першага грому, калі зямля ачысціцца першым дажджом. Затым літаральна праз кароткі тэрмін гэты працэс набываў адваротны накірунак, прычым захоўваючы тую ж паслядоўнасць. Як толькі Сонца паварочвала да сваёй смерці (адразу пасля Купалля), пачыналі заціхаць галасы птушак: першай пасля Пятра замаўкала зязюля, затым астатнія. Адразу ж пасля Пятра (12.07) і асабліва пасля Іллі (2.08) дрэвы пачынаюць скідваць лістоту. I, нарэшце, на Узвіжанне адбудуцца “вужовыя вяселлі” і ўсе паўзучыя гады адправяцца ў падземнае царства Вялеса.13 Яго ўладанні адначасова з’яўляліся царствам мёртвых, спачыўшых продкаў. Дыялог з продкамі свайго роду таксама падпарадкоўваўся закону цыклічнасці: вясной жывыя прасілі ў іх дазволу на сельскагаспадарчыя работы, а ўвосень, калі ўраджай быў сабраны і захаваны на зіму, дзякавалі за дапамогу. Дарэчы, час ад Пакроваў і да Радаўніцы лічыўся перыядам забароны ўсялякіх работ на зямлі, яе нельга было трывожыць, каб не наклікаць бяды на сям’ю і гаспадарку ў наступным годзе. I так адбывалася штогод. Усё ў прыродзе нараджалася вясной, дасягала найвышэйшага росквіту ўлетку, затым наваколлем паступова авалодвала старасць — восень, якая ўрэшце рэшт саступала дарогу белай Смерці — зіме. Гэта цыклічнасць шматразова паўтаралася на вачах аднаго і таго ж пакалення,