КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
Думаецца, што, як заўсёды, ісціна знаходзіцца паміж двума берагамі. Пра тое, што за ўсім гэтым “нешта ёсць”, сведчыць людская памяць, якая з пакалення ў пакаленне перадае сакральныя веды. А вось для таго, каб пад іх падвесці надзейную навуковую (?) базу, неабходны шматгадовыя назіранні, сацыялагічныя зрэзы, аналіз пахавальных сітуацый і прасочванне дзейнасці пэўнага архетыпічнага, міфалагічнага ці псіхалагічнага модуля, які абавязкова (?) спрацоўвае, калі рытуал выкананы: а) з захаваннем усіх патрабаванняў; б) з рознай ступенню адхіленняў, з парушэннямі. Напрыклад, неаднаразова даводзілася чуць: калі памёр малады мужчына, то апошні гузік у кашулі (або гальштук у сучасным варыянце) не зашпільвалі. Гэтым самым усім прысутным давалі зразумець, што сям’я памёршага не супраць, каб нявестка хутка выйшла замуж другі раз.27 Мне расказвалі пра такі выпадак. Жанчыны, якія мылі і пераапраналі нябожчыка, пакінулі гальштук не заціснутым, а прыспушчаным. Маці нябожчыка “прачытала” сітуатыўны кантэкст і вырашыла яго падправіць: яна туга заціснула галыптук. Кажуць: дзесяць год вакол удавы “хлопцы гужам ходзяць, але да вяселля справа не даходзіць”. Існуе перакананне, што чалавек, які прыйшоў “адведаць” памёршага, абавязкова павінен спачатку паглядзець на ногі, a затым ужо на твар, інакш ён можа цяжка і надоўга захварэць.28 Народная лекарка Ф.А.Бондарава расказвала, што яна раіць цяжка хворым людзям падчас наведвання сканаўшага ўзяцца рукамі за яго ногі і пра сябе папрасіць: “Ты пайшоў, забяры з сабой мае хваробы”, — і вы вельмі хутка адчуеце палёгку. За ногі нябожчыка раілі патрымацца і таму, хто ўвогуле баяўся кантакту з памёршым. Мне неаднаразова даводзілася чуць, як бабулі падказвалі сваім унучкам: “Дзіцятка маё, ты ж толькі на пераносіцу не глядзі”. Магчыма, гаворка ідзе пра трэцяе — духоўнае — вока чалавека. “МОЙ ТАТКА-САЛАВЕЙКА, ПРЫЛЯЦІ РАНЕНЬКА!” Спецыфічнай рысай беларускага пахавальнага абраду з’яўляецца актыўнае выкарыстанне ў ім аднаго з самых незвычайных жанраў вуснай паэзіі — галашэнняў. Паэзія плачу, паэзія жальбы, паэзія душэўнага паратунку, бадай што, самая загадкавая, самая таямнічая і складаная ў плане псіхалагічнага ўспрымання. Дзіўны наш народ, а яшчэ больш дзіўная і незразумелая яго душа: шчасце і радасць — плача, гора на- паткае, бяда ў аконную шыбу пазірае — зноў-такі плача. Але плач гэты ў найвышэйшай ступені непаўторяы, утрапёны, шчырым паэтычным радком выпеставаны. У матулі памерла дачка. Здавалася б, жаночае сэрца ніколі не вытрымае такога Боскага выпрабавання, здранцвее, скамянее. Аднак яна, гэта душа, не пакрыўдзіцца на Бога, не паскардзіцца на лёс, а толькі маркотна, быццам саромеючыся за тое, што прысутных ад спраў будзённых адарвала, загалосіць: Дачушка мая любая!.. А зрабіла мне вяселейка пячальнае. Нашы песні невясёлыя, Нашы песні маркотныя, А ні музыкі не іграюць, А ні дзевачкі не скачуць, А ўся наша бяседанька Слёзкамі ўмываецца.29 У структуры. беларускага пахавальнага абраду вылучаюцца пгры найбольш экспрэсіўна-эмацылнальныя моманты, калі без галашэнняў проста не абысціся. Гэта бывае ў той час, калі труну з нябожчыкам выносяць з хаты, калі надыходзіць момант апошняга развітання з памерлым, калі труну апускаюць у магілу. Перакананы, што жахлівую страту кожная сям’я, кожны чалавек перажывае па-свойму. У імгненне вока рвуцца ўстойлівыя сямейныя сувязі, адносіны, парушаецца здаўна заведзены рытм-цыкл гаспадарчых клопатаў. Галашэнне ў такім разе выконвае даволі незвычайную ролю. Часам яно ператвараецца ў высокамастацкі паэтычны шэдэўр, словы якога — быццам просьба-малітва прачнуцца, апрытомнець, устаць і надалей заставацца з роднай сям’ёй; быццам малітва-прашэнне да Творцы Сусвету пачакаць, не забіраць душу ў прасторы Космасу, удалеч Вечнасці. Часам плач гучыць як прашэнне прабачэння за недасказаныя словы кахання, павагі, шанавання і адначасова як пафасная ацэнка яго ўменняў і гаспадарлівасці, пры гэтым кожны з прысутных ужо разумеў, што змест галашэння скіраваны не толькі ў мінулае (як гэта было), але адначасова і ў будучыню (гэтага ўжо ніколі не будзе): Мой жа гаспадарочак, мой жа ты сакалочак! А ты ж, бывала, куды паедзепі, ты ж у мяне рупішся, Як і ў двор паспець і там дзела супаўняюць; Ты ж, бывала, у поле паедзеш — і ў двор рупішся. Каб і копку прывезць, і ў гумно паглядзець, — Каб жа мне выжняяць, каб і змалаціць, I ў поле паспець — пасеяць і запахаць.30 Прычым зафіксаваныя збіральнікамі тэксты сведчаць пра тое, што жанчына, якая страціла мужа-гаспадара і па-свойму перажывае гора, ці то свядома, ці то падсвядома абапіраецца ў сваёй бядзе-галашэнні на агульнафальклорныя паэтычныя знаходкі: “гаспадарочак-сакалочак”, “адлятаеш галубчык-пралесачка”, “ручкі мае любыя і мілыя, ручкі мае дарагія, а наработаліся ж вы, ручачкі”, “кармілец мой — краснае сонца”. Часам можна сустрэць зусім нечаканыя галашэнні, якія поўняцца паэтычнымі радкамі, быццам запазычанымі з любоўнай лірыкі ці больш пазнейшых па часе ўзнікнення гарадскіх рамансаў. Магчыма, яно так і было: жанчына-спявачка, якая ведала не адзін дзесятак абрадавых ці пазаабрадавых песень (асабліва мінорных па гучанні або, як у народзе казалі, “жаласлівых”), тут жа імправізавала найбольш тыповымі рыфмамі, удала дапаўняючы адным-двума слоўцамі, каб сюжэт галашэння адпавядаў той падзеі, якая напаткала сям’ю: А мой жа ты галубок! А мой жа ты сакалок! Чаму ж ты мяне пакінуў? Без цябе мне свет загінуў. Учора ж ты касіў, араў — А сёння ўжо бараду задраў.31 Тыя ж трапныя паэтычныя параўнанні можна пачуць і ў галашэннях дзяцей па бацьку: А сягоння ляжыш, сівы галубочак, I не даеш савету ні мамцы — сваёй галубцы, ні нам. Мамка-галубка сядзіць каля свайго галубка I кліча цябе.32 Чытаючы прыведзеныя прыклады галашэнняў і звяртаючы ўвагу на, здавалася б, часам не адпаведны сітуацыі паэтычны стыль, трэба мець на ўвазе адну вельмі істотную акалічнасць, веданне якой адразу здымае ўсе непаразуменні. Справа ў тым, што ў народнай культуры існавала жорсткае табу ў рытуальнай сітуацыі называць рэчы сваімі імёнамі. Узгадайце, як кадзіруецца рытуал сватання ў вясельным абрадзе, як бабуля, якая праводзіла першае рытуальнае купанне дзіцяці, пазбягала называць немаўля яго імем. Гэтаксама было і ў па- хавальным абрадзе: кожнае дзеянне мела свой паэтычны код фіксацыі. Асабліва высокай ступенню метафарызацыі вылучаліся галашэнні, якія суправаджалі рытуал пераносу нябожчыка ў труну. Найбольш пашыраная на Беларусі назва — дамавіна. Сэнс даволі празрысты — дом, домік для вечнага спачыну. На першы погляд быццам бы той самы дом, у якім жыццё цепліцца, і разам з тым — не той: Ужо, мой браток, кажуць табе зрабілі домік, Я пайду пагляджу і скажу табе, які ён... Вот схадзіла я, брацік, і паглядзела: Вельмі зверху харошы, хораша ўбраны, Але я пабачыла ўсярэдзіне — так страшна: Hi аднаго акенца, ні дзвярэй, цёмна...33 Мне ўжо даводзілася пісаць пра тое, што ў пахавальнай абраднасці ўсё рабілася як бы наадварот у параўнанні з вяселлем. Гэта “перавернутасць” надзвычай вобразна сканцэнтравана і ў некаторых галашэннях: Збудавалі табе свяцёлачку Цёмную, нявідную... Няма ні дзвярэй, ні ваконачак, Што не зайдзе ясна сонейка, Hi ветрык не павее, Hi дожджык не зайдзе!..31 Бадай што найбольшай эмацыянальнасцю і драматызмам вылучаецца заключны этап пахавальнага абраду, які ахопліваў дзеянні, звязаныя з вынасам нябожчыка з хаты, шляхам на могілкі і апусканнем труны ў магілу. Гэта быў апошні зямны шлях чалавека, які ён пераадольваў ужо не сам, а з дапамогай усяе радні, суседзяў, знаёмых. Дарога была ў адзін бок, беззваротнай, таму ў галашэннях яе часта называлі “паследняя дарога”, “сабраўся ты ў вялікую дарогу”. А вяла яна ў “далёкую староначку”, у “чужу-дальнюю старонушку”. А тым часам душа памерлага адлятала ў вырай, таму ў галашэннях яе параўноўваюць з птушкай: зязюляй, голубам, салаўём, лябёдачкай, ластаўкай, сокалам. I гэтыя вобразныя параўнанні маюць “перавернуты” характар. Калі ў абрадавых песнях пераважаюць матывы хуткага вяртання птушак з выраю, то ў галашэннях гэты матыў адсутнічае — шляху назад ужо ніколі не будзе: “Мая галубачка, мая ластачка, мая залётная. Лябёдачка мая беленькая! Зязюлька мая, кукушачка! Ад мяне адлятаеш”, “Сокал ты наш ясны, сокал ты наш мілы, куды ж ты далёка ад нас адлятаеш?”, “А тыж маё дзіцятачка, паляцела ў выр навекі”. Гэта цяпер, пакуль боль данімае аголеным нервам, страта ўяўляецца беззваротнай і канчатковай. Крыху пазней, калі боль суцішыцца, “дыялог” з памерлымі набудзе іншы характар, “апрадмеціцца” ў іншых варунках, праз штогоднія “сустрэчы” на могілках на Радаўніцу і праз “запрашэнне” дадому на Восеньскія Дзяды. АПОШНЯЯ НОЧ У РОДНАЙ ХАЦЕ Прыйдзецца, як тэй зязюльцы, Кукаваць па свету лятаючы. 3 народнага галашэння Народная традыцыя патрабавала, каб памёршага хавалі толькі на трэція суткі. Якая таямніца Вечнасці прыхавана менавіта за такім часам пераходу чалавека з гэтага свету ў “той”, якім зместам павінны быць напоўнены абрады развітання з нябожчыкам з боку сям’і, радні і проста аднавяскоўцаў, якімі патрабаваннямі рэгламентаваліся паводзіны суродзічаў у светлую частку сутак і ўначы? Пытанням няма канца, але не заўсёды на іх маюцца адказы. Вядома толькі адно: пахаванне на трэці дзень адбывалася ў многіх народаў свету незалежна ад іх веравызнання. Тады становіцца зразумелым, што ў дадзеным выпадку мы маем справу з касмічнай сузалежнасцю і перш за ўсё з пэўным цыклам энергетычнага абмену паміж пры-Ро^-ай, Pod-ам чалавечым і касмічным вы-Раем. На аснове адпрыроднага універсальнага трохдзённага цыкла чалавечага развітання са светам жывых сфарміраваўся і біблейскі пастулат аб тым, што цела Ісуса Хрыста знікла з людскіх вачэй на трэці дзень пасля смерці. Таму калі на абшарах славянскага рассялення стала пашырацца хрысціянская традыцыя, то гэта і некаторыя іншыя універсаліі сацыякультурнага і псіхафізіялагічнага кшталту спрыялі больш хуткаму збліжэнню дзвюх культур. Калі адразу ж пасля смерці чалавека вестку аб напаткаўшай сям’ю бядзе па наваколлі неслі жаночыя галашэнні, то на другі і трэці дзень гэта былі спецыяльныя знакі: у адным выпадку — ручнік, павешаны на акно ад вуліцы, у другім — чорныя харугвы, якія ставіліся да сцяны з боку вуліцы. Любы вясковец, госць здалёку або “боскія людзі” (жабракі, пагарэльцы, калекі), якія траплялі ў гэты населены пункт, адразу ж