Сімволіка беларускай народнай культуры
Янка Крук
Выдавец: Беларусь
Памер: 350с.
Мінск 2003
ПЕРПІЫ ПАМІНАЛЬНЫ СТОЛ
Ах, мая мамачка мілая,
А ўжо ўсе госцейкі вярнуліся,
Усе суседачкі прыйшлі,
Толькі ты, мамачка, там засталася.
3 народнага галашэння
Трохдзённы цыкл пахавальных абрадаў заканчваўся жалобным сталом. Усе ўдзельнікі пахавання гуртам вярталіся дадому, каб справіць калектыўна-радавую трапезу, якая адначасова сімвалізавала ўшанаванне памёршага і прадаўжэнне жыцця. Аднавяскоўцы імкнуліся падтрымаць сям’ю, якую напаткала гора, добрым словам, шчырым спачуваннем, абяцаннем дапамагчы ў час правядзення пасяўных работ і збору ўраджаю.
Як толькі ўдзельнікі пахавання заходзілі ў двор, жанчыны выносілі вядро з вадой, ручнік, мыла і конаўку, каб кожны памыў рукі перад парогам хаты. Там, на могілках, людзі бралі рукамі магільны жвір, г.зн. уступалі ў непасрэдны кантакт з “тым" светам, светам даўно памёршых продкаў, а такі кантакт быў небяспечным для фізічнага здароўя чалавека, стану яго псіхікі, энергетычнага патэнцыялу. Таму абавязкова трэба было памыць рукі (як асноўны канал камунікацыі, сувязі), каб не прынесці ў хату новую смерць.
Рытуал ачышчэння скончаны. Гаспадар або гаспадыня запрашалі гасцей у хату. Там ужо быў накрыты жалобны стол. Госці заходзілі і гуртам збіраліся каля печы, чакаючы, пакуль святар правядзе ліцію.
На Магілёўшчыне і Міншчыне да нашага часу захаваўся звычай: дзе толькі жанчыны, а дзе і мужчыны, пераступіўшы парог хаты, падыходзяць да печы і тройчы дзвюма рукамі дакранаюцца да яе брыля. Хутчэй за ўсё гэты рытуал сімвалізаваў заканчэнне зваротнага пераходу гасцей са свету продкаў у свет жывых.'10 Печ і агонь сімвалізавалі бясконцасць жыцця і з’яўляліся своеасаблівым каналам сувязі (комін) з душамі продкаў.
Спачатку святар або нехта са старэйшых жанчын чыталі малітву пры запаленай свечцы, а затым ужо гасцей садзілі за стол. Зразумела, што за сталом абавязкова павінна было быць месца для памёршага. Сярод беларусаў вядомы два варыянты афармлення гэтага месца. У адным выпадку ў чырвоным куце ставілі асобны невялікі спголік, на якім размяшчалі бохан хлеба, сальніцу, шклянку з зернем жыта. пшаніцы ці аўса, у
якую ставілі памінальную свечку, а таксама талерку для рытуальных страу. У другім — месца для памёршага вызвалялі ў тарцы спгала побач з чырвоным кутом, а на лаве нават пакідалі адно вольнае.
Важнай акалічнасцю жалобнага стала была пасадка гасцей. Перш-наперш адзначым, што члены сям’і памёршага за памінальны стол ніколі не садзіліся, ні ў якім разе не дапускаліся туды дзеці і моладзь дашлюбнага ўзросту. Яшчэ раз нагадаем, што памінальны спгол ставіўся толькі ў адну лінію, што сведчыла пра разрыў сямейнай пары і пра той калідор, які звязваў гэты і “той” свет. У такім разе паводзіны ўсіх удзельнікаў рытуалу падпарадкоўваліся прынцыпу разрываадзіноты. У сувязі з гэтым узніклі два варыянты пасадкі гасцеіі. У адным выпадку мужчыны садзіліся асобна, уздоўж сцяны, а жанчыны адпаведна насупраць іх. У другім — мужчыны садзіліся з абодвух бакоў, але бліжэй да чырвонага кута, а жанчыны сваім гуртам або на другім канцы стала, або ўвогуле за асобным сталом, які ставілі каля печы ці парога.
Сама рытуальная трапеза таксама магла пачынацца па-рознаму. Так, збіральнік народных традыцый мінулага стагоддзя Е.Р.Раманаў адзначаў, што ў Аршанскім павеце абрад распачынала жанчына, якая абсыпала зернем памёршага (пры вынасе труны з хаты) і падлогу. На пачатку памінальнай вячэры тая ж жанчына брала лусту хлеба, чарку гарэлкі, тры лыжкі канону, станавілася на парозе і звала (запрашала) на сумесную трапезу душу памёршага. Пасля гэтага гаспадар браў чарку гарэлкі і, звяртаючыся да “святых радзіцеляў”, гаварыў прамову: “Няхай жа ўжо наш пакойнічак ляжыць і на нас грэшных з таго свету не забывае ды хлеба-солі засылае, каб нам самім было што спажываць і яго правідную душачку ўспамінаць! Чэсныя ж і праведныя радзіцелі! Хадзіце к нашаму сталу, гарэлачкі выпіць і за бацькаваю малітваю хлеба-солі пакушаць. За здароўя ж ваша, госьцікі. Піця ўжо на здароўя. Давай жа, госпадзі, каб на гэтым стале ні папіта, ні паедзена было!”47
Жалобны стол распачынаўся спецыяльнымі рытуальнымі стравамі — канонам (сытой) або куццёй. Куццю варылі з грэцкіх, рысавых, ячных ці прасяных круп на вадзе з дабаўленнем мёду. Для падрыхтоўкі канону зноў-такі ў вадзе разводзілі мёд, а затым туды крышылі абаранкі ці якое-небудзь іншае печыва (сёння выкарыстоўваюць батон). Рытуальную страву пускалі па абодва бакі стала, пачынаючы ад чырвонага кута. Кожны госць тройчы браў яе з агульнай місы, каштаваў і перадаваў суседу.
Пасля канону прысутныя тройчы хрысціліся і ціха пра-
маўлялі: “Дай жа, Божа, нашаму нябожчыку вечны пакой, царства нябеснае, рай светлы. Няхай спачывае ды нас доўга дажыдае!”
У самім характары правядзення жалобнага стала таксама існуе варыятыўнасць. У адным выпадку стол накрывалі і болып нічога не даносілі, не падавалі. А, напрыклад, у Гомельскім павеце стравы падавалі паасобку. Адну пададуць — госці разбяруць і з’ядуць, затым другую і г.д. Сярод абавязковых страў былі наступныя: боршч з буракоў ці капусты, суп з якой-небудзь крупы, локшына, смажанае мяса ці рыба, піражкі, каша і ўзвар. У старажытнасці колькасць страў была дакладна вызначанай — сем. Аднак ужо ў мінулым стагоддзі іх маглі падаваць і болей, усё залежала ад заможнасці сям’і.
У некаторых мясцінах на стол падавалі паляніцу — гарачы пшанічны хлеб. Гаспадар трымаў яго ў руках, а кожны госць павінен быў адламаць сабе кавалак. Хлебам сілкаваўся жывы чалавек, а парай ад яго — душы даўніх “радзіцеляў”. Менавіта таму народны этыкет забараняе ламаць хлеб у паўсядзённым жыцці.
Удзельнікі жалобнай трапезы выпівалі тры разы і перакульвалі чаркі, што сімвалізавала заканчэнне вячэры. Першым з-за стала ўставаў самы стары чалавек, а затым адначасова — усе астатнія. Зноў ціха маліліся, выказвалі гаспадарам на развітанне свае спачуванні і ішлі дадому. Стол прыбіралі толькі на наступны дзень, лічылі, што ноччу душы памёршых прыдуць у госці і таксама падсілкуюцца.
У народнай культуры беларусаў на працягу года пасля смерці чалавека адзначаліся яшчэ некалькі памінальных сталоў — на дзевяты і саракавы дзень, а таксама ў год.
ЧАЛАВЕКI СВЕТ
СІМВОЛІКА СТЫХШ ПЕРШАТВАРЭННЯ
АГОНЬ I РАТУЕ, I ГУБІЦЬ
Яшчэ адной з асноўных стыхій-першаэлементаў Сусвету, якая ўдзельнічала ў фарміраванні прыроднага і культурнага наваколля чалавека, быў агонь. У народнай свядомасці захавалася некалькі паданняў аб яго паходжанні. У адным выпадку лічыцца, што агонь — тварэнне д’ябла. Чэрці вынайшлі яго, калі вымушаны былі пакінуць неба і апынуліся на зямлі. Легенда сцвярджае, што аднойчы Бог хадзіў па зямлі разам са святымі Пятром і Паўлам. Нечакана яны ўбачылі вогнішча, якое ахоўвалі чэрці. Бог прылажыў да агню палачку, тая і загарэлася. Чэрці захацелі адламаць частку, якая гарэла, тады Гасподзь ударыў палкай аб камень, пасыпаліся іскры... з таго часу людзі даведаліся, як можна здабыць агонь.1
Шэраг легендаў даюць іншае тлумачэнне. У старадаўнія часы Творца Сусвету прагнаў з Раю Адама і Еву, а разам з імі і таго чорта, які спакусіў першых людзей свету. Ад грымотаў нячысцік схаваўся пад дрэвам, але Бог дацяў яго перуновай стралой. Ясень, пад якім сядзеў д’ябал, імгненна загарэўся. Адам распаліў сваё цяпло ад таго агню і захаваў яго да сённяшняга дня для людзей.2
У легендах такога кшталту, безумоўна, пераважае думка аб нябесным паходжанні агню, ён — Божы промысел. Разам з тым у асобных тэкстах можна знайсці падрабязны аповед пра тое, як ч.алавек навучыўся здабываць агонь самым старажытным спосабам: шляхам доўгага і цярплівага трэння верацяна, замацаванага ў просценькім тачыле, або звычайных драўляных палачак, зробленых з “моцнага дрэва”.
Адлюстраванне непрыхаванай дваістасці ў трактоўцы паходжання агню — з’ява далёка не выпадковая для беларускай народнай прозы і ўвогуле для менталітэту народнага мыслення, у аснове якога ляжала няспешнае і ўсебаковае асэнсаванне жыццёвых і прыродных рэалій. Справа ў тым, што агонь ад прыроды сваёй спалучаў два супрацьлеглыя пачаткі: ён мог сагрэць, накарміць, вылечыць, перасцерагчы ад эпідэміі, паспрыяць дзетараджэнню, знішчыць або нейтралізаваць зло, насланае чараўніком або ведзьмаком. I разам з тым ён жа здольны быў вынішчыць заможную гаспадарку, нашкодзіць чалаве-
ку, звесці яго ў зман і нават загубіць у балотных уладаннях нячысціка.
У асяроддзі ўсходніх славян (пераважна сярод беларусаў) да нашага часу існуе самая жорсткая забарона заліваць агонь вадой, пляваць на яго, датыкацца нажом, пераступаць цераз яго або сказаць пра яго што-небудзь кепскае. У пасляваенныя часы старэйшыя хлапчукі-падлеткі ганялі коней у начное. Каб было не так боязна, каб адагнаць ваўкоў, яны распальвалі вогнішча, якое гарэла аж да раніцы. Але ніхто не заліваў яго вадой, а давалі магчымасць павольна дагарэць. Я памятаю, як у дзяцінстве мая бабуля раскладвала “цяпельца” на прыпечку, але перад гэтым абавязкова хрысцілася і ціхенька шаптала некалькі слоў замовы ад пажару.
Агонь і яго ўтаймавальніца — печ — даволі шырока выкарыстоўваліся ў шматлікіх вясельных і памінальных абрадах. Агонь — гэта жыватворны ачаг, які не проста падтрымліваў гаспадарку, але мог пэўным чынам паўплываць на лёс чалавека або прадказваць яго. Калі на змярканні, адвячоркам гаспадыня запальвала агонь, каб можна было сесці за прадзіва або ткацтва, а тым часам нехта з дамачадцаў лаяўся ці проста гучна гаварыў, то жанчына настойліва перапыняла іх, заўважаючы: “Хопіць вам сварыцца, языкамі малоць, ці не бачыце, што агонь распальваю!” — і сварка ў хаце тут жа сціхала.
Нябеснае паходжанне агню цесна знітоўвае яго з Творцам Сусвету і напаўняе яго сімволіку лёсавызначальным сэнсам. Аб і’этым сведчаць шматлікія павер’і, з якімі можна сустрэцца ў розных кутках Еўрапейскага кантынента. Напрыклад, калі дровы паварушыць качаргой і яны хутка разгарацца, гэта значыць, што адсутныя ў доме гаспадар ці гаспадыня знаходзяцца ў добрым здароўі і вясёлым настроі. Калі збіраешся ў далёкую дарогу, то перад тым як выйсці з хаты, вусце печы абавязкова трэба зачыніць засланкай. Калі раніцай агонь моцна “салыпае” — вырываецца за вусце прама ў комін, то гэта прадказвае моцную сямейную сварку. Аб няшчасці, а часам нават смерці сведчыла поўнае затуханне жару, прыгатаванага для таго, каб распаліць цяпло назаўтра раніцай.
КНІГІ ОНЛАЙН
