Сімволіка беларускай народнай культуры
Янка Крук
Выдавец: Беларусь
Памер: 350с.
Мінск 2003
Гэты ж самы сэнс — абуджэнне зямлі — укладваўся беларусамі і ў абрад велікоднага качання яек (святочная гульня таксама адбывалася па самым высокім месцы ў вёсцы). Для павелічэння ўрадлівасці зямлі па ўсіх кутках свайго прысядзібнага ўчастка гаспадар утыкаў галінкі вярбы, асвячонай у храме на Вербніцу. Ці, напрыклад, адразу пасля вяртання дадому з велікоднага ўсяночнага богаслужэння гаспадар садзіў за стол усю сям’ю і адбывалася доўгачаканая святочная трапеза, калі можна было ўдосталь наесціся смажаніны, вяндліны, каўбасы, сыру з маслам. Рэшткі, якія заставаліся на стале (шалупінне яек, косці, кавалачкі хлеба і яйка), бацька нёс на жытнішча і злёгку прысыпаў зямлёй.
Аналагічнае ахвяраванне прыносілася Духу Зямлі і напрыканцы жніва. Некалькі апопініх нязжатых каласоў прыгіналі долу і пакідалі, каб поле не заставалася “голым” і было спорым на будучы год.
Стаўленне да зямлі як да жывога арганізма сфарміравала ў асяроддзі беларусаў забарону чапаць яе ад Пакроваў (часта ад Узвіжання) і да Благавешчання або Радаўніцы. У гэты час нават помнік на магіле нельга было ставіць. Людзі сталага веку звярталі маю ўвагу на такую акалічнасць: калі нехта з блізкіх паміраў у той час, калі зямля “спала” (а трэба было капаць дол), то яна магла “наслаць” голад на гэтую сям’ю на тры наступныя гады.
У сувязі з гэтым неабходна нагадаць яшчэ адзін абрад, які быў вядомы ў асяроддзі паўночных славян і атрымаў назву “заложныя нябожчыкі”. Стаўленне да зямлі як да святыні патрабавала перад пахаваннем пераапрануць нябожчыка ва ўсё чыстае, белае. Але калі чалавек скончыў жыццё самагубствам, яго не хавалі, а кідалі ў спецыяльную яму за гарадской мяжой (а ў вёсцы хавалі асобна), прыкрывалі ад звяроў галінамі дрэў. I толькі пасля таго як закончацца асноўныя палявыя работы, “заложных нябожчыкаў” хавалі на Сямік — у чацвер на сёмым паслявелікодным тыдні. Калі ж гэты звычай парушаўся, лічылі, што зямля нашле засуху і неўраДжай.1
У традыцыйнай культуры беларусаў зямля ўспрымалася як родны кут, родная старонка, Радзіма, як месца нашага часовага існавання на гэтым свеце і як магіла — месца вечнага спачыну. Таму з такой павагай і нашы продкі, і нашы сучаснікі ставяцца да наведвання магілак, карпатлівага шчыравання вакол іх напачатку цыкла сельскагаспадарчых работ і напрыканцы яго. Прычым у пахавальным абрадзе зямля была і застаецца адным з асноўных рытуальных атрыбутаў, які надзяляецца неверагоднымі прароцка-магічнымі здольнасцямі. Напрыклад, апошнігл рытуальным дзеяннем развітання з нябожчыкам з’яўляецца трохразовае кіданне жменькі зямлі ў магілу. I сёння беларусы перакананы: калі ў час пахавання нечакана абсыпецца край магілы, то гэта неабвержнае сведчанне, што на працягу года з гэтай сям’і пойдзе на “той” свет яшчэ хто-небудзь.
Зямля шырока выкарыстоўваецца ў чорнай і белай магіі. Напрыклад, каб хлопец добра адслужыў у войску і вярнуўся дадому жывым і здаровым, маці прасіла сына выканаць наступнае рытуальнае дзеянне: босай правай нагой пакінуць каля парога хаты выразны след. Яна збірала зямлю са следа ў чыстую хусціну, завязвала на два вузлы і несла ў хату, каб захоўваць за іконай на ўвесь тэрмін вайсковай службы.3
Такім чынам, мы нараджаемся на зямлі, пройдзем па ёй, пакінуўшы, спадзяемся, выразны след, а праз нейкі час навечна адыдзем у яе мацярынскае ўлонне. У адным з паданняў, запісаных М.Федароўскім, ёсць цудоўныя паэтычныя радкі, якія адлюстроўваюць нашы адносіны да зямлі і бацькоўскую павагу да Яе:
Зямля святая, яна наша маці, Яна нас жывых корміць, а па смерці да сябе прыхіляе.0
СІМВОЛІКА ДРЭЎ
“КУЧАРАВАЯ, A HE ДЗЯЎЧЫНА”
У традыцыйнай культуры славян адметнае месца займаюць два дрэвы: дуб і бяроза. Калі з дубам звязаны ўяўленні аб пабудове Сусвету, аб эмацыянальна-культурным цэнтры, вакол якога разгортваліся шматлікія язычніцкія свяшчэннадзействы, аб мужчынскім пачатку ў бесперапыннай жыццёвай плыні, то бяроза сімвалізавала сабой жаночы пачатак і менавіта таму стала вызначальным атрыбутам цэлага шэрагу святочных рытуальных комплексаў, асноўнымі ўдзельнікамі якіх былі дзяўчаты.
3 асаблівай пачцівасцю і шанаваннем ставіліся да бярозы ўсходнія славяне падчас правядзення траецка-сёмушных, або “зялёных святак”. Каб зразумець вызначальную ролю гэтага магічнага дрэва ў веснавой абраднасці і песнятворчасці, паспрабуем зазірнуць у сівую даўніну не толькі беларусаў, але і іншых еўрапейскіх народаў. Розныя этналагічныя крыніцы сведчаць, што практычна ва ўсіх народаў Старога свету вядома прыгожае свята ў гонар майскага дрэва. Яно прыпадала на 1 мая і адпавядала важнай падзеі пачатку лета. Перадсвяточным адвячоркам у цэнтры населеных пунктаў ставілі ўпрыгожанае дрэва старадаўні сімвал росквіту прыроды, урадлівасці зямлі, пачатку новага цыкла жыццяпісу роду чалавечага. Абранне ў якасці такога сімвала бярозы было зусім не выпадковым. Яна адной з першых рэагавала на сонечнае цяпло, ажывала і распачынала актыўны рух сваёй унутранай энергіі.1
Навукоўцы-этнографы лічаць, што свята ў гонар ушанавання майскага дрэва ўзнікла ў тыя часы, калі еўрапейскія народы пераходзілі да земляробства. Свяшчэннае дрэва павінна было перадаць сваю жыццестваральную здольнасць зямлі і актыўна ўплываць на яе ўрадлівасць. Ва ўсходніх славян, у тым ліку беларусаў, ушанаванне майскага дрэва адбывалася не на пачатку, а напрыканцы мая, што цалкам адпавядала надыходу лета ў нашай геаграфічнай зоне.
3 прыходам хрысціянства “зялёныя святкі” набылі рухомы характар і сталі адзначацца адначасова з Тройцай. Кожная сялянская сям’я аздабляла свой падворак і хату маладой зелянінай. Вароты, сцены хлява, дзверы ў хату, вуглы, сенцы ўпрыгожвалі галінкамі магічна-ахоўнага дрэва. Людзі імкнуліся “забяспечыць” сябе дабрабытам, плённасцю ў працы і прыгожым даўгалеццем. Асабліва выразным у гэтым плане быў звычай ставіць “май” маладое бярозавае дрэўца ў рост чалавека пад кожным акном хаты з боку двара.2 Калі ж згадаць, што акно вока ў свет, пасрэднік паміж жыллём чалавека і Сусветам, космасам, то стане зразумелым: піры ўкапаныя бярозкі пад іпрыма вокнамі доўгай сцяны хаты гэта абавязковае ўключэнне кожнага з трох пакаленняў, якія жылі пад адным дахам адной сям’ёй, у чарговы кругаварот жыцця, у веснавы вір прыроднага абуджэння і росквіту.
Бярозавыя гаі станавіліся ў гэты час месцам чарадзейства дзяўчат перадшлюбнага ўзросту. У чацвер Траецкага тыдня, на Сямік, яны збіраліся гуртам і са звонкімі песнямі-вяснянкамі ішлі ў гай “завіваць бярозкі”. Кожная з іх выбірала асобную мясцінку, дзе дрэўцы раслі вельмі блізка, прыгіналі вяршаліны і папарна спляталі іх у вянок. Вянкоў плялі гэтулькі,
на колькі чалавек варажылі: для бацькі, маці, сясцёр і братоў, для свайго каханага. Роўна праз тыдзень, у чацвер Русальнага тыдня, дзяўчаты зноў ішлі ў лес, каб расплесці вянкі і даведацца аб долі сваіх родных. Па стану бярозавага вянка (засохлы або жывы, зялёны) яны імкнуліся прадказаць, які век наканаваны кожнаму.3
Старажытны сэнс гэтага абраду дае падставы меркаваць, што бяроза была ва ўяўленнях нашых далёкіх прашчураў своеасаблівым дрэвам-медыятарам, якое звязвала паміж сабой “той” свет (царства памёршых продкаў) і гэты свет уладанні іх жывых нашчадкаў. У гэтым выпадку варажба дзяўчат і завіванне бярозак, пусканне бярозавых вянкоў на ваду была закадзіраваным, сімвалічным дыялогам з продкамі, спробай з іх дапамогай зазірнуць у дзень заўтрашні, апрадмеціць і прачытаць хоць бы ў самай сціслай форме кнігу свайго жыцця. Напрыклад, чый вянок першы прыстане да берага, тая раней за ўсіх пойдзе замуж. Калі ж вянок нечакана закруціць вірам і пацягне на дно, чакай розных непрыемнасцей, а то і смерці.'1
Аб непасрэднай сувязі бярозы з царствам мёртвых і іх здольнасці ўплываць на ўрадлівасць зямлі сведчылі таксама і абрады Русальнага тыдня. У шматлікіх міфалагічных легендах і паданнях адзначаецца, што русалка ў гэты час выходзіць з вады і гойдаецца на галінах бярозы. Прычым падкрэсліваецца нават вонкавае падабенства русалкі і яе радавога дрэва.
Бярозавы вянок выконваў ролю не толькі прадказальніка, але і засцерагальніка. Каб уратаваць статак кароў ад ваўкоў і паспрыяць яго малочнасці, пастухі завівалі вянкі і надзявалі іх на рог жывёліне. Адзін вянок прадбачлівы пастух аддаваў вечарам гаспадыні, якая клала яго на з’ядзенне карове, а другі потым высушвала і карысталася ім як магічным амулетам.5
У болын познія часы майскае дрэва пачало выкарыстоўвацца і ў некаторых іншых сацыякультурных кантэкстах. Скажам, малады хлопец ставіў бярозку перад акном хаты сваёй каханай, выказваючы свой намер узяць з ёю шлюб.
Глыбокія міфалагічныя карані шматлікіх славянскіх вераванняў, звязаных з бярозай, пакінулі значны след у розных жанрах вусна-паэтычнай творчасці. Як сімвал сувязі з “тым” светам яна фігуруе ў народных замовах і казках. Так, на пачатку 80-х гадоў у Лоеўскім раёне Гомельскай вобласці была запісана казка, у якой бяроза з’яўляецца дрэвам-першапродкам, дрэвам-татэмам.6
У больш познія часы роля бярозы ў жыцці чалавека значна пашыралася. Яна стала адным з найлепшых прамысловых дрэў. Дровы з яе цешылі селяніна сваім цяплом на працягу
доўгай марознай зімы. Бярозавым сокам можна было наталіць смагу ў час летняй спякоты. Адвары лісця і пупышак шырока выкарыстоўваліся пры лячэнні рэўматызму і іншых захворванняў. Нездарма ж бярозавы венік стаў найважнейшым атрыбутам такой ачышчальнай працэдуры, як паранне ў лазні. Высокі ціск хутка паніжаецца, калі выпіць шклянку настою чагі грыба, які расце на бярозе.
Гэта побытавая універсальнасць дрэва апаэтызавана ў шматлікіх народных прыказках і загадках:
“Зялёная, а не луг, белая, а не снег, кучаравая, а не дзяўчына”.
“Кроў маю п’юць, косці мае паляць, маімі рукамі адзін аднаго б’юць”.
“Оіі, Божа, мой Божа, кроў маю ссуць, мяса маё ядуць, косці на агні паляць”.’’
Яшчэ ў першай палове 20 ст. на Берасцейшчыне маладыя, вяртаючыся ад вянца, праязджалі пад жывой бярозавай аркай, утворанай перапляценнем вяршалін двух дрэў, што стаялі паабапал дарогі. Прыгожы, паэтычны і глыбока сімвалічны звычай, за якім бачыцца ўслаўленне чысціні і святасці Богам створанага шлюбу, праз які апявалася цнатлівасць нявесты, адвечны клопат роду чалавечага аб шчаслівай долі.
КНІГІ ОНЛАЙН
