КНІГІ ОНЛАЙН
Пошук сярод кніг, што прайшлі індэксацыю гуглам. Некаторыя кнігі гугл не знаходзіць
На жаль, не часта можна ўбачыць, каб сучасны вясельны поезд праязджаў праз такую браму вернасці і лучнасці ў сусвет даўгалецця і вечнасці. ТАМ СТАІЦЬ ДУБ Ужо адзначалася, што архітэктура сялянскага жытла яўляе сабой як бы змешаную мадэль міфапаэтычнага космасу беларусаў. Тры асноўныя ўзроўні добра знаёмай нам вясковай хаты — дах, жылая частка і пограб — адпаведна суадносяцца з трыма сферамі касмапланетарнай пабудовы ў славянскай міфалогіі і вусна-паэтычнай творчасці. Вышэйшую сферу, сферу духоўнай існасці займае язычніцкі пантэон багоў, сярэдні ярус належыць чалавеку і жывёльнаму свету, а ніжні — насяляюць хтанічныя істоты і нашы продкі. Цікава адзначыць, што кожная з гэтых сфер не ізалявана, a наадварот, суіснуе ў пэўных узаемаадносінах з усімі астатнімі. Прычым своеасаблівым медыятарам, сувязным звяном з’яўляецца чалавек, жыццё і дзейнасць якога, у сваю чаргу, залежаць ад характару ўзаемадзеяння як з вышэйшым, так і ніжэйшым светам. Яскравае сведчанне таму — шматлікія народныя святы, абрады і традыцыі. Напрыклад, на Грамніцы асвя- чаліся свечкі, якія на працягу года суправаджалі практычна ўсе найбольш значныя падзеі ў жыцці чалавека. Кожны новы цыкл сельскагаспадарчых работ распачынаўся перш-наперш навядзеннем парадку на магілах продкаў, ад прыхільнасці якіх, лічылі, залежыць урадлівасць зямлі. У беларусаў, як і ў іншых славянскіх народаў, адным з увасабленняў міфапаэтычнай мадэлі свету з’яўляецца сімвал вечнага жыцця — дуб. Дастаткова нагадаць адзін з найбольш устойлівых матываў такіх старажытных вусна-паэтычных твораў, як замовы і казкі, і мы ўбачым, што даволі часта асноўнае сюжэтнае дзеянне ў іх разгортваецца ў тым месцы, дзе расце гэты валадар свету: “На моры-акіяне, на востраве Буяне стаяў дуб Якуб на дванаццаць какатоў, на дванаццаць парасткаў. На тым дубе залатое гняздо, у тым гняздзе ляжаў вуж”.1 Дубовыя гаі або месцы, на якіх раслі паасобныя вячыстыя дрэвы, лічыліся свяшчэннымі. Нашы продкі адзначалі каля іх найбольш важныя гадавыя святы, пры гэтым абавязкова прыносілі ім свае ахвяраванні. Пад шатром агромністых галін нязгасна гарэў свяшчэнны агонь — сімвал бесперапыннасці людскога радаводу. Дарэчы, у шматлікіх тэкстах народных замоў можна знайсці як бы апісанне маршруту да месца свяшчэннадзейства. 3 прыняццем хрысціянства гэтым месцам становіцца чырвоны кут у хаце, дзе народныя лекары і пачалі выконваць цудадзейны магічны рытуал. Аднак яны ўсё роўна згадвалі магічную формулу, пры дапамозе якой мысленна пераносіліся на колішняе свяцілішча: “Устану я рана-раненька, памыюся б ілым-бяленька, благаслаўлюся-перахрышчуся. Пайду з дзвярэй у дверы, з варот у вароты, выйду ў чыстае поле на ўсход сонца. Там стаіць дуб...” Аб тым, што менавіта дуб (як адзінае цэлае) быў свяшчэнным дрэвам ва ўяўленнях нашых продкаў, сведчыць той факт, што паасобныя яго часткі (галінкі, кавалачкі) не скарыстоўваліся ў якасці атрыбутаў у народных абрадах і рытуалах. У той жа час і многія іншыя дрэвы выконвалі ці не галоўную абрадатворную ролю: вярба — падчас святкавання Вербніцы і Юр’я; бяроза — на Юр’я, Тройцу і Купалле; клён — на Тройцу і г.д.2 Аднак менавіта дуб ва ўсёй сваёй цэласнасці і непарушнай святасці згадваецца ў шматлікіх казках, легендах, паданнях, прыкметах і навер’ях, загадках. Напрыклад, у беларускім фальклоры шырока вядома такая загадка: Стаіць дуб-старадуб, На тым дубе-старадубе Сядзіць пцічка-варанічка, Ніхто яе не спаймае: Hi цар, ні царыца, Hi красна дзявіца.3 “Пцічка-варанічка”, якая сядзіць на вяршаліне магутнага дрэва, не што іншае, як Ярыла — Сонца. Такім чынам, тут у паэтычнай форме падаецца структура Сусвету, верхняя часпіка якога належыць Богу, свету дабра і ведаў. Непасрэдна з гэтай загадкай звязаны замовы, у якіх адзначаецца, што ў кроне гэтага дрэва звівае гняздо воран або вуж. Шматлікія сацыякультурныя кантэксты сведчаць: адзін і другі (дуб і сонца) з’яўляюцца сімваламі вечнасці, празарлівасці, пазнання. Нагадаю, лічылі, што той чалавек, які атрымлівае на Узвіжанне вужову карону, пачне разумець мову прыроды і зможа прадказваць лёс суродзічаў. У некаторых іншых варыянтах гэтай загадкі ёсць, на першы погляд, не зусім прыкметны паварот думкі: ніхто ад гэтай птушкі “не адхрысціцца”. Канечне ж, у дадзеным выпадку гаворка ідзе пра смерць. I тады зразумела, чаму смерць аднаго з папулярных казачных герояў — Кашчэя Бессмяротнага — знаходзіцца ў куфэрку, які падвешаны на разгалістай кроне высачэзнага дуба. Хто асмеліцца парушыць пакой свяшчэннага дрэва і залезці на яго вяршаліну? Ніхто з людзей нават і падумаць аб гэтым не мог. Менавіта таму яйка як сімвал вечнага жыцця — бяссмерця — знаходзіцца пад аховай татэмнага дрэва, якое вызначае лёс кожнага чалавека. Неабходна адзначыць і такі цікавы гістарычны факт. На тэрыторыі рассялення старажытных славян археолагі знайшлі мноства фігур аднаго з галоўных багоў нашых продкаў — Перуна. Большасць з іх была выраблена з дубовых калодак. Яшчэ ў бягучым стагоддзі на Беларусі некаторыя са свяшчэнных дубоў называлі “перуновымі”.4 Сярэдняя частка дрэва сусвету сімвалізавала прастору жыццядзейнасці чалавека. Ён прыходзіў да дуба не толькі ў час ахвярапрынашэнняў. Месца вакол яго было для нашых продкаў цэнтрам агульнай еднасці. Мне пашчасціла запісаць народную казку, у якой гаварылася, што каля дуба адзначалася вяселле, а сам абрад шлюбу заключаўся ў трохразовым абыходзе маладымі свяшчэннага дрэва. Ці не адтуль, з тых даўніх часоў захавалася ў нас традыцыя абавязкова наведаць агульнанацыянальныя святыні адразу ж пасля вянчання ў храме або пасля рэгістрацыі шлюбу ў ЗАГСе? Да дуба “звярталіся” і па дапамогу. Лічылася, што ён пад- сілкоўвае чалавека сваёй энергіяй, дае моц і здароўе. Напрыклад, калі балела спіна, трэба было тройчы пацерціся аб яго ствол пасля таго, як прагрыміць першы гром. Настоем дубовай кары ў народнай медыцыне лечаць некаторыя скурныя захворванні, а таксама зубны боль. Многія вядомыя мне знахары лечаць грыжу.прыкладваючы да жывата дубовую цурбалку з сучком. Сучасныя спецыялісты ў галіне біяэнергетыкі звычайна даюць такую параду: калі вы адчуваеце сябе кепска, спачатку трэба падысці і пастаяць каля алешыны — яна забірае адмоўную энергію, затым на некалькі хвілін абхапіць рукамі дуб, які надоўга падсілкуе вас станоўчым энергетычным патэнцыялам. Яшчэ ў пасляваенныя часы ў некаторых мясцінах Беларусі да свяшчэнных дубоў прыходзілі на Радаўніцу, ахвяруючы дрэву пэўныя памінальныя стравы, а на яго галінках развешвалі белыя саматканыя ручнікі. Ніжняя частка дрэва сусвету суадносіцца ў народнай міфалогіі з хтанічным светам, месцам існавання розных пачвар. У тых жа замовах ад змей сустрэнем наступны ландшафтны арыенцір: “На сінім моры-акіяне стаіць дуб, пад тым дубам ляжыць Латыр-камень, пад тым камнем ляжыць чорная руна, у той руне жыве змяя, змяя Скурапея...”5 У некаторых беларускіх чарадзейных казках адзначаецца, што пад дубам знаходзіўся ўваход у “трыдзевятае царства” — царства смерці: “Так Вырві-дуб даляцеў да дуба, нарваў аднаею рукою, вырваў з коранем, як махнуў, так ніведзь дзе паляцеў! Ажно ж бачыць, нара ў гару ідзе пад тым дубам!”6 Такім чынам, прыродны волат нашай зямлі ўяўляе сабой вельмі складаны і вельмі багаты па зместу сімвал. Гэта і мадэль сусвету, гэта і напрамак працякання часу з мінулага праз дзень сённяшні і ў будучыню, гэта і радаводны “летапіс”, які надзейна звязвае прашчураў і нашых сучаснікаў. Апошнюю генеалагічную повязь прадстаўнікоў розных пакаленняў вельмі трапна сфармуляваў Р.Барадулін: Чым цягнецца вышэй у неба дрэва — Глыбей ідуць карэнні ў зямлю. “ДА Й АСІНКАЮ ЗАЛАМЛЮ” Ёсць у нашых лясах яшчэ адно незвычайнае дрэва асіна, вакол якой аплялося мноства легенд і паданняў, прыкмет і павер’яў. Самае дзіўнае у яе “паводзінах”. Нават калі пры- рода, здавалася б, заснула глыбокім сном, які не парушаецца і лёгкім павевам ветру, асіна трымціць, шапоча сваім лісцем, бы хвалюецца за нейкі непапраўны грэх. Так яно ці не так адзін Бог ведае, але праз стагоддзі, з глыбокай даўніны даляцела легенда, быццам наканавана ёй вечна трэсціся за тое, што з яе быў зроблены крыж, на якім Сын Божы Ісус Хрыстос быў распяты іншаверцамі. Народнае паданне сцвярджае, што і цвікі, якімі прыбілі Збавіцеля да крыжа, таксама былі асінавымі. Ёсць яшчэ адно тлумачэнне незвычайных “паводзін” гэтага дрэва. Падчас уцёкаў у Егіпет іудзеяў Маці Боская схавалася са сваім сынам пад асінай, але тая шапаценнем лісця выдала іх. А адна са старажытных легенд паведамляе, што на асіне павесіўся самы вядомы здраднік з роду чалавечага Іуда.1 Больш позняе беларускае паданне “Пра бярозу і асіну” пасвойму “асэнсоўвае” прыродную асаблівасць дрэва. Яно зазначае: бяроза і асіна гэта няверная жонка і яе палюбоўнік. Жонка разам з каханкам забіла свайго мужа, за што Бог ператварыў яе ў бярозу і тая штогод абліваецца слязамі (сок пускае) за свой ўчынак. “Палюбоўнік жа астаўся асінаю, якая ўвесь час трасецца са страху дрыжачаю ліствою,”2 падводзіць вынік паданне, укладваючы ў гэтыя словы маральна-этычнае асэнсаванне злачынства. Усе гэтыя аповеды пра лёс дрэва, відаць, у многім і прадвызначылі стаўленне да яго беларусаў і іншых славянскіх народаў. Каб перасцерагчыся ад хваробы, нашы продкі не выкарыстоўвалі гэта дрэва пры будаўніцтве хаты, не садзілі на падворку. Але, каб пазбавіць гумно і хлеў ад нячыстай сілы, у сцяну абавязкова клалі некалькі асінавых плашак. У шэрагу рытуалаў, звязаных з чорнай магіяй, яскрава прасочваецца цесная сувязь асіны з чортам, з нячыстай сілай. Жыхар вёскі Вялікі Рожан Салігорскага раёна МЖоўчык (дарэчы, таленавіты майстар слова, які ведае процьму мясцовых казак, легенд і паданняў) расказаў мне, як тутэйшы люд вызначаў, хто з вясковых жанчын-вядзьмарак забіраў у кароў малако. Гаспадар высякаў вялікі асінавы кол і ўбіваў у зямлю, здзіраў з яго кару і кідаў на раскладзенае вогнішча, над якім падвешвалася даёнка, дзе кіпяцілася марлевая цадзілка. Кажуць, ведзьма абавязкова прыйдзе прасіць патушыць вогнішча.3 Распазнаць ведзьму можна было і іначай. Асінавымі дрэвамі палілі ў печы, а затым на полымя ставілі патэльню з соллю. Праз некалькі хвілін у хату ўлятала вядзьмарка і абяцала адрабіць назад нанесеную карове шкоду, якая ні з таго ні з сяго пачынала даіцца крывёю.